Google
This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct
to make the world's books discoverablc onlinc.
It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct
to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc
publishcr to a library and fmally to you.
Usage guidelines
Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying.
Wc also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
About Google Book Search
Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb
at |http://books.qooqle.com/|
fAfTlS ALLKinERII
niVINA COMOEDIA
nEX.V.METUi>J UTLMS REItniTA
\ i; DATE DAl. I. \ PI.\Z7 A
IHE1'»TI!S EST BTVITAll IMAZllAE
CiaOLUS WITIE
•j J?. n
/
f /
I
♦
DANTIS ALLIGHERII
DIVINA COMOEDIA
HEXAMETRIS LATINIS REDDITA
AB
ABBATE DALLA PIAZZA
VICENTINO
DANTIS ALLI6HERII
DIVINA COMOEDIA
HEXAMETRIS LATINIS REDDITA
AB
ABBATE DALLA PIAZZA
VICENTINO
PRAEFATUS EST ET VITAM PIAZZAE
ADIECIT
CAROLUS WITTI
ANTBCBSSOR BALBIfSIS
LIPSIAE MDcccxLvni
SUMTIBUS lOAN. AMBROS. BARTH
r
PRINCIPI SERENISSmO
I O A N N I
DUCI SAXONIAE
ARTIUM LITERARUMQUE CULTORI
ET PATRONO
SUMME VENERABILI
a
,uoad longissime possum mente respicere spatium prae-
teriti temporis et rernm Saxonicarura memoriam recordari
ultimam, inde usque repetens gloriosissimos, quibus, Primceps
Serenissime, jure Tuo gaudes^ majores video et ipsos in studiis
humanitatis ac literarum praecipue versatos fuisse et aliis ad
artes ingenuas rite colendas auctores et duces eistitisse. Qua
de caussa id fecisse putandi sint^ facile profecto est judicare,
si quis^ qui fructus ex illis studiis petantur, animum induxerit.
Per artes nimirum regna civitatesque otio, opibus et virtute
florent; per artes prope omnes, quibus administrandae reipubli-
cae munus obtigit, rectis lineis ad sapientiam, justitiam, curam
salutis publicae et ad omne genus laudum eximiarum du-
cuntur et applicantur; per artes denique reges, ut, quibus
praesunt, populos omnibus fortunae bonis locupletes et copio»
sos, viribus et auctoritate praestantes et, quod caput est, animi
virtutibus instructos ornatosque reddant, studio incendi solent
vehementissimo.
Sed quid tandem est, cur hoc modo in Jaudes majorum
Tuorum, Pbinceps Sbremssime, excurram et felicitatem, qua
Saxonia prae tot ac tantis Europae civitatibus ab antiquissi-
mis inde temporibus ad hunc usque diem viguit, quasi prae-
Gonis voce praedicem? Quid est, quod artium liberalium
utiUtates Tibi expUcem et recenseam, quippe qui ipse omniuin
doctrinarufn summe studiosus sis et cum omnibus Musis ratio-
nem habeas eam, ut Te ad conspicuum aliquem eruditioais
locum evectum omnes admirentur et suspiciant? Quid est,
quod artes ingenuas et elegantes Te audiente laudandi et con-
celebrandi provinciam suscepisse videar^ quippe quem ipsum
tanquam exemplar summae tum in sacris, tum in humanis
literis scientiae jamdudum veneremur et amemus?
Si non plane alieni, at certe superflui quid proposuisse
persuasissimum mibi haberem^ nisi, cur opus, quod omnia
omnium, qui plus quam vulgus sapiunt egregieque cordati sunt
homines, suffragia tulisse constat, Tibi potissimum consecrare
Tuisque auspiciis credere et commendare voluerim^ aliquo
modo inde pateret. Dico opus, quod, quo quis brevius s^tque
aptius loqui consuevit, eo libentius ac confidentius nominaverit
poeticum quoddam omnium rerum et terrestrium et coelestium
ovvTaYfia vel doctam quandam omnium de conditionibus hu-
manis^ iisque^ interveniente religione Christiana^ cum providentia
divina connexis, q>iXoao(priiiaT(xyy avfijikox^r. His vero prae-
missis num quid est necesse disertis verbis addere, me dicere
Divinam divini Dantis Alligherii Comoediam^ quam Te ipsum,
Princeps Serenissime^ qua es linguae Italicae saeculi Dantei
cognitione et in reserandis aperiendisque sensibus reconditis
dexteritate^ in linguam patriam multo elegantissime transtulisse
et, qua es ingenii sagacilate rerumque buuianarum el divinaruni
intelligentia, doctissimis excursibus enodasse, quis est, qui non
cognitum habeat ac grato erga Te animo agnoscat?
Hanc igitur^ de qua tantopere meruisti^ Dantis Alligherii
Divinam Comoediam^ et eam nova, qua faciliorem ad coetus
virorum (piloloycoy nanciscatur aditum, veste indutam, omni,
qua par est, reverentia Tibi ofiero et tutelae Tuae vehementer
etiam atque etiam commendo. Yestis illa nova (novam vocare
liceat cum tempore, tum perfectione et absolutione) est inter-
pretatio, versibus hexametris Latinis ab Ahhaie dalla Piazza,
qui Professor Vicentiae obiit, diligentissime confecta, ita ut vix
ac ne vix quidem durius quoddam de novo hoc conatu judicium
ab ttllo aequo peritoque harum rerum arbitro exspectari liceat.
Jam voluit interpres ipse, ut opus, in quo quasi tabernacu-
lum vitae suae collocaverat , typis describeretur et publici juris
fieret in Saxonia, ubi rara principum liberalitas tutelam merca-
turae literarum adhuc gesserit. Consentientes habuit in eo
familiares et amicos, quorum in virum vita defunctum pietas
Lipsiam, tanquam emporium bibliopolarum longe celebcrrimum,
ubi monumentum studii gloriosissimi ad memoriam aeternitatis
exstrueretur, elegit atque designavit.
Inde factum est, Princeps Serenissime, ut mihi cura edi-
tionem Divinae Comoediae a Piazza Latine redditam adornandi
et divendendi bonorificentissime offerretur et mandaretur* Quod
quidem munus, et quod ipse divinae poesis amore mirum quan-*
tum teneor et quod nullo non tempore studia optimarum artium
parte pro virili juvi et promovi, animo libentissimo susceptum ita
exsecutus sum, ut nulli officio me defuisse profiteri possim,
Accipe igitur, Princeps Serenissime, banc, quae mea quali-
cunque opera in publicum prodit^ maxiini poetae Italici interpreta-
tionem Latinam, accipe serena fronte, aequi bonique consule^
rebus meis favere perge atque in nominis Saxonici ornamen-
tum, incrementum, emolumentum diu salvus et incolumis yive,
vige, flore!
Scripsi Lipsiae Idibus Januariis a. 1848.
Ambros. Bartk.
PRAEFATIO.
||;ui omnes conatus diyini carminis in aliam linguam ver-
tendi irritos esse dixerit, ei Iiaud spernenda argumenta ipse
Comoediae auctor possit suppeditare. Ait enim Dantes in
libro^ cui titulus est Conyivium (I^ 7.):
Sappia ciascuno, che nulla cosa per legame musico^)
armonizzata si pub della sua loquela in allra trasmutare
senza rompere tutta sua dolcezza e armonia. E qttesta e
la ragione per che Omero non $i mutb di greco in latino,
come Valtre scritture che avemo da loro"^^); e questa e la
ragione per che i versi del Psnltero sono senza dolcezza di
musica e d!armonia, che essi furono trasmutati d^ehreo m
greco, e di greco in latino, e nella prima trasmutazione
tutta quella dolcezza venne meno.
Si vero negari nequit^ magnam suavitatis illius parlem^
quae in carminibus audiendis nos mulcet^ transferendo exstingui^
*) Ita pro musaico, quod est in editis , ad sequcDtia {dblcezza di musica e d^amo-
nia) respicientes jamdoduin correximos. Simillima 'enim, si desideraotnr, ezemplQ
leguator in epistola, qoae Hilario moDacho triboi solet: „sermone vaigari ... aon sim-
plici, sed musico.^*^ Sunt quidcm, qui vocem musaico pro adjectivo a Musis derivato ac-
ctpere jubeant, sed auctoribas, apad qaos eam faoc sensa asorpari constet, destitaaolnr.
**) Pttla a Graedt.
YIII PRAEFATIO.
per solas tamen conversiones ad illam literarom commanionem
pervenire licet, quae hodie non doctos solummodo viros, sed
cultiores quosque per universam fere Europam coosociaL Qui-
bus igitur carere nescimus, eas ingenito quodam vitio laborare,
earumque ne optimam quidem justam metam contiogere posse,
fateamur. Quae enim in operis poetici interpretatione desidera-
mus, ut auctoris sententiam presse pleneque sequatur, et ut
insimul dulci versuum concentu ipsius exempli imaginem
exbibeat, ea invicem secum pugnare, nemo est, qui non videaL
Ad metam vero, quam assequi nemini est concessum, accedere
certe possumus, et longe propius sine dubio accesserunt, quo-
rum opera nostris temporibus scriptores alienas linguas loquuntur,
quam qui apud veteres eandem iu se susceperant proyinciam.
At sacrum carmen, longe nobilissimus, quem tot saecula Chri-
stianae poeseos tuleruot, fructus, prae caeteris dignum est, quod
in omnium populorum Cbristianae fidei addictorum communione
habeatur; Divioa Comoedia, opus tot tantisque diflicultatibus im-
peditum, si quod aliud, poscit interpretem, qui vel Italicae lioguae
peritis io iotelligendo carmine subveniat. Tantum vero abest,
ut unius alteriusye, quantumlibet docti et ingeniosi, interpretis
opera ad expediendos omnes, quibus abundat carmen, nodos
sufficiat, ut ardui bujus propositi assequendi caussa doctorum,
qui sunt apud omnes cultiores populos, labores in unum coliati
requirantur. Sed baec diversarum gentium studia non ita facile
poterunt consociari, nisi operi communibus viribus illustrando
eam prius dederimus linguam, quae omnibus doctis est com-
munis. Et, si accuratius inspexerimus, carmen divinum L a t i n i-
ta t e donare minus desperatam rem fortasse dicemus^ quam, quas
complures moliti sunt, conversiones in linguas yernaculas.
Recentiorum enim linguarum natura in compilo quasi nos tenet
ancipites, utrum in transferenda Comoedia Dantis rfaythmo magis^
an sententiae inhaereamus. At qui sacri carminis formam poe-
ticam in homoeoteleutorum concatenatione omni numero red-
psa^narv y- *■ »
PRAEFATIO. IX
dere conati sunt, quod praeter Germanicos a nemine ausum
esse puto, eam insimulationem vix et ne vix quidem effugient,
se non modicam dicendorum partem formae studio concessisse.
Qui yero a simili versuum exitu.vel prorsus abstinent, yel ut
parciores in eo sint licere putant, ad solutam potius orationem
accedere videntur, quam ad versum t,ernarium Divinae Comoe-
diae solemnem, yel — quod praecipue in Gallicis versionibus,
Alexandrino, quem vocant, versu constantibus, nos offendit —
orationem aliter exhibent incisam. quam in ipso, quod imitan-
dum sibi proposuerunt, carmine.
Alia profeclo est ratio Latini sermonis, proxima cognatione
cum Italico, et maxime quidem cum illo antiquiore, quo Dantes
usus est, conjuncti, cujus versus hexameter, jam apud Romanos
prolixioribus cujuslibet argumenti carminibus proprius, etiam
altissimae sacri carminis poesi sese accommodat. Ipsi Alligherio
heroicum versum ad explanandas Divinae Comoediae graves sen-
tentias aptum esse visum, fidem facere videntur, quae de primo
et mox mutato ejus consilio Latine scribendi referunt auctores ^).
Legimus enim in epistola, quam H i 1 a r i u m monachum H u g u c -
cioni Fasiolano scripsisse volunt**):
Quum exhibuisset (Dantes), quem^^'''') libellum ego in
gr^juum gratanter accepi^ aperui, et in ejus praesentia
ocMR cum affectione defixi. Quumque verba vulgaria
percepissem, et quodammodo me me admirari ostende-
rem, cunctationis meae caussam petivit. Cui me super
qualitate sermonis admirari respondi: tum quia diiBcile,
imo inopinabile videtur^ intentionem tam arduam vulgariter
exprimi potuisse, tum quia inconveniens videbatur con-
'*') Cf. quafi do bac qaaestione in transitn, sed docte, monait illnstr. Vicecomes Co-
Inmbus Batinensis in Bibliogr. Dant. I, 243.
**) Disputationem de fide hujus epistolae propediem persequar in nova epistolarum
Danlis editione.
***) Ita cnm doctissimo T r o y a interpnngendum esse puto. Abbreviationis signam,
quod Qnicas Florentinas codez exhibet, non quem, sed quam dicere solet.
X PRAEFATIO.
juQctio taotae seatenliae amictu*) popuiari. Inquit^^)
enim iile respondens: rationabiliter certe pensaris; et
qoum a principio coelitus fortasse semen infusum in bujus-
modi proposilum germinaret, vocem ad haec ^*'*) legitimam
praeelegi ; nec tantum praeelegi, quinimmo cum ipsa more
solito poetando ineoepi:
Ultiiua regna canam fluvido contermina mundo,
Spiritibus quae lala patent, quae praemia solvunt
Pro meritis ciiicumque f ) suis.
Sed quum praesentis aevi conditionem rependerem, vidi
cantus illustrium poetarum quasi pro nibilo esse abje-
ctostt)> ^l hoc aevottt) generosi bomines, quibus lalia
meliori tempore sc^ribebantur, liberales artes, proh dolor,
dimisere plebejis. Propter quod lyrulam, qua frelus eram,
deposuiy aliam praeparans convenientem sensibus moder-
norum: friislra enim mandibiiis cibus ad ora lactentium
admovetur.
Yerba, quibus Boccatius binis locis eandem rem refert, tam
exacte conveniuat narrationi Hilarianae , ut alterum ab allero
esse exscriptum dubitari nequeat. Ita enim in vita poetae
(cap. 14. p. 92. 93. edit. Gambanae):
*) In codice legitiir aniiclo, cum lineola, qnasi ahbrevialionis signo^jiterae l tra-
j«cta. Hanc Jibri scriptaraoi proxime . secoliifi , qoi nnper epistolam dKlpso codice
accnratissime edidit, celeberrimos Mntios {Tre epistole latine di D. Alighieri, Prato
1845. p. 40) dedit amiculo. aetinendam tamen pnlo facillimam Dionysii emenda-
tionero.
**) In quid, qnod (per non dnbiam abbreviatiooem) cst in codice, io texta retiouit
Mntius. Etiam enim {ei cum linea superposita) videlur suspectum.
'*''i'*) Hanc codicis scriptoram {hec) deserentes editores DioDysio recentiores
dedernnt hoc'
-(■) Boccatius in commentario Div. Com. utcumque,
•ff) Codex objectos.
•f-ff) Codex io cnm lineola superposita , quod Mutius minus recte per imo (hoc
enim verbnm ymo scriberc solet amannensis) interprelatus est, quum sit abbreviatio
verbi ideo. Scd ne hoc quidem potest defendi. Consilio inserunt Dionysius {hoe
consilio) et Troya {hoc ipso eonsilio), quod nnde hauserint, nescio. Nostram certe
emendalionem sensui codicisque scriptnrae magia conventre concedes.
PRAEFATIO. XI
Mmvono moltij e intra essi atcuni savj uaminiy generaU
mente nna quistione cost fatta: chs conciofussecosache
Dante fusse in iscienza solennissimo uomo, perche a cofit-
porre cost grande di si alta materia e st notabile libro
com' e questa sua Commedia nel fiorentino idioma si dispo-
nesse e perche non piii tosto in versi latini come gli altri
poeti precedenti hanno fatto ? A cost fatta domanda rispon-
dere, tra molte ragioni, due tra le altre prindpali me ne
occorrono .... La seconda ragione, che a questo il mosse,
/u questa: veggendo egli i libcrali studj del tutto abbando--
nati, e massimamente da^ principi e dagli altri grandi uomini,
a^quali si solevano le poetiche fatiche intitolare .... avendo
egli incominciato , secotidoche Valtezza della materia richie-
deva, in questa guisa:
Uitima regoa etc.
il lascio stare, immaginando in vano le croste del pane
porsi aUa bocca di coloro che ancora il latte suggono, e in
istile atto a'modemi sensi ricomincio la sua opera e prose-
guilla in- vulgare ^).
Et in prooemio Commentarii ad Divinam Comoediam (Ed. Mou-
tier p. 22):
Dante ... comincio il presente libro in versi latini, cosi:
Ultima regna etc.
E gid era alquanto proceduto avanti , quando gli parve da
mutare stilo: e U consiglio che il mosse fu, manifestamente
conoscere i liberali studj e'filosofici essere del tutto abban^
donati da^principi e da'signori e dagli altri eccellenti uomini.
'*') Jastam rationem fortasse rectins a Lconardo Aretino dices expressam :
Chi mi dimandasse per qtuU ragione Dante piuUosto elesse scrivere in vulgare che in latino
e letteralo stiU, risponderei quello che i la v&ritd, eioi cAe Dante conoseeva se medesimo
molto piu atto a questo stUe vulgare in rima che a quelto latino e letterato. E certo
moUe cose sono dette da lui leggiadfamente in questa rttrta vulgare che n4 avrebbe saputo
ni avrebbe potuto dire in lingua latina e tn versi eroici*
1
XII PRAEFATIO.
i qmli solieno onorare e rendere famosi i poeti e le loro
opere; e perb veggendo quasi abbandonato Virgilio e gli
altrif essere nelle mani d'uomini plebei e di bassa condi-
zione estimo cosi al suo lavorio dovere addivenire, e per
conseguente (inserendum videtur non) comeguirgli quello,
per che alla fatica si sottomettea. Di che gli parve dovere
il 8U0 poema fare conforme, almeno nella corteccia di fuori,
agVingegni de^presenti signori.
Siniillima leguntur et in prooemio elegantis illius commentarii
anonymi, qui habetur in codicibus Riccardiano 1016, Gaddiano
XC. sup. 123. et Medic. Palat ^^V^ss, et cujus specimina
dedit Taeffiu^:
Aveva Vautore della presente opera comindato questa tri-
partita commedia in questi versi latini, cioe Ultima regna
canam etc, e gia distesa la materia alquanto inanzi, quando
muto consiglio, avendo rispetto, che i signori e gli altri uo^
mini potenti aveano quasi del tutto abbandonati gli studj
liberali e (ilosofici, e quasi veruno v'era, che a scienza at^
tendesse; e se pure veruno v'attendeva, faceva i libri degli
autori traslatare in volgare.
Ndn defuerunt igitur, qui inde ab ipso Dantis saeculo usque
ad noslros dies sacrum summi poetae carmen Latinitate donare
molirentur. Horum conatuum una Caroli Aquinatis versio
integram complectilur Comoediam typisque exscripta est (Nea-
poi. 1728"^), cui operi, etsi fidei, non tamen elegantiae lau-
dem denegaverunt utriusque linguae periti. Caeterarum con-
versionum, quae vel unam tantum alteramve Comoediae partem
complectuutur, vel prelo nondum sunt commissae, accuratum
dedit catalogum diligentissimus Columbus Batiuensis. Nos
vero rem a proposito nostro non alienam facere credimus, in
eorum commodum, qui cum novissimis Piazzae curis eorum
*) Cr. doctissimam illnstrissiroi Vicecomitis Coiumbi Batinensts bibliogra-
pbiam operum Dantis et ad Dantem spectantiam 1, 243—45.
1
I
I
PRAEFATIO. XIII
labores conferre desiderant, qui tempore eum praecesserunt,
unius ejusdemque loci (celebrem de Francisca Ariminensi nar-
rationem selegimus), quotquot nancisci potuimus, versiones Latinas
hic exhibentes. Qua in re abstinere non possumus, quin yiris
doctis atque benevolis^ quorum liberalitati magnam hujus appa-
ratus partem debemus, gratias agamus quas possumus maximas.
Nominasse sufliciat Seymourium Kirkup Anglum et Yo-
gelium de Yogelstein Dresdensem, elegantissimos Dantis-
que studiosissimos pictores, Franciscum Longhenam, Pro-
fessorem Mediolanensem^ virum literatissimum, et Petrum Mu-
gnam, eruditissimum apudViudobonensesProfessorem, quo inter-
cedente postumum etiam, quod edimus, Piazzae opus manibus
nostris coramissum est.
Primum vero inter hasce conversiones locum ea obtinet,
quam Matthaeus Rontus, monachus Olivetanus, poetae aequa-
lis (t 1343), composuit*). Ex codice Magliabecchiano**) a
Kirkupio accuratissime exscripta haec est:
INFERN. V, 73 seqq.
Dicere lunc coepi, vales o clare***), libenter
Nempe duabus eis, coeunt quae, yerba referrem,
75. Sic et ad id filamen faciles quae stare videntur.
Ac ait ille mibi, sis cautus, quando propinquas,
Hae magis eflQcient se nobis, tuncque rogato
Quemf) vehit igne duas ipsas, venientque repente,
Quam cito filectit eas ad nos caliginis aura.
80 Heus, sonui vocitans, animae per semper anhelae,
Oro, yenite loqui nobis, nisi deneget alter!
Qualiter a volo genitorum cita columba
Advolat ad nidum lepidum sublimibus alis
Et solidis, a velle suo devecta per altum,
*) Vide Golambnm Batincnsem p. 237—43.
**) iV. 82. Golomb de Batines p. 240.
*♦*) Cod. dare.
-f-) Per quem erat diccndum, sed obstilit numerns hexamctri.
1
XIV PftAEFATIO.
85 Eminuere naodo Didonis ab agmine tali
Atque palam nobis patuere per aera pravuro;
Tanta fuit validae mifai tunc affectio vocis.
animalis homo, qni gratus es atque benignus,
Yisere quique venis Inferna per aera pullum,
90 Si Dens omnitenens nostri constaret amicns,
Sanguine"^) letifero qui mundum tinximus olim,
Nostra preces pro pace tua vox funderct illi ;
Ast ubi te pietas de nostris mortibus icit,
Quomodo tu cupias audire vel omnia fari,
95 Nos capiemus enim, nos et tibi sponte loquemur,
Donec amoena, velut facit, aura silentia servat.
Urbs, ubi nata fui, residet penes aequoris undas,
Defluit Eridanus quo, sumat ut ipse quietem
Cum fluviis reliquis rivisque sequentibus illum.
100 Ast amor, ingenuo cordi qui protinus haeret,
Hunc rapuit, junxitque meo cum corpore pulchro,
Jam milii sublato, sed adhuc modus ofGcit umbrae.
Qui sed amor nulii peramato parcit amore.
Hunc mihi, vae miscrae, tam gratum praetulit arte *%
105 Quod, velut ipse vides, nondum me linquere novit.
Nos amor, unde duos letum connexit ad unum;
Poena Gaina manet, qui nos a luce diremit. —
Ista fuere, sui nobis quae verba dederunt.
Has ubi percepi laesas immaniter umbras,
410 Mox faciem flexi, tenui tantumque subuncam,
Donec ait vates mihi: quid nunc pectore tractas?
Quum sibi respondi ratus, heu me, dicere coepi,
Quot lepidae curae, flagrans et quanta cupido
Hos fragiles duxere duos moeroris ad actum!
115 Hic ad eos conversus, ego mea dirigo verba,
Occipiens, Francisca, tui tormenta doloris
Ad lacrimas, tristemque pium, me maxime ducunt ;
Sed mihi dic, quando suspiria dulcia flabant,
Ad quid, quoque modo tunc ars concessit amoris,
120 Yota quod ambigua fierent notissima vobis?
'*') Cod. A sanguine.
*♦) Num arclet
PRAGFATIO. XT
Tunc ftit ifla, mihi nuUus dolor altior exstat,
Tempore felici"^), quam quum reminiscitur annis
In miseris aliquis! Tuus hoc tentavit et aucton
Si modo radiccm quoque causam discere primam
125 Ignis, homo, nostri tantis affectibus optes,
Sicut agunt, faciam, qui flent simui atque loquuntur:
Nos legitabamus, quadam spatiando dierum,
De Lancclocto, se strinxit qualiter ardor,
Nos et eramus ibi soli, suspectibus absque.
130 Compulit altemos oculos nos cernere nostrum
Lectio saepe libri, et facies pallere coegit.
Denique nos solus punctus connexuit ultro,
Quumque peroptatam faciem, nos legimus, illam
Basia ab ore proci talis sumsisse faventis,
135 Iste, mihi sublatus erit qui tempore nuilo,
Grata, labante meis maiis dedit oscula corde,
Leno fuit Galeoctus eis; sed lectio noster**).
Ast in ea nos plura die non legimus ipsi! —
Panderet ista mihi querule dum spiritus alter,
140 Alter inops flebat, quasi pietate fatiscens.
Ipse fui veluli moriturus protinus essem,
Qualiter, et cecidi, ruit hinc ex ense cadaver.
Rontoniana paulo recenlior et niinus barbara videtur ver-
sio aliquot capitulorum Inferni^ qaam exnnico Fontaniniano
codiceprolraxit Vivianus***), cujusque particulam doctis notis
iliustratam recudi curavit celeberrimus Orelliust)- Quam
exhibentes a refutatione eorum abstinendum credimus^ qui hos
versus inconditos sententiamque Italici carminis mendose redden-
tes legitimum aliquando AHigherii partum primosque Divinae
Comoediae conatus judicaverunt; neminem enim hujus opinionis
sectatorem hodie superesse putamus.
*) Sensns genitivum poscere videlur.
**)'Cod. nostri. Nura nobis?
***) La Div, Com giusta la lez. del eod. Bartoliniano I, 301 — 30.
i*) Index lectionom in Acad. Turicensi per sem. aestiv. 1839. babend.
*^^mmg
xn PRAEFATIO.
Tunc ego sic coepi: venerande poeta, libenler .
75 lilos, qui pariter tanta levitate feruntur,
Alloquerer paullum. Maro sic ait: ergo videlo,
Quum nobis Yolitando quidem fuerint propiores,
Tunc illos per eum dulcem rogitabis amorem,
Qui sic faos pariter binos conducit, et illi
Mox venient. Igitur persta vigilanter,
Quumque illos nobis ventus facit esse propinquos,
80 Labra movens, o, dic, animae, qaibus anxia sors est
Nostrum ad coiloquium, nullo prohibente, venite.
Quumque haec dixissero, quales in aroore columbae,
Quas dulces nidi revocant, stridentibus alis,
Mox ad nos pariter voiitant per inane malignum,
85 Tristem linquentes dictam a Didone cobortem.
Tanta fuit nostris vis ac substantia verbis.
Seque simul sistunt, quarum sic una locuta est:
cui multa data est coelesti gratia dono,
Oque benignum animal, cui nostra videre per atrum
Aera collibuit mala fata statumque profanum,
90 Vulnere sanguineo qui pulcbrum tinximus orbem,
Aeterni regis si te nossemus amieum,
Huic pro pace tua repetitas porrigeremus
Nempe preces, nostrae quoniam miserere ruinae.
Dic, quid nunc audire velis, et tbemate sub quo
95 Sermonem fieri; nobis audire placebit
Vos vobisque loqui, dum sic tacet, ut modo ventus.
Urbs, ubi nata fui, est sita litore, qua Padus ingens
In mare praecipitat, sibi firma sequacibus ut pax
100 Sit cum finitimis. Amor hunc, qui nobile carpit
Cor hominis, subito corpus dum cerneret illud,
Cui subjecta fui, cuique innata venustas
Sic me"^) prostravit, cepit captumque peremit,
Heque simul, pariter famam laedendd decoram,
Idem me cepit, qui nuili parcit amato,
Aurataque meum tetigit sic cuspide pectus,
105 Ut nos, ut cernis, semper comitetur amantes.
Hic amor incestus mortem conduxit ad unam
*) Sub me comgit Orellins.
PRAEFATIO. XYII
Nos pariter, geminos hic, et nunc fine sine ullo
Gonjunctps agitat poena pro crimine digna.
Uno qui gladio binos confixit in ira,
Suppliciis cruciat meritis inferna Gaina.
Talia sunt nobis geminas porrecta per umbras.
Has animas laesas sua pessima fata loquentes
110 Postquam intellexi, vultum pensando deorsum
Tam Ipnge tenui, dum dux mihi diceret ipse:
Quid pensas? Cui mox respondens: proh dolor, inqui,
Quam dulces curae, quam dulcia vota ruentes
Duxere ad praesens barathrum, tantosque dolores!
115 Post ad eos faciem yerti sic ore loquutus:
Francisca, tuum me martyrium lacrimantem
Efficit, atque pium, nec non tibi compatientem;
Dic mihi nunc, intcr suspiria dulcia, Tobis
Quomodo concessit furor inconcessus amoris
120 Ancipilis voti letale agnoscere virus?
IUa referl: misero major non est dolor unquam.
Quam jam praeteritae reminisci prosperitalis,
Quum miser est, istiidque tuus doctor bene novit.
125 Sed si radicem nostri cognoscere amoris
Tanta cupido animum tangit, dicam velut illa,
Quae plorans loquitur. Nam quum librum legeremus,
Qui Lancillotti insannm pertractat amorem, *
Et soli essemus, foret et suspectio nulla,
130 MuUotiens scriptura oculos hinc inde placentes
Illa repercussit, nos et pallere coegit,
Unicus at punctus nos expugnavit ad imum:
Namque legendo locum quum pervenisset ad illum,
Quando tantus amans ori exoptata genisque
135 Oscula defixit, tremulis tunc basia nostris
Iste genis fixit; liber inter nos Galeotus
Compositorque suus fuit, et non legimus ultra
IIlo plura die. Yerba haec dum spiritus unus
140 Diceret, illorum plorabat spiritus alter,
Et me prostravit tantum pielasque dolorque,
Quod mox deficiens cecidi, quasi mortuus essem.
xviii PRAEFATIO.
Saeculum sedecimum lileris Lalinis prae caeteris dedilum,
et sacri carminis cultu, praeter nostrum, nulli secundum, ne
uuam quidem Divinae Gomoediae versionem Latinam tulisse, est .
quod miremur. Chiabrerae vero Marinique sectatores a Dantis
studio fuisse alienos, commemoratione vix indiget. Reviviscente
circa initium saeculi decimi octavi castarum Musarum et priscae
poeseos amore, feliciora ingenia novis conatibus ad Alligherium
patrem sese converterunt. In quorum numero non infimum
certe locum Carolo Aquiinati tribuendum esse censemus^ licet,
Latinam quuni faceret Divinam Comoediam, aemulationi eiegan*
tiarum Nasonis plus aequo dederif^).
Geminas tamen anxia curj^
75 Solicitat novisse umbras, quas impete raptas
Turbineo buc adigit ventus; sed cominus adsunt:
80 Aggredior fari, monuit quo carmine Vates.
Oh, agite unanimes animae, quas ipsa volutat
Poena pares; fandi est si copia, sistite cursum.
Ut, studiosa vocat sobolis quas cura, coJumbas
Immotis reduces ad nota cubilia pennis
Prolis amor vehit, occultas et suf!icit alas:
85 Non secus, excitae blando sermone vocantis,
Exsiluere leves umbrae, sociisque relictis
Aera per coecum approperant; mox altera fatur:
Quisquis es, iiiformes Erebi lustrare recessus
Quem pietas tetigit, nostrosque ediscere casus,
90 Quorum fumat adhuc fuso de sanguine tellus,
Optarim, nisi laeva forent mihi Numina, tanti
Sedibus in superis maneat te gratia facti.
95 Nunc liceat gratas audire, et reddere voces,
Dum venti posuere. Dies mihi prima refulsit
Tabificis horrent ubi foeda paludibus arva.
*) Safficienl, quos recudimus versus, ad refutandum doctissimi Colurabi Bali-
ncnsis errorcm (Bibliogr. p. 245), narraliones de Francisca el de comile Ugolino^a
Carolo Aquinate praetermissas esse pulantis.
HV
PRAEFATIO.
Eridanusque pater, fluviis socialibus auctus,
. Mole fatigatas, longoque errore viarum,
100 In mare volvit aquas. Ilaurire cupidinis ignes
Conlinuo generosa solenl ut corda, flagrantem
Hunc rapuil poena socium mea fornia cruenti.
Forma, eheu! meminisse dolct, mox victima ferri.
Utque suas in amore vices amor ipse reposcit,
Mft petit igne pari ; modo quo nil segnius urit,
105 Horrisonoque sequi socium cum turbine cogit.
Morte pari nos junxit amor; qui stringere ferrum
Non timuit, solvet meritas sub Tartara poenas. —
Talia dum memorat, demisso lumina vultu
110 Multa movens animo, terrae defixa ferebam;
Quum mihi Minciades: tacita quid mente volutas?
Quantus amor, dixi, venis quam fervidus ignis
Arsit, et adstrictos ad funera traxit amantes!
115 Vix ea, quum fari, tenuem conversus ad umbram,
Aggredior: longo viden' ut tristissima hictu
Sors tua facta mea est? cupidis sed fervida pennis
Quum dulces aestus suspiria sola notarent,
Fare, age, qui pavido celatus corde latebat,
120 Quo demum monstrante viam se prodidit ardor?
Qui miser est, ait ilia, magis tristatur in horas,
Fluxerunt laetae reputat si tempora vitae;
Non dubitanda tuus dedit haec documenta Magister.
125 Quod si nosse flagras nostras ab origine flammas,
Verba, licet rigui fletus sine lege fluentes
Praepediant, repetam. Tenerorum scriptor amorum
Blandiloquis chartis semotos forte tenebat:
Illapsu tenero serpens in viscera mollis
130 Pagina, nescio quas creat illecebrosa favillas,
Cordaque pertentans tibris inolescit in imis.
Tum vero abrupti nutus, ocitlique madentes
Multa inter sese trepida formidine nutant.
Verum ubi sedatas alterna per oscula flammas
135 Pagina monstravit; nimirum exarsimus ambo;
Dulcia perque vices libavimus oscula: nostri
Causa fuit liber ille, simulque minister amoris;
Distulimus post baec sontes evolvere chartas.
XIX
XX PRAEFATIO.
Sontes? heu miserain! gravius nociiere rematae.
Allera singultu crebro dum talia fatur,
140 Altera conOcitur lacrimis undantibus umbra.
Tunc ego multa gemens, sortem miseratus acerbam
Languida letifero districtus pectora morsu,
Collabor, Tcluti subito quem vita reliquit.
Alia ejusdem saeculi yersio ad liunc usque diena in biblio-
theca Seminarii Florentini jacet inedita. Yersionem dico Co-
siMi DELLA ScARPERiA, qui vixit inler annos 1720 et 1778^),
elegiacis versibus non ineleganter composrtam et sententiam
auctoris accuratius quam superior illa Caroli Aquinatis redden-
tem, cujus specimina exhibuerunt Memoriae historicae societatis
Columbariae p. 95 — 98, et, ad quem jam provocavimus, Medio-
lanensis Polygraphus p. 328, 29**).
Tum vati: o liceat geminas aifarier umbras,
75 Una tam rapide quas fera raptat hyems.
Hic mibi: quum propius fuerint, hos advoca, et ingens,
Qui transfert miseros, hos tibi sistet amor.
80 Tum simul hos nobis turbo offert, si licet, inquam,
Yos nostrum, manes, sistite ad alloquium.
Ut volat erecti^ alis, firmisque columba
Ad nidum cupiens laeta volensque suum;
85 Aera per tetrum sic hae, Didone relicta,
Se teneris praestant yocibus unanimes.
bone, qui miseros per subterranea yisis,
90 Quorum forte et adhuc sanguine terra rubet.
Taedet, ab hoste deo, dum sic miserare dolentes,
Quod petere haud liceat prdspera cuncta tibi.
95 Quod datur, alternis sermonibus, ut placet, ultro
Citroque utamur, dum sinit aura tacens.
*) Biographicas Cosimi notitias dedit Polygraphas ^ediolanensis Ann. 111. (1813.)
No. 21. (D. Dominic. 23. Maj.) p. 323—26.
'*''*') Colnmbns Batinensis Bibliogr. p. 242.
■■ ^mmmmmg^^^^mmmma^^mmmmmmmmgmf^t^Sm
PRAEFATIO. XXI
Qua Eridaoo fluviisque suis dant aequora pacem,
Limina me ad vitae prima Ravenna tulit« *
100 Corporis ille mei, dein caesi, ut moliis amator
Esset, quod taedet dicere, jussit amor.
Et nuUi ut parcit, placido me ardere coegit
105 Igne, viro ut nequeam, vel procul ire volens.
Ipse uni morti nos tradidit. At manet ultrix
Poena Cain saevum. Sic mihi fata, silet.
110 Ora solo ad vices miseras defixa tenebam;
Tum: quid mente agitas? dux ait attonito.
Tunc ego, quam multa, heu! miseros praedulcia vota,
•Quam blandi sensus prostituere neci!
115 AUoquor hinc ipsos: nimium, Francisca, dolentem,
Ut misere adlacrimer, me tua poena facit.
Dic tamen, ancipiti si quam venistis ad oram
120 Spe, quoque hausistis dulcia furta modo.
Infandum miseris, inquit, meminisse secundi
Temporis, ut potuit te docuisse Maro.
125 Si tamen et miserae vis nosse exordia flammae,
Accipe cum lacrimis tristia verba meis.
Securis, solis, quo Lancillottus amore
Deperiit, legere et scire fuit volupe.
130 Saepius hinc oculos utriusque accendit, et ora
Pallere alternis pagina blanda jubet.
Vincimur at penitus, quum dulcia in oscula amantes
Optatum ad risum legimus irruere.
135 Tum primum tremulis impressit basia labris
Hinc mihi perpetuus, sed miser, usque comes.
liber, o scriptor miserandi fomes amoris!
Haud plura ad solidum legimus inde diem.
140 Haec dicens, altei^que gemens sic concutit ima
Viscera, ut exanimis sternar ad instar huroi.
Cujus nunc subjicimus specimen, versio Ai^tonii Catel-
LACCii, Professoris Pisani,; \iltra Infernum (anno 1819 editum^)
*) Columbus Bstinensis Bibliogr. p. 246.
XXII PRAEFATIO.
non esl progressa^ neque eorum tulit suifragia, quibus his de
rebus sententfam dicere competit.
Coepi ego, mi vates, utinam nunc hisce duobus
Colloqui ego possem sic procedentibus una,
75 Tam celeres Tento qui flante, levesque videntur.
Is mihi: quum nbbis magis advenisse propinquos
Percipies oculis, simul ipse precaberis illos,
Per, qui ducit eos, quemque experiuntur, amorem,
Atque illi venient, ad nos vix ventjus eosdem
80 Torquet. Egoque, animae, incipio', quibus anxia cura est,
Adventate loqui cupidos, nisi quis vetet istud.
Expansis alis velut immotisque columbae
Ad dulces veniunt, stimulante cupidine, nidos
Aera per liquidum, sic illi ex agmine, Dido
85 Est ubi, nos versus venere.per aera fuscum,
Sollicitavit eos adeo vox illa potenter,
Qua compellaram, praedulceque nomen arooris.
vivens, cui gratia multa, benignaque mens est,
Qui per subnigrum nos visens aera pergis,
90 Sanguine qui misere effuso maculavimus orbem;
Rex si universi nobis foret ille secundus,
Nostra adhiberemus vota, ut tu pace fruaris,
Quem tangit pietas nostrorum tanta malorum.
Quaecumque exaudire tibi placeatve, loquive
95 Nos sumus auscultare parati, aut dicere vobis,
Dum, sblet ut cessare, silet modo in aere ventus.
Terra jacet, qua vitales ego prodii in auras
Ad mare, ubi Eridanus properans reperire quietem
Descendit, fluvii comitesque sequuntur euntem.
100 Coepit amor, qui succendit cito mitia corda,
Hunc pulchra iliectum forma, quae barbare adempta
Est mihi; quoquemodo sit adempta, perhorreo vel nunc.
Me quoque, qui quemvis bene amatum reddit amantem,
Cepit amor desideriis tam fortibus hujus,
105 Qui, velut ipse vides, vel adhuc me linquere nescit;
Idem amor ad mortem nos ipsam duxit utfosque.
Poeqa Caina manet, vitae qui lumen ademptae
Extinxit nobis. — Dederunt hi talia dicta.
^^^nw
PRAEFATIO. XUII
•
\ ix umbras sensi infensas has mente animoquc,
110 Demisi vultum, et tam longo tcmpore pressi,
Ut vates mihi dixerit: ecquid mente volutas?
Quumque ego respondi: oh miserum, tum dicere cocpi,
Me! quam praedulces sensus et quanta cupido
Ad letum bos ambos misere perduxit acerbum!
115 Deinde ad eos me converti, et sum talia fatus,
Incipiens: Francisca tibi, quod fata dederunt
Martyrium, me animo tristem facit esse, piumque
(Jt lacrymem: at memora qui, dulci aetate calorum
Esf ab amore datum vobis, potuistis ut ambo
120 Concipere, et dubios animi cognoscere sensus.
Dixit et illa mihi: dolor haud crudelior uUus,
Quam felix misera in re mente revolvere tempus;
Idque tuus pntat et Doctor, qui talia novit.
Quod si animo sedit noscendi tanta oupido
125 Principium nostri, et prjmum quasi fomitem amoris,
Id faciam, quod qui lacrymat, dum verba profatur.
Historiam Lancellotti solaminis ergo
Porte legebamus, fuit ille ut captus amore,
Ambo ullo sine teste, et suspicione sine liila.
130 Lectio saepe oculos per mutua compulit iila
Nostros, et tinxit vultus pallente colore;
Temporis at momentum unum nos vicit utrosque.
At simul optatum risum perlegimus esse
A tanto exceptum per suavia basia amanti,
135 Iste, a quo non sit sors ut me dividat ulla,
Osculum in ore mihi impressit cupidusque, tremensque.
Yere ieno fuit liber, et qui scripsit eundem:
IIIo lecta . die nulia altera pagina nobis.
Haec dum ()icta dabat Franciscae spiritus alter,
140 Alter lugebat Pauli, ut pietate benigna
Deficerem, ferme velut ac si mortuus essem,
Et cecidi, extinctum solet ut procumbere corpus.
XXIV • PBAEFATIO.
>
Novissimum abtineat locum eadem narratio^ quam cum
aliis quibusdam Divinae Comoediae particulis Latinitate donavit
doctissimus Franciscus Testa*):
70 Ut comitem audivi matresque virosque docentem
Antiquum genus et dicentem. nomina, vicit
Me pietas miserans externatumque reliquit
Paene animos. Tum ego: fert, vate^, mihi corde cupido
Compellare duos, qui unaque levesque videntur
75 (Jsque adeo instantis compelli flamine venti.
Hoc, inquit, propius quum ad^runt. Tunc tute rogato
Coram adstent, itlum per, quo ducuntur, amorem:
Advenient. Ad nos ergo quum ventus euntes
Flexit agens, ego talem emisi pectore vocem:
80 animae, exercet crucians quas anxia poena,
Si fari haud vetitum vobis, huc vertite gressus!
Quales, quos revocat natorum cura, columbae
Ad nidum pandis dulcem immotisque feruntur
Alis, sponte cito findentes aera lapsu;
85 Tales extemplo digressi ex agmine, Dido
It quocum regina, malas properata per auras
Amho nos juxta ponunt vestigia. Tantum
Ciamores hlandi potuere et amanlia dicta!
animans comis, qui invisis mente henigna
Per loca suhruhra horrendum nigrantia luce
90 Nos, fuso superas qui sanguine tinximus oras :
Si nohis facilis magni Rex orhis adesset,
Laeta precaremur tihi, nostro quippe dolori
Ipse dolens' tantorum animo miserere malorum.
95 Quae dici, audirive velis, dicemus et iisdeni
Rursum aures dahimus dictis, fera murmura venti
Dum sileant ut nunc. Urhs, in qua hausi aetheris almi
Auras primum ego nata, sedet, promptus in aequor
Qua sese Endanus volvit fluviosque sequaces,
100 Una ut cesset. Amor tenero qui in corde repente .
Insinuans haeret, huhc forma coepit honesta,
Quae mihi rapta nece est; et adhuc dolor illius ingens
*) Colambus BatiDensis 1. c. p. 245.
mmm^B^^mmE^amtmt^^mmimmmm^gmmmmKm^fmfmim^mw^rt^
PRAEFATIO. XXV
Me necis iirit. Amor qui amatuin cogit amare
Haud uUi parcens, hujus me ardore subegit
105 Tam placito, ut neque, quod cernis, tellure sub ima
He nunc linquat. Amor nos funus adegit ad unum;
Crudeli Caina manet qui morte peremit.
Haec ego quum audivi commotus dicere, vultum
110 Demisi, et tacito despexi lumine terram:
Dum mihi sic vates: Tecum quid mente volutas?
Cui quum respondi, tutn incoepi talibus: eheu!
Quot dulces miseros curae, quot vota dolores
Hersere in tantos! Me, sic effatus, ad illos
115 Denique ego converti, et his sum vocibus orsus:
Yestrarum, o Francisca, gravis tabor aerumnarum
Tangit me, et cogit tristes effundere filetus.
Dulcia sed quum aderant praesto suspiria quondam,
Dic, vobis qua indulsit amor ratione modoque,
120 Alter ut ajterius dubios cognosceret ignes?
Nii est tam grave, quam sortis meminisse beatae
In rebus miseris, ait illa. Tuo bene Yati
Notum hoc. $ed- nostrum a ptimo si discere amorem
125 Tantum soUicito studium est, dicamque, gemamque.
Forte legebamus jucunda per otia casus
Lancellotti, utque is iuerit devinctus amore.
Una nos soli, et securi^ in nosque vicissim ^
130 Adspectus iterare crebro et pallescere charta
Impulit illa ambos. Sed temporis unus utrosque
Articulus vicit subiti. Quum legimus illic,
Tantus amans cupidum os ut tandem junxerit ori
135 Ridenti dulce ; hic, quem nulla a me abstrahet hora,
Pressa meis hic usque tremens tulit oscula labris.
Et liber et scriptor libri Galeottus. Ibidem
Uia luce uitra non legimus. Una locuta
140 His dum anima est dictis, flebat sic altera, ut ipse
Deficerem tenero, tamquam morlturus amore,
£t cecidi, *exanimata cadunt quo corpora casu.
XXVI PRAEFATIO.
Hos complurium saeculorum conatus inter se conferens,
lector, ipse intelliges^ Piazzae conversionem non inrelicibns au-
sis utramque consectatam esse laudem, tam fidei quam casli
sermonis, nec a superioribus saeculis nostro palmam praere-
ptam esse judicabis.
Ne vero siue quodam corollario te dimittamus, tres addinius
versioneSi observatione tua, ni fallimur^ non indignas : Hispanicam
duasque Francogallicas. . lUius editio vetus, inter rarissimos
libros a bibliographis merito relata, nuper ad nos pervenit of-
ficiis Fidelis Putscti (Birett), honestissimi bibliopolae Augustani.
Gujus titulus etepilogus, qnum vel a Golumbo Batinensi%
viro accuratissimo^ minus recte exhibeantur, utrumque subjicere
non abs re esse putamus:
Con preuilegio real:
q no fe imprima por
ocbo anos. y efla taf-
fado en ocho reales**).
La traducio. del dante
de lengua tofcana en verfo calte
Uano: por el Reueredo don po
fernadez de villegas arcediano
de burgos: y por el comentado
alleode fllos otros glofadores
• por madado flla muy excelente
fenora doiTa Juana de aragon
duquefa de frias y CondefTa de
haro fija 31 muy poderofo Rey
don fernado de caftilla y de ara
gon. llamado el catholico Con
otros dos tratados. vno q fe di
ze querella de la fe. y otro averfi;
on del mudo y cQuerliO a dibs.
*) Bibliogr. I, 278. 79.
**) Hactenus literis nigris. Reliqaa rubro colore imp.ressa sant.
PRAEFATIO. XXVII
In calce vero haec leguntur:
Imprimiofe efta muy prouechofa y notable obra
en la muy noble y mas leal cibdad de Burgos
por Fadrique aleman de Bafilea acabofe Lunes
a dos dias de Abril del aio de nueftra redempciG
de.mill y quinientos y quinze anos.
Comien^o a dezir al poeta de grado
querria yo fablar alos dos de confuno.
75 que entrambos ligeros fe vienen en vno
lancados dei ayre feruiente turbado
aguarda pues dixo quando ayan Uegado
afer nos propincos yeftonces los ruega
por fu grande amor que en vno los llega
ieras fatiffecho como has defeado '
80 Y eomo del viento a nos , fon traydos
animas dixe maguer que canfadas
venis por ei ayre notumo afanadas
fy ai noi6- vieda preftad nos oydns
y como paiomas que van alos nidos
canfadas. con gana de ally repofar
iiegaron fe dnd fazia ei nueftro iogar
dexando fufpenfos fus grandes gemidos
85 Afy fe finnaron ai ayre malino
tan prefto que ouierpn mi voz entendido
dexando ia gente con quien yba dido
por junto a nos otros turbada y Gn tino
animai dulce diziendo y venino
que vas vilitando efte.figlo peruerfo
fy ei rey nos oyefe del grande vniuerfo
tu paz defeamos y fano camino
Pues heres mouido de tai piedad
de nueftra miferia queriendo faber
95 nos preftos eftamos . ate refponder
en tanto que efpera ia grand tempef^d
XXVlli PRAEFATIO.
confangre tenimos ia nueftra maldad
nafoi yo en la tierra que elta ala marina
do el po: fe deriba junlando fe ayna
con otros fequaces que han fu amiftad
100 Amor que fe aprende al gentil coracon
a efte prendio de mi bella perfona-
amor que al amado de amar no perdona
105 anri traxo prefa ala mifma prefion
amor nos conduxo ayna mefma pafion
en vno juntados y atados tan fuerte
donde ambos en vno pafamos tal muerte
quel modo me ofende de fu relacion
lip Baxe la mi cara confufa abatida
por tales perfonas de ver tan ofenfas
fafta que dixo el poeta que pienfas
aca es do fe efcota la negfa comida • '
Q quanto yo dixe mi alma afligida
mi efprito tm*bado fe fiente y tan laflo
quan dulces defeos truxeron el paffo
donde eltos amantes perdieron ia vida
Uoluiendo conellos defpues a fablar
115 le dixe francifca tu grande tormento
por liempre fara mi ve^ir deiconjtento
la trifte manzilla me fuerca allorar
mas dime fi puedes el tiempo y logar
y como otorgafte el ylicito amor
dudofos defeos del tal aroador
porque tu buen fefo pudieron cegar
•
120 Ninguno fer pilede mas graue dolpr
me dixo al que es puefto en eftrema lazeria
que e(tonce acordarfe en aquelia miferia
del tiempo felice en que eftubo mejor
Y n los principios del mifero amor
125 tu quieres fab^r y de tal defuentura
Ilorando.y contando oyras la triflura
. que alla padefcimos y aca es lo peor
■^ ■ •• ■■ ■^'•^^^^iw^w^^nPWpHB^^aOTHS
PRAEFATIO. XXIX
Entrambos eftando en logar apartado
de aquel lan^arote leyendo fu hiftoria
el fuego de amor avn en nueftra memoria,
por actos extrinfecos no demoftrado
130 materia nos dio el lafciuo tratado.
«
de aqueilos amantes abiendo leydo
furpenfos los ojoscegado el fentido
435 befo la mi boca tremiendo y turbado
Anfy galeoto les fue medianero
fegund que a nos otros el libro tan vano
en i;uyd lectura es trabajo liuiano
fyn buena doctrina al veuir Terdadero
mientra ella dezia ei fu companero
140 contino iloraba cpn tanto geniido
que fu compafion amato mi fenlido
y a tierra me lan^a el dolor laftimero.
Rationem^ quam in vertendo immortali carmine adhibuit,
ipse Yillegas apte exponit in iiue prooemii, quod maximam
partem a L a n d i u o mutuatus est : Deue fe notqr que el Dante
fcrive fu obra en verfo que comunmente tiene anze o doze
fylabaSf conforme al trobdr caftelldno de arte mayor y
por qu$ aquella manera es tan conforme aL verfo fuyo y tan
bien porque es mas grau^ y de mayor refonancia como con-
venia a tan grave auctor, yo fize efta traftacion en aquella
forma de. trobar que propriamente es verfo heroyco .... Anfi
mefmo es ^de faber que Dante efcrive coplas de tercetos ....
correfpondiente el tercero pie al primeroy y defpues el priniero
del terceto figuiente al fegundoy de manera que aquellos quatro
farian una niedia coph de arte mayor, que como es de ocho
pies viniera anfi jufto al talle ; pero como efcrive de tres en tres^
en dos tercetos faltan dos pies para um copla del arte mayor
ya dicha: yo prove a los fazer anfi en tercetos, la qual manera
no es en nueftro ufo, Y parefcia me una coffl tan defdmada
XXX PRAEFATIO.
que lo dexe ; quedo el defeto ya dicho de faltar en cada terceto
un pie para la media coplay y dos pies en cada una entera,
eftos yo acorde de los fuplir defta manera: que algunas vezes
ocurriendo de mio algund buen pie, que mas aclare fu tefto,
confirme fu fentencia, pongo le, y aya pacieneia el Dante, que
en fu brocado fe ponga algund remiendo de fayal que mas le
faga luzir ...., otras vezes fuplo aquellospies delo que ^lguno
dc fus glofadores dize, y otras tan bien y las maSy quando buena-
mente fe puede fazer, tomo el primero y fegundo pie del ter-
ceto figuiente, y anfi fe fazen fus dos, y ala veze tres terce-
tos una copla de ocho pies. Notc fe tan bien^ qtte el que
treftada , de otro anda tras el confueltas , y no. puede yr . como
ni quanto quiere, y anfi van algunas vezes pies algunos force"
jados , que no fe pndo , o no fe fupo mejor facer .... Anfi
mefmo fe deve notar que trefladarfe una lengua en otra , no
folammte en verfo, pero ni en oracion foluta .... es ^mpofible
trefladarfe por las mifmas palabras , que no fuefe la mas de-
fabrida cofa del mundo ; porque en una lengua tiene una cofa
gracia, y dicho en otra por aquellas palabras, feria muy frio.
Por ende a qui en todo quanto delas mefmas palabras fe puede
ufar , fe faze ; pero en muchas partes fe toma el fentido y
intencion mas que no laS' palabras mefmas; alguna vez fuera
del tefto.fe pone alguna reprehenfion ^ o cofnfejo de mio, con
licencia del Dante como dicho es.
Gallicae, quas niinc subnectimus, versiones ineditae baben-
tur in codicibus Bibliothecarum Caesareae Ymdobonensis et
Universitatis Taurinensis. Utramque saeculi XVI. ineuntis esse
partum vix dubitamus. Utriusque exemplum summae darissimi
Mugnae debemus benevolentiae. Ecce.enim historiam Fran-
ciscae ,Ariminensis, qualem non minore diligentia quam libera-
PRAEFATIO. XXXI
litate ex codice HohendorGano Yindobonensi No. 43, 10201^)
ipse exscripsit vir humanissimns :
70^ Aprez que ieu entendu les histoires
Des cavaliers, et des dames notoires
Pitie me prit, et presque. mescartay:
Puis au poete ainsy ie marrestay:
Je parlerois yolontiers a ce couple
75 Qui a ce vent saccoumode si souple.
Tu les priras mais quils soient aprochez
Par cest amour qui les tient attachez.
Si tost qua nous le vent les heut poussees,
80 rhaussay ma voix: ames travaillees
Parlez a moy sil ne vous est dedit.
Coume Fon voit fermes pousser au nit
Les doux pigeons emportez sur les aelles:
Des cfaauds desirs de leurs flames iumelles;
85 Alors akisy de la bande sortis
Vindrent vers nous ce^ asfligez espris:
Si forte fut ma priere amoureuse.
Douce pensonne, el vers nous gratieuse,
Qui va ainsy par Taer pers visitant
90 Nous, qui baignons te monde en nostre sang:
A dieu nos crys sils avoient efGcace^
Nous pririons quil le donnast sa grace,
Puis que tu as de nostre mal pitie:
Or que le Vent est un peu arrest^,
95 Nous parlerons, et te pourrons aprendre
Ce que tu veux de nos discours ^ntendre.
Sur la marine, oi!i le grand Po descent
Pour avoir paix avecques son suivant,
La terre sied, ou je pris ma naiscence:
100 Amour, qui vers un gentil cueur sadvance
. Prit volontiers a ce rare subiet
Quon ine ravit par un moien abiet:
Luy qui daimer aux aimez ne pardonne
Si fort me prit de sa belle pcrsonne.
*) Coloml) de Batines Bibliogr. Daot 1, 248., qai tameo ia eo fallilur, quod
codicem Hohendorflabum a Vindobonensi distinguendum esse patet.
XXXII PBAEFATIO.
105 Coume tu voys quil ne ine quitte encor,
£n fin amour nous conduit a la mor;
Caine attend qui noas osta la vie:
Pareil propos parvint a nostre ouie.
Quand ientendiz ce espritsi offensez
110 Je clos les yeux, et1es tins tant bessez,
Que le poete enquiert de ma p^^ns^e:
Je respons lors quelle estoit ocupee . ^ *
Aux beaux desirs, et aux pensers piaisans
Qui ont k mort tire ces chers amans.
115 Puis me tournant vers eux, ainsy coumancie:
Ton doux martir ma Francoyse madvance
A larmoier dennuy, et charite :
Mais a louyrir^de si belle amitie
A quoy coument amour donna il prise
120 Pour adviser sa douteuse entreprise.
Lors elle a moy, la plus grande . douleur
Est de penser alors de son malheur
Au temps heureux: tu ie scais bien grand Maistre.
Mais si tu as tant desir de cognoistr^
1^5 De nos amours, le premier fondejnant
Tu moiras coume uu qui parle en pleurant.
Nous lisions quelque jour par delice
De Lancelot qui heut lamour propice,
Nous estions $euls, et sans aucun soubscoh:
130 Par plusieurs fois loeil de nostre lecon
Fut retire qui paliil mon visage.
Mais un seul point tira le premier gage.
Quand nous lisons le sousris doucereux
Quelle donna au baiser amoureux,
135 Cestuy de moy qui jamais ne sapsepte
Me baise alors dune bouche tremblente.
Galeot fut le livre, et lescrivant,
Pour ee jour la ne leusmes plus avant.
Pendant ^ue lun de ces espris divise,
140 Lautre' pleuroit tant, que mon ^me esprise
. De douleur presque arrive au dernier sort
Et ie tumbay coume itn corps desia mort.
PRAEFATIO. XXXIII
Alteram FraBcogallicam versionem, intercedente clarissimo
M u g n a , ex codice Taurinensi ^) propria* manu exscripsit G a -
rolusBaudi deYesme, vir celeberrimus, qui quantum con-
tulerit ad elucidandatn histoTiam, quantum ad explendos emen-
dandosque libros juris civilis^ harum rerum peritus nemo est
qni nesciat
Je coroencay alors: poete volontiers
Parleroye a ceolx deux qui ensemble sen vont
75 Et semblent estre au vent tant victes et legiers.
II me dit: quant verras que plus pres nous seront,
Par lamour qui les maine il fault que lon les prie
Yenir deca vers nous, et ie croy quilz viendront.
Si tost comme le vent vers nous les guide et plie,
^ Je moeuz la voix disant; o ames tourmentees
Yenez a nous parler, si aultruy ne lenye.
Comme columbes vont du desir reclamees
VoIIand aleur doubi nid de ferme et grand courage,
Ainsi les viz par laer dardant desir portees
85 Saillir hors de la trouppe ou dido de cartage
Royne estoit, en venant a nous par laer maligne.
Lors daffectueulx cry dit lune en son langaige:
creature tant gracieuse et benigne,
Qui youUant laer perdu visiter, viens deuers
90 Nous qui lemonde auons taint de couleur sanguine.
Si nous feussions amys du roy de luniuers
Pour ta paix le pririons cogrioissant quil te prise
Et que as pitie de veoif^) notre mal tant peruers.
Doyr et de parlera nous maiz quil te plaise,
95 Yolontiers parlerons et orrons voz propos
Ce pendant que ***) vent, si comme il fautf), se taise.
La terre ou ie nacqui a son siege et repos
*) CXXII. I. V. 33. Cr. Pasini Codices Mss. bibliotb. reg. TaoriD. Atbeaaei p. 491.
Maffei iD Epbemeridib. literalor. VI, 474. et in Opascnlis' ecdesiast II, 1 sqq. Pelli
memorie per la vita di Dante. Ed. II. p. 175. Colomb de Batines 1. c. p. 247, 48.
**) Lege: veoir.
***) Inserendom videtor. le.
f) Repone: faiL
4k
XXXIV PBAEFATia
Sur la fine mer It ou lepan*) deacend
Pour avoir paix avec ses suiuans et suppotz.
100 Amour, qui au gentil courage tost sapprent,
Print ung iour cestui cy de la belle personne
Quon me ousta, et la guise encores men offent.
Amour, qui a nully ayme aimer pardonne,
Lors me prit de cestuy plaisir tant et si fort
105 Quainsi comme tu voys encor ne mabandonne.
Amour nous a conduys ensemble a vne mort.
Chayne attent celuy par qui fut autncee.
Ces motz deulx furent diz, dont ie fayz le rapport
De puis lors quenlendu ieuz celle aroe offensee,
110 Je cliney le mien viz et en tant le tins bas
Que virgille me dit quesse quas a peoser. .
Quant ie luy respondi ie commencay: Helas,
Combien de doulx suppris et quants desir conduire
Ont faict ces deux amans a si doloreux pasl
115 Puis a eulx me tourney, et me prins lors a dire:
Francoyse, larmoyer me font tes desplaisirs
£t triste et piteux suis de veoir ton gref .martyre.
Dy moy quant premier fut le temps de doulx soupirs
A quoy et comme amour octroya qne cognoistre
120 Puissiez dentre voz deux les doubtabLes desirs?
£t elle a moy: nesung plus grant douleur peult estre
Que le temps bienheureux recorder en misere,
£t cela tresbien scait le tien docteur et maistre;
Mais si '*''*') notre amour la racine premiere
125 Tu desires scauoir, hors la narration
Ten feray. £t plorant me dit en tel maniere :
Yng Jour pour passe temps et delectacion
. Lisions de Lancelot comme ainour vini lestraindre;
Seuls estions sans avoir. de rien suspition.
130 Par maintes foys les yeubc de lun a lautre empaindre
Celle lectore fit et pallir pos deux viz,
Maiz vng seul poiht causa notre amour a lors joiadre,
*) Corrige: le Po. At ne sic qaiden|i Tersiis integritaH soae restitutos videtar.
ortasse legendum: Sur la fin de la mer.
**) Desideratur in,codice: de.
PRAEFATIO. XXXV
Quant nous yimines a lire vng tant desire riz
Estre baise dun tel grand et noble amoureux,
135 Cestui qui ne sera iamaiz de moy diviz
La bouche me baisa tout tremblant paoureux.
Galeot en fut cause et cil qui lescripuit;
Ce iour ne leusmes plus au liure avantureux.
Pendent que yng des espritz ce narre poursuiuit,
140 Laultre plouroit moult fort, dont pitie ien prins telle
Que ie mesuanouy tellement quon me vit
Cheoir plat comme vng corps mort, quon mect dans la berell
Sed Itaec qnidem hactenus. UDum^ quod superest^ lector,
ut ratio tibi demonstretur, qua in postumo Piazzae opere^ cui
ultimam auctoris manum iuyidit mors, typis mandando actum
sit^ illud^ quasi extra provinciam a me susceptam positum, ho*
manissimo bibliopolae exponendum relinquo, cujus sumttbiis
immortale AUigherii carmen Romana (oga amictum jain in pu-
blicum procedere vides. Vale igitmr studiisque nostris fa-
rere perge.
Scr.Halis Mdgdeburgicis d. XYI. Januarii MDCGCXLYnL
CAROLUS WITTE.
Il^uod jam superest, ratio quaedam paulo accuratior no-
bis reddenda yidetur, quae qualisque sit interpretatio Latina
PiAZZAE. Id necessario requiritur, partim ut lector, qua judicium
suum exerceat^ regulam habeat certam ac definitam, partim ne
quis y quid ipsi, munere operis illius typis describendi et divul-
gandi suscepto, praestiterimus praestandaque putaverimus, du-
bius haereaU
Prae caeteris id probe tenendum atque expendendum esse
censemus, diirinum DantisAIIigherii carmen ab initio usque
ad fiuem peragrare mundos et superuos et infernos, quorum
Romani nullum jam invenerant Columbum, et divertere in regio-
nibus, quarum neque oram neqiie extremitatem radio perticaque
ullus geuti Romanae jam descripserat Archimedes., Quapropter
PiAzzA Divinam Comoediam in linguam veteris Latii transfereudo
et versibus heroicis Yirgilianis conscribendo non solum ardui,
verum etiam paene novi quid fecisse et in arenam Romae anti-
quae plane non cognitam descendisse omnino judicandus est.
Aliud profecto est, leotores yel auditores secum abripere in
omnipotentis Olympi domum et introducere in Coelicolarum, quos
Graeci et Romani colebant, coetum, quam expandere oculis
animisque Empyrei Paradisique Christiani mysteria^ qualia libri
non sine afOatu divino scripti perhibent, et perlustrare ingentes
Angelorum, Prophetarum, Apostolorum, Martyrum, Sanctorum
et Beatorum ordines. Quis infitiari potest/ multo facilius ex-
PRAEFATIO. XUYll
peditiusque esse deducere in Orcum et recensere Tanlalos Si-
syphosque, quam delineare loca inferna coelo Ghristianorum op-
posita, et enumerare cruciatus tdrmentaque eorum, qui ob vitae
-morumque perversitatem morte aeterna damnali habentur? Quis
non mavult cum Graecis vei Latinis describere Xovem tonantem,
quam significare arte sua Numen illud Yeteris Novique Testa-
menti a^^or, atdicv, unum et trinum? Contra quis non
ludibundus ei tenebris protrahet Ditem et in luce constituet
Cerberum, cum dubitet, quin satis racte adumbret Satanam,
criminatorem iUum invidentem operibusDei, et satis scite dicat
spirituum malorum formas et ingenia? Quanto. minor habetur^
ut hoc addamus, viri docti • contentio retegendi mythologiae com-
menta et ezponendi de Stoicorum, Epicureorum caeterisque
schoiis philosophicis , quam expromendi Iheologiae Ghristianae
dogmata et eruendi ex interioribus latebris recessibusque phi-
losophiam^ quam vocant, Scholasticam? Qnid multa? aliuddeni-
que est stylo Romano exarare indolem saeculi cujuspiam ante
Christum natum peracti, quam tractare materiam, magno tempo-
ris intervallo ab aurea Latinitatis aetate remotam, atque eam venis
medullisque civitatis Ghristianae desumptam. Quantum in rebus,
tantum . in rerum formis mente conceptis sive in ideis inest
discriminis, atque summam in utrisque mutationem et conver-
sionem neces^ario linguam aliquantum sequi^ non est quod plu-
ribus demonstrari oporteat''^).
Quae cum ita sint, alium viri docti deprebendent Virgi-
*) Cajas qoidem rei testem se Dobis offerre Tidetar ipseDantes, qai iaterpretaDle
Piazza (Parad. XXVI, 119 seqq.) Adamam introdticil ita loqaentem:
--. — — Natara dat ipsa loqoeiam, '
Qoae sit conqae, homioi; vestris vos viribos oli
Pro lobito sioit. Ante Orco qoam illaberer atro,
El inter vestros nomea sibi sommos habebat
Tonc Amor, nade floont, qoae me isthic gaodia cingnnt.
Deinde- Eli est dictos, qood vestrom haod dedecet osom,
CoDsimilem in ramo frondi: dom lapsa potrescit,
Altera soccedit.
JMXYUI mEFATlO.
]ium, Dantis Alligfaerii dacem comitemcpie, atque illimi, qui
qiwndam cecinit pmcm rura, duces, et ad euodem poetam in
Qoris, quas agit, parlibus iatelligendum aiiis atqae antea admiui-
culis uti debebuoL Yerum ne quis forte deterveatur, quA mi«
nus bujus Yirgilii Dantei sequatur vestigia, suounopere cavit inter-
pres noster Piazza. Is enim vir, studiis humanitatis ac lite«
rarum elegaotium perpoIituSy nifail omoino praetermisit , quod
ioterprelationi Latinae suae yirtutem dignitatemque vindicaret,
qua ad optimorum carminum auctorilatem accedere yideretur. Su«
perayit saae iHud Propertiaoum m magnM vduisse sat est fntqaef ut
Horatii yerbis utamur, onus suscepit, quod humeri ferre recosarenL
Ne yero quis illis^ quae supra de indoie Diyioae Comoe«
diae aliud agentes diximus, in errorem aliqoem inducatur, neu
existimet, Daotem ipsum, qnamyis tantus tamque praeda-
rus poeta sit , tanquam fide b^fS-odoSoTorji et . Scholaslicis
arguUis subtilitatibusque initiatum atque imbntum^ a nostroram
temporum moribus omnique nostra pbilosophandi et sentiendi
ratione ullo modo abborrere, neque quidquam cum caeteris
nostrarum scholarum studiis et consiliis aut cum yero aeyi, quo
nos cum maxime yiyimus, ingenio habere conjuncti cognatique,
exempla aliqua luculentiora, et ea quidem ex ipsa theologia
Dantea deJibata, hic loci proponamus et simul^ quanti sitpretii
interpretatio Piazzae, qnasi praelibandi caussa^ speciminibus
quam breyissimis doceamus et firmemus.
Liceat igilur banc in rem ex Piazzae yersione repetere
insignem illum Paradisi (XIX ^ 65 seqq.) locum, qui in ipsa
pietate Chrisliana diyinum quendam et yerae humanitatis et ye-
rae philosophiae odorem spirat et luce liberlatis dulcissimae
animos omnium recreat:
Quidam Gangetide in ora
Nascitur, atque illic nemo est, qui nomine Christnm
Compellet, neque qui doceat scribatque legatque;
At recli huic mores, at nescia fallere yitat
immmfmmm
^
PRAEFATiO.
xxnx
Omnia facta pie, semper casta» aequa voIunUs,
Quoad ratio humanae pqtuit pertingere meotis,
Non facti aut verbi maculayit crimine vitam:
Occidit, haud sacri ablutus baptismatis unda,
Absque fide; heu! ubi justitia est, quae damnet eundem?
Aut ubi cttlpa bujiis, si nescit credere Christo?
Ecquis 68, in cathedra qui ris considere judex,
Ut rem discutias positam ultra millia cehtum,
Vix aptus metiri oculo spatium unius uhiae? —
r
Qoocum loco praeter sexcentos alios sententiis dicteriis-
que loDge praestantissimos conferri meretur altier Parad. XXIX^
100 seqq. Ibi poeta eos, qui ipsius tempore in ecclesia catholica
munere Apostolonim se fungi gloriabantur, ira quadam pia at-
que justa commotus inimicissimo dente carpit in eorumque per-
yersam vel potius nefariam res divinas tractandi et populum '
Christianum tui^issimis ignorantiae superstilionisque sordibos
£onsultq et de industria obtegendi rationem vehementissime
invehitur. Leginuis enim 1. c:
Non dixit Christus primist quos.foedere junxit:
Ite et per totam nugas diffundite terraml
At dedit his Terax fundamen; et illud in ore
Unum ejus sonuit, de quo sibi scutaque et hastas
Hi fecere sibi, luctati, accendere puram
Lucem EYangetit Nostri scurrilia, lusus
Verborum, malQ salsa crepant; et dummodo abondent
Risus, iDflatur.(sola haec est cura) cucullus. .
Ast in fasciola talis cubat ales, ut, ipsum
Si Tulgus yideat, gauderes cernere, qualem
Exspectet yehiam, cujus fiducia creyit.
Ob quam stultitiae tantum grassatur in orbe»
Ut sine teste uUo cupiant quodcunque pacisci
Promissum. Atque ideo porcum pioguescere sancti
Vidimus Antonl, atque alios hoc de grege, porcis
Pejores, solitos noh cusos pendere nummos.
Verum enimvero cum non id agamus^ ut Dantem non
suis modoy quos maximae lemporum injuriae vexabant^ aequa-
XL PRAEFATIO.
libus scripsisse, yerum nobismet etiam posteris^ quos tantae
rerum tam civilium quam sacrarum turbae procellaeque exagi-
tant^ versus suos diyinitus composuisse, uberius demonstre*
mus, riyi jam claudendi sunt Na^^ perquam libent^r longius
progrederemur et in alium atque antea campum descendere-
mus, ubi praesens quaedam ad yitam communem Djyinae Co-
moediae utilitas conspicua est, statusque societatis hnroanae ci-
yilis, qui dicitur, multiplici modo ita illustratur et expenditur^
ut propemodnm nostri ipsius temporis condttiones repraesen-
tatae yideantur. Quapropter, quod yehementer nobis cupimus
licere, id solum instar exempli addamus^ diyinum poetam
nostrum (Parad. XIII, 97 seq.):
— reges designasse per orbem
Tam multos, yirtus regiun quam rai*a bonojrum est,
et dolere hominum, praesertim ditiorum et potentiorum, aya-
ritiam et plebem tenuem pauperemque ad incitas redigendi stu-
dium (Purg. XIV, 80 seqq.):
soboles bumana, quid omnes
Intendis curas, inhians, quae jura yetandi
Poscunt, et quemyis consortem a finibus arcent!
et moerere miseriam pauperum et egenorum, qui jam clan-
destino quodam bello confici yideantur (Parad. XVIII, 115 seqq.):
Hos fuerat quondiam gladiis bellare cnientis,
Nostri bella genint rapiendo binc inde dolosi
Panem, quem nulli patris pia dextera claudit.
Ut denique redeamus, unde digressi sumus, atque, de pro-»
fanis ad sacra reyersi, in extrema parte et conclusione consilii
nostri non proferamus nisi dignissima diyino poemate ac quasi
coronam iis, quae excerpsimus, imponanlus, audire libeat ali-
quam symboli cujusdam apostolici particulam (Parad. XXIV^
118 seqq.):
Mihi creditur unicus, unus
Aeternusque Deus, qui totum faaud motus Olympum
PRAEFATIO. XLI
Ipse moTet desiderio flammaniB et amore.
Nec solum fecere fidem, subjecta fideli
Qoae mihi sunt oculo, Tel quae scrutala profundum
Hens humana refert sed Teri.lucidus imber,
Qui pluit hinc large, Hose fundente Prophetisque
Et Psalmis, Erangelio turbaque probante
Yestrorum (nam tos illum scripsistis ob ignem,
Qui Tos iasemit DiTis), certusque fateri
Sum tres personas a^ternas, esseque eorum
Sic unum trinumque, ut et e$ patiatur, et ef(ts
Conjunctim*
Talis , qualem his exeinplis audimus et cognoscimus, in
tanto poeta est P i a z z a interpres Latinus* Nibilo tamen mintts,
qui est hominum Tituperandi pruritus, erunt^ qui eum bic illic
sibi ininus satisfeci^se conclament^ qui boc illoTe Tersu minus
numerose sonante min^isque apte cadente ofiTendantur, qui
hanc illamTe Terborum constructionem nimis obsoletam, inusi-
tatam^ placitisque grammalicorum minus conTenientem in judi-
cium Tocent et damnent^ qui adeo aliquid barbarismorum, qui
dicuntur^ sapere singula autument. ' Hi si bene circumspexerint
et paulisper consideraTerint , longe difficillimum esse et in
Terbis et in sententiis, quantumcunque fieri potest, poetae recen-
tioris aeTi in linguam Latinam transferendo senrare fidem et
eadem opera emendate eleganlerque loqui; iidein^ inquimus^ si
perpenderint et secum reputaTerint , ipsos Tiros doctissimos
lingnaeque Latinae peritissimos , in pangendis potissimum car-
minibus; fere nunquam satis tutos esse, quin quid in sermonem
purum atque emendatum peccent, eique inopinantes alieni quid-
dam et ipsorum linguae patriae proprii immisceant, non solum
aliquantum de soTeritate animadTersionis suae remittent^ sed
etiam intelligent^PiAzzAM perbene probarisse^ ad res diTersissimas
traduci posse iinguae Lalinae ingenium ; quid^ quod admirabun-
tur, Professorem Vicentinum in Tia ardua et plena periculorum
tam bene stetisse, tantis difficultatibus impeditum rem suam
tam fortiter gessisse et gloriosam quandam Tictori^ reportasse.
XUI PRAfiFATlO.
Jam vero neque uberius laudare Piazzae virtutes multipli-
ces neque copiosius excusare labeculas pauculas nostrum esse
ducimus. Id solum a nobis cum exspectari, tum postulari pot-
est, ut cautionem quaudam adhibeamus et interponamus, ne quis
virorum doctorum, cum non undique omnia quam optime tornata,
perfecta expletaque omnibus numeris et partibus yiderit^ totum
opus abjiciat yel, quod justissimus quisque baberet injustissi-
mum, abjiciendum judicet et suadeat
Nos ipsi in libromanu scripto^ priusquam typis describeretur,
perraro aliquid mutare vel emendare ausi sumus, nisi quibus
locis sine ulla arrogantiae nostrae suspicione et sine ulla aucto-
ris offensione injuriave fieri potuit, aut ubi ab ipsis Piazzae
amicis^ qui tres quatuorve paginas adnotationibus suis completas
in usum nostrum transmiserant, ansam corrigendi et addendi
accepimus *).
Eo magis autem haec temperandi et abstinendi ratio te-
nenda et prope religionis loco nobis servanda fuit, quo majore
diligentia et pietate familiares Piazzae in opere publici juris
faciendo versatos esse animadvertimus. Placuit iis nimirum
singulas libri manu scripti scbedulas tribus virorum nobiliorum
nominibus subscriptis signare, in calce carminis id firmandae
av&BVxLag caussa factum esse verbis Italicis docere et,.qviod plus
est, testimonio publica auctoritate exhibito et insignibus sigillis-
que magistratus Yicentini confirmato solemniter pronuntiare^ apo-
*) Inpnmis in eo nobis elaborandim foit, oi TersDs nonnalli, haod dobie colpa
scribarnm., aot longiores ant breTiorcs justom haberent pe^am numeram et omnia re-
gulis metricae prosodiaeque exacte responderent.
Addendi fere nolla occasio nobis obTenit, nisi Inferif. XXXIII., nbi t. 151:
Ferchi non siete voi del mondo spersi?
exciderat. Nos ita sappleTimus:
Cur hinfi jtuta Dei vos nondsm suslulil ira?
PRI£rATIO. XLllI
grapbum iflterpretationis DiviMe Comoediae Latinae manibus no*
sfaris traditum aceurate et presse respondere autographo auctoris
ipsius heredibus relicto ^).
Quid, quaesumus, hoc aliud est, nisi plurimis rationibus
cavere et proYidere^ ut omnis^ quasi augusta sanctaque habean-
tur, neve quid integritatis natirae colorisque ingeniti depereat?
Non ii sumus, qui eju»nOdi pietatem negiigendam putemus.
Cum PuzzAE nusquam, quo sensu locos quosdam diffici*
liores acceperit acceptosque voluerit,, conunentario commentario-
loYe ostendere, neque usquam versibus suis notas notulasye ad-
spergere placuerit^ duas solas, quibus in toto opere obviam
facti sumus^ adnotatiunculas , ne quid elegantiam paginarum ty-
*) Ne, qoid Hli Fiazzae fanriliam fecerint vel facieada pnUtferint, diBsimolare Yide-
amor, neTC ignorent lectores, exempla cautelarom illarom sobjicere placeU In margioe
singolamm schedarom libri mann scripti legontor haec tria nomina:
D, Gievamd Rossi,
B, Giaeomo Zanellam
D. Paolo Mistrorigo.
Jn calce libri maiio scripti evdem notata Tidemos, qoae ezhibet instrimentom jori-
dicom (ita Tocare liceat), qood bis Terbis conceptum est:
Viccnza, li 13. tredici Febbrajo 1847 sette.
Gertificano i sottoscritti che la copia della traduzioDe in lingua latina
della Divina Gomedia di Bante Alighieri fatta dal decesso Profes-
sore Abbe Gaetano Piazza , e da , essi sottoscritti firmata foglio per foglio
in data d'oggi , k pienamente conforme aU' aulografo di detto Prof. Piazza,
e cib dietro esatto confrontodi essa copia coLmedesimo originale. In fede:
]!• GiovaaMl Jlr* Itoaalf del . fo Fraocesco Professore nel Seminario Vesco-
Tile'di Yicenza.
II* Wacomo ZanellA, di Adriano Prolessore di Filologia nel SeminarioVes-
coTile di Vicenza.
]l« Paolo Hisfrorli^Of di Girolamo Professore di Filologia e di Storia ooi-
Tersale neir J; R. Liceo di Viceoza.
HaEZonl Iiaial, Testo.
€e0»re Osliofl» Testo.
Vicenza, li 13. tredici Febbrajo 1847 qoarantasette.
Alla mia presenza, ed a qoella dei testimdnj Loigi Nazzoni, e Cesai*e Osboli si
firmarono di frroprio pogoo e carattere li Sri. Proressori Don GioTanni Dr, Rossi del fo
Francesco , Don Giacomo Zanella di Adriano , Don Paolo M istrorigo di Girolamo, totli
qoi domiciliati, a me ed ai testimonj noti, In fede.
Giemente Carlo Dr. Barbieri fo Domenico notajo resid. in Vicenza.
XLIV PRAEFATIO.
pis descriptanim ultro turbaret, neve ipsa auctoris verba oculos
cujusquam fugerent^ buc relegari commodissimum aptissimumque
putavimus.
Prior adnotatiuncula ^ habetur Parad. U^ v. 16., ubi in an-
tecodentibus sermo est de Dante in corpus lunae ingresso,
Ut recipit lucem fluTialis gutta cohaerens,
et deinde de naturae diyinae cum humana conjunctione, quam
multo majore {ardentiore) admiratione habere dignam deceat:
multo acrius cssct
Ardcndnm nobis mirarier illius esse,
Qui sibi conjiinxit naturam bominisquc Dcique.
Commentatus est P i a z z a usum infinitivi e s s e bocce modo :
Esse pro essentia (quam ipsam quidem vocem Latium
ignorare non ignoro) s. natura. Gfr. Lucret lY, 99., ubi
de speculis:
Esse in imaginibus mis&is consistere eorum.
Idem poeta habet meminisse pro memoria l. IV, v. 769:
Praeterea meminisse jacet languetque sopM^e elc
Alteram adnotationum, de quibus supra diximus, adscriptam
vidimus Parad. XVI, 84:
£t gencrc antiqup multos opibusque potcntes.
Ibi de praetermissis in vertendo nonnullis nominibus pro-
priis ita se excusat Piazza: Omisi hic et infra plura nomina
male in Latino sonantia, ne taedium crearetur peregrina tan-
quam barbarica fastidientibus, Omissi sunt igitur Soltianieriy
Ardinghi, Bosticbi; paulo infra Saccbetti^ Ginochi,
Sifanti, Barucci, Galfucci, Arrigucci; item non multo
post Caponsacco, Infangati. Nibil enim impedit, quo
minus haec omnia absint
Gaeterum sununo cum studio nobis praesto fuerunt operam-
que cum iu plagulis a typolheta descriptis, priusquam prelo
supposita prodirent^ corrigendis, tum in omni edilione Divi-
^■^HH
PRAEFATIO. XLT
nae Comoediae Latmae ea, qua conyenit, accuratione atque
lautilia et constituenda et adornanda navarunt insignem duo viri
LipsienseSy in primis eruditi bonarumque literarum peritissimi^
Doctores philosophiae Eduardus Boenegre, privatus Musarum
cultor, et RoBERTUs Guilielmus Fritzsche, scholae Nicolaitanae
Adjunctus L, quos, ne cui debitum honorem subtraxisse dici
possimus, de novo hoc opere optime meritos esse^ ingenue
profitemur.
Jam cum huc pervenerimus, ut nihil restet nisi vita P i a z z a e,
quam scripsit GL Witte, ipsique, vicibus editoris quasi secun-
dariis functi, omnibus officiis nostris satisfecisse videamur,
hoc unum adjungere liceat^ nobis praeter summam oblectationem
et voluptatem, quam hujus operis cura attulit, non visum iri
nllum jucundius operae praemium potuisse contingere^ quam si
studia haec plerisque omnibus probata divinae poesi et optimis
literis fructum aliquem ferre intellexerimus.
6niL Ambros. Barth.
CAJETANI DALLA PIAZZA
VITA.
XJbi Alpes Rhaetiae a Yeneto mari plarimam recedunt, situm est
Schium, locuples et industrium Galliae Transpadande oppidum. Ibi
saeculi praeterlapsi anno sexagesimo octavo, uhimo mensis Julii die,
honestis parentibus natus est Cajetanus balla Piazsa. Priraas didicit
literas institutore Damiano dalla Piazza, docto pariter ac sancto
sacerdote, cujus discipUna puerulum feliciorum studiorum cupiditate
incendit. Deinde, divitis cujusdam municipis beneficio adjutiis, inter
Patayini, per totam Europam cdeberrimi, Seminarii alumnos receptus,
ducibus Costa, Chitesottio aliisque clarioribus ejus aevi magistris,
insignem literis tam Graecis quam Latinis. navayit operam. Auxit stu-
dii ardorem intima cum lectissimis aliquot condiscipulis consuetudo.
Erant horum ex numero Sayorinus, Clodianus postea episcopus, do-
ctissimusque Melanus, jam Canonicus Patayinus studiique tUeoIo-
gici in nobili illa Musarum sede director meritissimus, et Antonius
Diedus, eques generosus: cum quibus omnibus amicitiae foedus ma-
ture contractum usque ad cineres sancte senrayit Piazza. Hisce prae-
sidiis in bonis artibus probe erudito Zagurius, yenerandus Vicen-
tinae dioeceseos praesul, literatae antiqnitatis studium seminarii episco-
palis auditores docendi proyinciam felici delectu mandayit. Aliquanto
enim post, jubente fenrentissimo soli natalis amore, in patriam reyer-
sum gratus discipulorum.animus obsequiumque perenne sunt prose-
quuti. Latius yero patuerunt inque dies prosperius cesserunt curae,
quas Schii per longam annorum seriem, solis patriae utiiitatibus inser-
yiens, in juyentutem instituendam bonisque moribus imbuendam toto
-^" — — »
^^^^^mmmtm^^mm^mttmmmmmm
mk PUZZAE. XLVii
■
coDtiilit animo. Tanto enim ardore, tanta dexteritate elegantes literaB
altioresque doctrinas tradidit alumnis, ab omni locri capiditate tam se
exMbuit alienum, ut, quotquot babuerit, auditomm sibi conciliaret amo-
rem: quorum grata memoria ne bodie quidem excidit insignis ejus in
docendo evidentia, qua et abstrusiores disputationes ad omnium intel-
lectum enodabat Exquisitnm ejus in literis judicium conformavit as-
sidua lectio scriptorura apud Graecos etRomanos classicorum, in quo-
rum societatem priseos etiam Italicarum literarum parentes vocandos
esse censebat. A recentiorum auctorum studio semper fuit alienus,
discipulosque ab eorum illecebris diligentissime probibuit.
Interim vero adversi, qui familiam Puzzae afflixerunt, casus novum
ingratumque curarura domesticarum ei imposuerunt onus, a quo fessum
animum ut aliquatenus reerearet, arduum opus Pindarica carmina
Italico metro reddendi jam fere quinquagenarius suscepit susceptnmque
intra duorum lustrorum spatia feliciter absolvit In Olympicis, qnae
solae hactenus (typis Seminarii Patavini), lucem viderunt, gravitatem
Pindaricam sublimemque vatis Thebani simplicitatem optime redditam
esse, Italicosque versus non solum auctoris sententiam fideliter exhi-
bere, sed et stropharum Graecarum majestatem proxime sequi, harum
rerum periti unanimi judicaverunt consensu.
Jam senescens et post propinquorum obitum fere unus ex tota fa-
milia superstes, reluctante animo patria discessit, Vicentiamque contulit
larem. Discedentem communi dolore et desiderio prosequuti sunt
Schiani; Ylcentini novuhn civem parato primorum optimorumque bo-
spitio honorificentissime exceperunt
Sexagenario major juvenili fervore Dantis 'divinum carmen in
Latinos transferre versus molitus est, indefessus perseveravit in operoso
labore, neque destitit inceptis, nisi operis vitaeque metam iisdem fere
diebus consequutus. Hoc unum erat solamen incommodae senectutis,
hi conatus praebebant materiam confabulationibus cum doctis ami-
cis, in his praecipue versabantur ejus epistolae, si quas dabat Unum
quod supererat optatum, absolutum opus usui judicioque onmium com-
mitti, vivens non impetravit Quum enim, particula aliqua operis typis
Seminarii Patavinl descripta eique per discipulos congratulandi caussa
oblata, jam esset in eo, ut spe sua potiretur, gravi morbo oppressus
consolationibusque fidei Christianae sustentatus anno hujus saeculi qua-
dragesimo quarto aequo paratoque animo diem obiit supremum. Ut
yero Divina Comoedia Latine facta (quam Leonardo comiti Tris-
XLVIII ^TA PIAZZAE.
sino, Tiro tam generis nobilitate quam eniditione et ui*banitate claiis-
simo, sed jam praemortuo, aacram esse Toluerat) in yulgus ederetur, cura
coromissa est fidei nepotis.
Fuit PiAzzA statura procerus, oculis vegetis acerrimisque , gravis
omnibusque spectatus, facilis quidem ad conversationem atque facundus,
sed ad vitam ab hominum commercio remotam prociivior. Propriae
utilitatis immemor jd unum agebat, ut amicis servjret, suaque opera
alios juvaret Summa vero integritas viri, rectum judicium et elo*
quentia ad persuadendum accommodatissima raro passa sunt, ut alienis
negotiis suam frustra interponeret auctoritatem. Assiduus, quo literas
dilexit, amor, operosorum, quae composuit, operum praestantia, sanctitas
evangelica, quam, quum concionari interdum ei contingeret, e sacro
suggestu auditoribus eloquenter commendabat, illibata vitae simplicitate
probavit, viventi bonorum omnium conciliaverunt affectum et observan-
tiam, defuncto memoriam et desiderium.
mmsmm
wmm
I N F E R N A,
INFERNOfiUM I.
I.
Vitae emensiis iter raedia»i nostrae in ioca sensi
Luco obscnra nigro delapsus; nam yia recla
Exdderat me&ie. Heu! quam res est dura referre,
Qualis erat silva ista, carens cultu, aspera, densa,
5 Admonitu cujus renovat mens icta payorem.
Tam mihi amara venit^ paulo ut plus alforet ipse
Aspectus mortis; verum ut, quae plurima legi
Optima ibi, enarrem, quae vidi altissiiitia, paagam.
Dicere nescirem, quaiis me huc intulit error,
10 Tanto ego victus eram somno, quo tempore veradi
Deserui ipse viam. Sed postquam collis ad ima
Veni claudentis vallem, quae corda timore
Foderat, ad Superos aitollens lumina, vidi
Jam terga istias radiis induta planetae,
15 Qui pede inoffenso caUem docet ire per omjiem.
Sic mihi tunc aliqua formido ex parte quievit,
In cordis durata lacu, qua nocte tot aegrum
Curae externarunt. Et ceu qui lassus anbelans
A pelago ad ripam evasit, vada plena pericli
20 Respicit, horrisonamque ocuUs obit ADiphitriten:
Sic mea, quae iugiebat adhuc, noens versa retrorsum ett,
Erratnm relegens fl^um, unde emergere nulli
Yivo unquam Ikuit.. Postquam prolapsa iabore
Membra instauravi, me per deserta viarum
1*
INFERNORUM I.
25 Immisi rursus sic, ut pes finnior esset
Inferior semper. Tunc paene in limine primo
Ascensus, panthera levis rapidissima cursu
Ecce mihi occurrit, maculoso tegmine fulgens.
Et nunquam ante meos ocuios discedere visa est,
30 Immo meum impediebat iter sic, ut pede verso
Saepe mihi gressus fuerit mens certa referre.
Tempus erat, cum mane noVo lux dissipat umbras,
Solque ascendebat stellis circumdatus illis,
Quas habuit secum, divi cum dextera amoris
35 Illa effingebat primum pulcherrima rerum;
Ut spe sat fousta suaderet temporis hora,
Anni et temperies dulcis,.me posse potiri
Blandam pelle feram. At non sic, ut membra pavore
Haud mihi contremerent, violenti ubi saeva leonis
40 Inspecla est facies. Atque hic me tendere contra
Cervice elata , rabie stimulatus edendi,
Ut mihi sit visus trepidare atque infremere a€r.
Et lupa cunctarum mihi visa cupidine rerum
Ire gravata, suis quamquam vix ossibus haerens,
45 Quae multas gentes vita jam afflixit amara.
Tam gravis ista mihi fuerat, tam odiosa timore,
Quem vidi ex ociiiis, totoque ex ore micantem,
Ut spe deciderem potiundi verticis alti.
Et qualis, qui quaerit opes cumulatqu^ libenter,
50 Donec tempus adest, quod parta amittere cogit^
Tota anima infelix et mente et pectore toto
Fletque doletque sinml: talem me bellua fecit
Irrequieta adversa ruens, jam jamque repulsum
IIIuc detrudebat^ ubi tacet aetherius Sol.
55 At dum praecipitem me collis ad ima ferebam,
Occurrit quidam, cui longa silentia vocis,
Quas babuit quondam, vires fregisse putasses
Hunc simulac vidi vastae inter devia silvae,
miserere mei, clamavi totus in illo.
INFERNORUM I.
60 Quisquis es , aut corpus mortale , aut corporis umbra.
Non corpus mortale, fui hoc jam olim, incipit iile,
Me citra Eridani ripam genuere parentes.
A,i}somDUM genus his, quos Mantua protulit ambos.
Caesarb sub Phrtgio, sed nondum principe, primas
05 Editns hausi auras. Romae dein vita peracta est
Sub miti imperio Augdsti, quo tempore falsos
Mendacesque Deos hominum mens vana colebat.
Atque illum vates cecini, justissimus unus
Qtti fiiit Anchisa natus, qui regna petivit
70ltala, ubi Trojae fastum consumpserat ignis.
At tu cur tanUun vis rursus adire laborem?
Cur animus refugit jucundum scandere moniem,
Qui caput et caussa est, cur omnia gaudia gliscant?
Huic ego confessus demissa . fronte pudorem:
75 Tune es Yirgilids, tune es fons ille sophiae,
Unde fluit flumen tantum? mihi gloria vatum,
splendor! Studium mibi iongum prosit amorque
Magnus, quo impellente, tuum quaesis^e volumen
Me fateor. Mihi tu es praeceptor, et auctor, et unus,
80 Unde stylum sumpsi pulchrum, quo est gloria parta.
Contemplare feram, qua propulsante refugi;
Hanc contra det opem, Sapiens, tua cognita virtus,
Nam facit ista mihi, ut venae pulsusque tremiscant.
Tunc ubi me vidit lacrimantem, haec edidit iile:
85 Longe diversum tibi oportet carpere callem,
Si vita incolumi vis saltu emergere ab isto;
Namque fera immanis, quam contra supplice clamas.
Yoce, obsidit iter, nec fert erumpere quemqnam^
Tamque diu obsistit, quoad stemat corpora leto:
90 Atque ea naturae vis est violenta malignae,
Ut rabiepi ventris nunquam satiartt, at acri
Post pastum ingiuvie furiosius appetat escam.
Conjugio illa quidem sibi multa animalia jungit,
Plura etiam junget, donec canis irruat atque hanc
6
INFERNORUM l
95 Angore absnmat. Non isti terra, nec aeris
Massa alimenta dabit, venim sapientia, viitus
Atque amor. Idem intra fines, quos utraque signat
Feltria, nascetur, populum et ditione tenebit.
Illi humili Italiae, pro qua Confossa Camilla
100 Nisusque EvRTALOsque et Turnds vulnere caesi
Procubuere, erit ilie sahis pestemque fugabit
Rura per et campos, donec sub tartara rursus
Miserit, unde prius dira haec infesta trahente
Invidia evulsa est. Quare res optima visa
105 Hortari, ut, quod monstrat iter mea forma, sequaris.
Dux ero, et aeternae loca per teterrima noctis
Hinc te diripiam: atque istic mugire videbis
Devotas animas, fVustra sua damna dolentes,
Antiquasque umbras lugentum, ubi quisqne secundam,
110 Horrendum frendens, compellat nomine mortem:
Atque alias simul aspicies flammam inter et ignem
Confilagrare sua contentas sorte, beatae,
Adveniente die, sperantes praemia gentfs.
At si fert animus coetum conscendere ad istum,
115 Invenies animam meritis melioribus auctam,
Cui te coimnittam nostras rediturus ad oras.
Namque ille excelsi magnus regnator Oiympi
Me legi adverdum et contra sua jussa rebellem
Urbe sna prohibet. Partes dominatur in omnes
120 Ilie , sed hic regit imperiis ; urbs iilius hic stat,
Hic alta est sedes: terque quaterque beatum,
Quem legit ille! — At ego: Per nnmen, te precor, istud,
Quod tu non nosti, vates, da evadere tale
Deteriusque malum. Mihi nec dux esse recusa,
I^ Quo modo dixisti, sic ut Petri ostia cemam,
Et. quos ipse facis tanto moerore dolentes.
Tum praeit hic, ego pone sequens vestigia servo.
INFEBMOBUM il.
II.
Inclinata die3 cedebat, et umbrifer aer
Mole operum in terris animalia cuncta levabat:
Atque i9go taQtam uous veoiebaoi, ferre paratus,
Quid via, quid pietas mihi belli triste cieret,
5 Quod mens aggreditur non errans pipgere versu.
Musae, o vis ingeoii sublimis, adeste,
Nunc opu8 $iuxilio est. me^s, quae visa notasti,
Hic tna nobilitiis, hic jam manifesta patesceL
Tum prior, o vates, dixi, o dux, quid mea possit
10 Virtus, explora, num sit par ipsa, priusquam
Tantum iter iogrediar, cui me committere teodis.
Tu narras, a(. adbuc mQrtali corpore pnustus
Ille parens Silvi saeclupi immortale petivit,
Idque fuit sensu. Sed si tamen oqDoigeoarum
15 Nequitianjun pso^ tmi iqdulgeiitior isti
Altum animo efTectuio meditans, qui exsurgeret iQde,
Et quis vir qualisve foret prognatus ab ipso,
Haec homip saoo res haud indigpa videtur.
Namipie almae Romae, imperium quae term^iet astris,
20 Legerat hunc pa^rem domus ^poipoteotis Olympi,
Quae urbs, quae regpa urbis Cueruot, ut vera loquamur,
Pro ^#iH^to stabilita ioco, qua sede sederet
Majoris Petri successor. Propter eunde^i,
Quem ^umeris celei)ras, ixutum multa auribus faausit,
25 Uude illi est posthac vicl,oria pairta, siraulque
Pontificale d^cus. Post rnulto se intulit iUuc
Yas lecJUmi^ sa^cti repletum flamiojs igne,
Yir, per quem iila Fjoes dux prima et vera salut4s
In mediis curarum uodis solamen haberet.
30 Ast ego cur veoiam? Quis dat? Nop Taoius beros,
Non ego sum Padlus, oeque ego hoc me munere dignum,
Nec quisquam .credit. Quare si audacia qerta est
Ire, nimis verepr, oe sit dementis; acuto
Tu vir es ingenio, et praeyertis dicta loquentis.
35 Et qualis, qui post renuit, si qua ante voiebat,
Propositisque noyis permutat pciina, retroque
Tota mente abiens absistit: sic ego in illo
Restiteram obscurus saltu, atque hic multa voiutans
Consilia inceptu tam festinata reliqui.
40 Magnanimi tunc illa viri sic umbra locuta est:
Si bene te audivi, excordi mens laesa timore
Est tua, saepe hominem qui ludit imagine inani
Sic, ut honorato trepidum deflectat ab auso,
Ceu fallax cum visus equum formidine terret
45 Hac animum ut soivas cura, nunc dicere aperte,
Quae sit caussa viae, incipiam, quaeque auribus ipse
Audierim, tua cum miserans discrin^ina novi.
Stabam suspensos inter, mulierque beata
Pulchraque me accivit verbis, talique ferebat
50 Se vultu, ut sponte hortarer sua promere jussa.
Fulgebant oculi majore ardentius astro,
Angelicoque suas clare dedit ore loquelas,
Suave sonans: tu, quo gaudet Mantua mater
Corde, anima, humano, tu, cujus fama per omnes
55 Durat adhuc terras, perduratura, diumas
Nocturnasque vices dum dividet orbita solis:
Quem mihi junxit amor, mea non fortuna, locorum
Deserta impediunt sic, ut formidine victus
Terga det. Ac timeo, ne hunc haud vitabitis error
60 Depulerit eursu, ac sero post temporis horam
Mota loco properem, auxiiium latura labanti,
Ut modo ego audivi in coelo. Quare ocius illuc
Nunc perge, eioquioque tuo, quaque arte salutis
Huic poteris monstrare vias, hac utere, opemque
65 Aifer, ut in tantis capiam solamina curis.
En , quae te mitto , sum isthuc delapsa Beatrix ;
Ipsa loco exivi, quo est ardor ferre regressum:
Cor mihi movit amor, qui taUa verba ministrat.
idmBmmm
mmm/^m^^^m^^smmmmmmmBmmmmmm
«nMsnBmnnRS)
INFERNORUM II.
9
Coram rege meo, cum sit data copia, de te
70 Plurima saepe loquar laudans. — At ubi ora repressit,
Sic coepi: mulier praestans, o unica, dixi,
Per quam progenies hominum supereminet omne,
Quidquid habet coelum, minimo quod yertitur axe,
Tam jucunda meis tua sunt jussa auribus, ut si
75 Ista exhausissem, tarde parere yiderer;
Nec labor ulterius tibi sit aperire, quod optas.
Yerum age dic, quare hand refogis descendere in istud
Centrum urbe ex ampla, quam tu ardes rursus inire.
Respondit: Dicam breviter, cur absque timore
80 Huc intas yeniam, rerum cognoscere caussas
Si tibi tantus amor. Soium sunt illa timenda,
Qneis natura subest mala, visque parata nocere;
Caetera non, in eis quia nullaest caussa payoris.
Gratia summa Deo, qui me tam pectore forti
85 Fecerit, ut nnllo vestrorum angore malorum .
Tangar, nec lacus hic flammarum laedere possiL
Stat super dstra poli, ingenio veneranda benigno,
Femina, quae miserata vicem dolet indupediti,
Ad quem te mitto, Superum ut durissima frangat
M Judicia; atque haec Lucum adit, sat multa rogando,
Atque ait: Ille tibi fidissimus indigns errat
Nunc opis auxiliique tui,> quem supplice voce
En tibi commendo. At tristis, genus omne perosa
Lucu saevitiae, mota est, atque intima yenit
95 In loca, ubi antiquae Rachaeli juncta sedebam,
Et ftic est affata: Dei laus vera, Beatrix,
Cur non ipsa juvas tanto hunc tibi amore propinquum,
Nobilis ut per te incedat vulgaria spemens?
Non te hominis miseret sua tristia fata dolentis?
100 Nonne vides medio luctantem in. turbine mortis
Juxta amnem Oceani spementem jura superba?
Nemo unquam sua lucra sequi, aut vitare paratus^
Sic fuit in terris manifesti incommoda damni,
10 INFEiRMORUM fU,
Sicut ego, has po^tquam parc^pi p#ctore vpoe^.
105 Atque buQ desceiuii » coele^ti $ode relipta,
Eloquio coDfifla Uio, qi|o splaodidlt boift
Parta tibi atquo bi^» qui ciipi<ie tua dicta biberunt»
Haeo ubi fata fuit, ia^rimaoa fulgeuiia yertit
Lumina, ut iQcensm stMdio properabtiiis ireii»,
110 Teque, jubente illa, petii doouique eru^ntaiQ
Declinare ferw, jttcupdi quflfe brer^ mQnU»
Gontendebat iter tibi. Quae ergo ews^a mraodi?
Quid «tas? our taotum aerya/» sub pprde timArem?
Quo tibi aujB0 aaimus, quo nmc ▼is Ubera peaait?
115 Cum tres hoe splendore pares m^itieqiie b«Atae
Matronae tibi pr^^piciaot ex aetbere «iimmo?
Cum tibi promittaot taol^um miea dicto bpQorum?
Ceu flos, qui gelido per ooctem huioore gravaUw
Demisit caput pccbisus, ubi caodidus ilbon
120 Sol pingit juban», eri^tor totiMqua paieacit:
Sic ego coovalui, virlua ubi Im'^ refecta est,
Atque ea tuoc aaimum tenoit fiducia oostrup,
Liber ut hao tratKwem pacatP eorde loquela^;
pia, quae auxtlio oubi veoit, tmpie, b^oigoe
125 BfiNcuoB, (pii biud iodociJis parere tmti, -
Tecum veridico . ainud ba^c eM pre lofiVA^ •
Tu desiderio «»ni«odi peetora taotp
Nostra eies faodo haec, ut pnme incepta rppoacamr
Nunc perge, ambarum namque uoa ot ^rta yplootas^
130 Tu dux, lu domsnus, ta doct^r. .Si^ «go diii,
Utque ille ince^ait, 3ibr^ia et alta.pejiri*
w.
Per me lestfirQOlAto mi^jerjeHboa iAar ip orbem;
Per me itur ickijiittira oetfmo» io ^Qgoa doWr^m ;
Per me iiiur «de^tonttate ioter «a%Qol9 gcpti^,
Justa ira antificem jMpnmooo nmfm^» wde
i
INFERNORUM IH. H
5 Principium inihi. Me fecit divina potestas,
Et sapientia summa, et primi flamen amoris.
Nulla prior me res, praeterquam aeterna, creata est,
Aeternumque mihi est status immutabilis. Omnem,
vos , qui intratis , spem ponite. Talia nigris
10 Yidi scripta notis, quas janua fronte gerebat.
Quare ego : Praec^tor, visus mibi durior horum
Est sensus, dixi; ast ille, ut vir mente sagaci,
Hic ait, est opua ancipitis genus omne timorls
Subjecisse tuis pedibus. Deirenimus illas,
15 Quas dixi, sedes, ubi erit spectare dolfmtes,
Queis animae et cordis sq^ma est amissa Toluptas.
Sic ille, implicnitque mannm, vuituque sereno
Solatus comitem penetralia ad abdita duxit.
Hic fientum gemitus audivi, pectore ab imo
20 Singultus ducti resonare per aera ooecum
A stelliSy fluerem ut lacrimis in limine primo. *
Multiplices linguae, horribili stridore loquelae,
Luctifici questus, ululatus ore frementum,
Yoces altisonae, at fractae, mi$taeque fragore
25 Pectora plangentum palmarum murmure circom
Assiduo a^ra pulsabant sine tempore vigrum,
Ut spirante solent agitatae turbine arenae.
Ast ego, cui capnt erroris caligine atabat
Cinctum, quaesiti: Quidnam boc, qa<kl • veriiierat aures?
30 Quidve hie e^ gwtis , qoae tanto victa videtur :
Moerorum fluctu? Tunc ille: Miserrima fata
Ista manent animas nequam, quae peetmre inerti
Opprobrio expertem atque expertem laude trabebanl
In terris vitam. Aligenim sunt agmine pravo
35 Immixtae, a summo quae haud descivjBre t^nante,
NoH satis buic fidae, at pro se. Has dejecit Olympiis,
Propter eas ne pulohra mlMS coeli aula maneret;
Non illas Orci daustra accepere proftmda,
Ne qua malae ex ipsis manaret gloria turi»ae.
12
INFERNORUM III.
40 Atque ego: Praeceptor, quid tam graye cogit amaras
Hos ire io lacrimas, tamque altos edere fletus?
lUe: Breyi dicam. Haud spes his se posse dolorem
Per mortem finire datur, tenebrosaque vita
Horum adeo abjecta est vilisque, ut cuilibet ipsi
45 Alterius sorti invideant Non nomina mundus
His superesse sinit, non hos clementia, non hos
Justitia indignansi curat Me mitte negantem
Plura loqui super his, sed raptim prospice et ultra
Fer gressus. OcuUs lustranti currere signum
50 Visum est, tamque cito converti, ut nuUa quietem
Caussa videretur suasisse. Eiyrcitus ingens
Pone sequebatur tam densus, tam ordine longo,
Ut vix miUia tot mortem absumpsisse putassem.
Noscenti quosdam speculantique iUius umbra,
55 Grande ministerium qui detrectaverat excors,
Objecta est. Subito patuit, manifestaque visa
Res fuit, Qlorum hoc hominum genus esse probrosum,
Quorum est pertaesum Superis atque hostibus horum.
Haec misera, haud ullo quae unquam gens t^pore vixit,
60 Nuda erat et valde praegrandibus exstimulata
Muscis, vesparumque acubus, queis carcer abundat.
lUae signabant his ora cruore cadente
Ante pedes, mistum lacrimis quem examioe denso
Infesti vermes, foedissima turba, legebant.
65 Cumque ultra aspicerem, magni prope fluminis undam
In ripa stantis vidi multa agmina vulgi.
Quare ego: Prafeceptor, nunc id concede roganti,
Ut discabiy qui sint, quae lex, quive efficit usus,
Ut sese ostendant tam avidos transmittere cursum,
70 Quoad mihi per tenuem datur intemoscere lucem?
Omnia cognosces, dabitur cum sistere gressum,
Dixit, coenosi tristes Acherontis ad oras.
Tunc ego, luminU)U8 demissis, ora pudore
Sufludi, metu^ds ne hunc ulteriora gravarent,
INFERNORUM IIL
13
75 Et nigri ad usque amnis ripam ora sileotia pressi.
Alque ecce antiquo nos contra tendere canus
Crine Senex vectus cymba, et procul increpitare;
Yae vobis, animae pravae. Spem ponite, coelum ^
Yisuras vos esse unqUam. £n ducturus ad .oram
60 Oppositam v^nio atque afetemae noctis ad umbras,
Aestum inter.glaciemque. Et tu, quae vesceris auray
anima, ahscede. hinc atque istos morte peremptos
Desere. At ut vidit me stantem, talibus infit:
Ireivias.aUas, alios tibi quaerere portus
85 Est opus , .ut ripam tangas ; hinc ire facultas
NuUa datur; levior pinus te vectet oportet.
Cui dux pauca: Charon, ne saevi. Nam illa potestas
Yult ita, cui facere est, quod vult, et plura rogare
Desine. Lanosas liventis navita stagni,
90 Talibus auditis, jussit requiescere malas,
Cui circumfusis ardebant lumina fiammis.
Tum vero illae animae lassae nudaeque colores
Mutavere suos, ac dentibus infremuere,
Haec simulac feriere aures crudelia dicta.
95 Atque Deo pariterque suis maledicere et omni
Humano generi, tempusque locumque suosque
Detestari ortus et semen seminis, unde
Ipsis vita fuit. Deinde omnes agmine junctae
Yenere ad tristem magnis ululatibus oram,
100 Quae scelerata manet, spementia pectora numen.
His oculo flammante Charoh nigri arbiter amnis
Innuit, atque animas examen cogit in unum;
Si qua stetit cessans, hanc remi verbere pnlsat.
Ac veluti frondes autiunni frigore primo
105 Juita alias aliae propria gravitate femntur
Decussae, donec telluri reddidit omnes
Divitias spoliata arbor: sic semen Adami
Perversum; ex; ripa mit una atque altera, et una
Post aliam ad nutum, ut revocantum ad signa volucres.
14 INFERNORUM lY.
110 Atque lU OQHscendunt stagni Tada liyida, et ante
Quam primae egreasae glauca exponantur in alga,
Hinc ex opposita rursua nova copia parte
Contrahiiur. Mihi tum duotor comisque magister:
Fili, si qua ioimica Deo haud placayerit iram
115 lUius, iDtereaque ipsam mors occupet, una*
Quaeque anima ex omni terrarum huc oonyenit ora,
Et properat traoBire amnis vada lenta, premente
Ultore, ut cksiderii boic tiaior induat alas.
Nulla anima hinc transit soeieris pura, integra yitae;
120 Quare si qua tibi est audita querela €HARoima,
Per te scire potes, hujus quid yerba sonarent
fiaec ubi dicta dedit, nigra caligine .tinGta
Tam |[rayiter tremuit regio, ut perculsa timore
Mens sudore riget reyocanti talia yvltum.
125 Yentosum eflQayit teUus lacrimosa fhigorem«
Atque coniscayit. rubicuncb knniM fidgar,
Quo senstts oimnis mibi oopia yicta pecessit,
Procubuique yiro par, cui sc^or ocoupat artas.
IV.
Altum terrifico tonitrus mihi nmmKire sonmun
In capite ai^rupit, eommfoto, nt quem excitat ictu
Yis improyiso, cessataque lumina circum
Stans moyi, intentaque acae omnia coUustrayi,
5 Quae loca «le acciperent, yestigans. Yera falebor.
Tartareae rdliis me trisitis ripa tmiekat,
Horrendum resonans uluIatibuB infiottis.
Tetra, alta ac densa nebuiarum obsessa calerya
Sic erat, ut, quamyis defonm immittere yisum
10 Viscera in ima loci eonarer, nuUa facultas
Cemere mi dederit quidquam. Tum talia M.o
Yultu pattesieens coepit milii dicere yates:
Hic «oft obsetnri in «oeoian descendiHius antmm.
Incedam pritnus, mihi tu cmnes ito BeCutMJhnl*
15 Atque ego, mutati qni legi sigim (^olorig,
Dixi: Qui veniam, 6i tu fomiidine palles,
Ta dttx, tu hertator dnbitantiT Talia «ontra
Ille mihi: Istohim hac «xtrema in parte jaisentnnl
Angor sic ilkml pietat^m pingit in ore^
20 Quam tu pro metu iiabefl. Pergamuft, nam tia longa
Cogit. Ita imniisit aese et me prima subire
Clauslra orbis jnsait^ baratiiro qui dngitur illo.
Quantum UUo «idmi ftitt, pro mttrnHire flenlnin
Nescio quid gemebnndi inerat, quo aetema sonabat
25 Aura tremen». Hoc cnra det cra^iatibus expers
Cordi haera» tarbae» quae Mlilla et nomitte elara
Infantumqne aderat matroiiarttinqae tirumque.
At mihi pnweeptolr: Tu «ondum nosse laboras
Umbramm genm hoc^ quail t%i «peetare fiaicidtas?
30 Ante yoio disme, quam tendaa greSBibus ikltra^
Has «iBe immnnes Kmlpae. Quod si qna merentes
Evexit virtus, ii4n sat feeteee putattda est;
Namque isti hand hierant aacro de fonte renati,
Per qvttin porta paiet Fideis qoam pectore aems. -
35^uod si preecessere eevo, qood foed^re Chrfati
ReUigio sanKil, nondum eohiere euprenann,
Ul ieciiit, Httmen , qttos inler versor «t ipse.
Has propter maeuias, iMo aiiie crimine yilae,
Hic plebs depiorata aunniiB, nulloque dotbre
40 Laesa^ insi oplalis qiiod tandeni posse potiri
Nos spes nulla maiiet. ^ Gmn lalia verba loqiientem
Audivi, ingens .pervaBit dolor intiiiia coniis:
Namque eg# praeataDtes fawa, et viitiitib«K altis
Novi horaines ora sitspeiimB degere in JUa*
45 Dic mihi, pra^ceptor, remun tutela meamim,
Tunc coepi, fti quom taierit siBiccApa Toltttftaa,
Nosse Fidem^ tgenns erroris ifoa vincilor ettHie,
Numquid faa fsti »fuit evasiase vel nllo
16
INFERNORUM IV.
Ipsius alterittSYe hominis merito, inque beatis
50 Postea conciliis sedit? — Tunc iUe, loquelam
Obscuram ut sensit, placido* sic ore profatur:
Incola adbue noms hic aderam, cum intrare potentem
Aspexi quemdam gestantem signa triumphi.
Hinc umbram primi is «traxit genitoris, et Abel
55 Isto prognatum, dein cum Lambchidb Mosem,
Et populo dare jura suo et parere paraCum;
ABRAHAMDMque patrem, et Datidbm sceptra gerentem;
IsRABL, illiusque patrem, natosque RACHBLBMque
Uxorem, pro qua longos tulit ille labores;
60 Atque alios numero multos, fecitque beatos.
Nec non id moneo te, aetemam evadere mortem
Nulli unquam ante illos licuisse, fruique salute.
Nec tamen ire pedes cessabant, fante poeta,
Et Silvam ingredimur, Silvam tot millibus, inquam,
05 Umbris confertam. Hinc a summo culmine ripae
Non tam aberat gressus, cum vidi albescere flammam,
Quae coeci valuit semiorbis vincere noctem.
Nec tantum intererat spatii, ut non discere possem,
Saltem ex parte aliqua, gentem, quae possidet iQas
70 Sedes, conspicuis clarescere honoribus auctam.
tu, unde omnigenis doctrinis venit honestas,
Artibus omne decus, quaenam haec gens splendida tanta
Nobilitate, aliis cui fas praestare fruique
Conditione alia? — Tum sic ille ora resolvit:
75 Grande horum nomen, quod vestrum personat orbem,
EfiBcit, ut Superi hos tali dignentur honore.
Interea subito unauimis mihi fertur ad aures
Vox ea: In obsequium summo consurgite vati,
lUius umbra redit, quae se his subduxerat oris.
80 Ut Yox conticuit, vidi tnnc tendere contra
Quattuor aspectuque et forma corporis umbras
Augustas, illis nec erat frons laeta, nec uUa
Tristitiae signata nota. At dux optimns inquit:
INFERNORUM IV. 17
Ille, viden'? illo ense insigDis, qui tribus anteit,
85 Incedens ut rex , Epicorum maumus ille est
Maeonides; Flaccus satyrarum conditor alter,
Tertius it Naso, Lugancs pone propinquat.
Nomine quisque uno nam mecum xonyenit una,
Quod Tox Goncrepuit; certant miki solvere honorem
90 Invidia vacui , et laudem pro laude reportant.
Sic ego praeclarum vidi concurrere coetum,
Quem docuit princeps divini canninis ille,
Supra quemque volans, veluti Jovis armiger ales.
Atque ubi multa simul tenui dixere susurro,
95 Me circumfusi nutu salvere jubebant.
Gratus ad haec iUis subrisit signa magister.
Plus quoque me omanint, dignati includere eodem
Me numero, ut sextus tantis cum vatibus irem.
Atque ita progressi, lampas qua lueida monstrat,
100 Plura loquebamur, quae nunc reticere decorum est, -
Non secus atque ubi tunc aderam sermonibus uti.
Nobilis ad turris radices venimus imas,
Quae septemgemino stabat circumdata muro
Alte assurgente. Hunc ambit pellucidus amnis,
105 Accessu prohibens. Ausis transmittere cursnm
Unda viam stravit, dufo ut terra arida lergo,
Hisque sophis mistus septena per ostia gressum
Intuleram, et roultis in prata recentia rivis
Devenisse fuit. — Tarde graviterque tuenti
110 Gens oculo hic aderat, quae magnam se ore ferebat,
Raros suaviloqua sermones voce locuta.
Exstantem eepi secessum in parte reducta,
Campus ubi immisso prospectmB lumine apertum
Praebet, ut adversos legerem cunctosque notarem. *
115 Hic mihi, dum arrectus viiddanti in gramine stabam,
Magnae sunt animae ostensae, quas semper habere
Ante oculos mihi erit justissima caussa triumphi.
Vidl ire Elegtram, magna comitante caterva^
18
INFERNORUM IV.
Hectora quos inter novi ANCHisAque creatum,
120 Caesarem et armatum, suffusum vulturis instar
Igne oculos. Metabi natam cum Penthesilea
In parte opposita vidi, solioque Latincm
Regem insidentem; lateri Layinia adh^eret.
Vidi ilium Bbutum, qui depulit urbe Superbum;
125 Non oculis sese Lucrbtia, Julia nostris,
Martiavc abscondunt; praesens Gornelia. ,Solum
Vidi seposita Saladimum in parte sedentem.
Aitius attoUens oculos considere vidi
Philosophos inter, qui cunctos maximus auctor
130 Imbuit edocuitque sophos , qui scire putantur.
Hunc et suspicinnt omnes et laudibus omnes
Hunc onerant magnis; sed Socratem itemque Platonem
Ante aiios istum pcopius consistere vidi.
Democritum, casu qui vult excistere mundum,
135 DioGENEMque et Anaxagoram vldique Thaletem,
Empedoclem atque Heraclitum, Zenonis et umbram,
Atque DioscoRiDEM, quo non praestantior alter,
Inspicere in rerum naturas. . Orphea vidi
Et Marcum, vatemque Linum, SENBCAMque magistrum
140 Morum ; tum terrae numeroque carentis arenae
Mensorem Euclidem, PTOLEMAEUM^ue, HippocRATEMque.
Non AvicENNAE, non defuit uipbra Galeni,
Non AvERRois magno conamine functi.
Haud ego cunctorum percurrere nomina possem,
145 Namque operis longi series sic urget, ut acta
Saepe minus valeam multis comprendere verbis.
Hic sextum in geminas partes se dividit agmen,
Atque aiiud per iter sapiens me ductor agebat,
•Extra sepositae tranquiila silentia silvae,
15Q In locd, ubi aura tremit, regionem luce carentem.
INrEBMORUH V. ig
V.
Sic orbe ex primo descendimus , ioque secimdam
Yenimus, ampla minus loca compiexum, atque doloris
PJus tanio, aflQictas animas cogentis acute
More canum ingemere. Hic Minos stat, et horridus ore
5 Ringitur; hic culpas yenientum discit, eosque
Judicat, et prensos mittit, pront ipse revinxit.
Nam male nata anima ut coram stetit, ipsa fatetur
Omne genus Titae. Tunc is, qui crimina novit,
Quae ioca tartareis sit digna habitare sub antris
10 Inspicit, ac toties sese glomeramine caudae
Cingit, quot gradibus demersam degere jussit.
Semper circumstant hunc multae adeuntque vicissim
Judicium, caussas orant, sententia coram
Auditur; tum praecipites sub Tartara agimtur.
15 tu, qui bospitium lugentum intrare laboras,
(His, ubi me vidit, verbis est Gnossius usus,
Grande ministerium abrumpens) cave, et aspice, quali
Fretus ope huc yenias, aditus nec te ampla profundi
Ostia dedpiant — Dux contra talibus infit:
20 Quid tandem inclamas? Fataii desine, Minos,
YeUe istum prohibere via; namque illa potestas
Yult ita, cui facere est quod Yult, et mitte rogare
Uiteriora. Modo auditu miserabile carmen
Incipit, inque locum modo veni, ubi plurimus aures
25 Percellit plangor. Stant omni a lumine mutae,
Quas sumus ingressi, yalles mugitibus ictae,
Ceu mare turbatum, simui in contraria versi
Bacchantur venti. Qui miscet Tartara, turbo
Tempore nunquam ulio consistit agitque rapina }
30 Correptas animas,. torc(uetque icitqne molestus.
Ut ventum ante oras altae immanisque ruinae est,
Hic stridor, fletusque simul tristisque quereia;
' Hic exsecrari terrae coelique potentem.
2*
20 INFERNORUM V.
Tum didici, hic cniciari apimas, quas dira cupido
35 Imperio lurpi rationem subdere suasit.
Ac veluti propriae brumali tempore pennae
In gyrum lato glomeratos agmine sturnos,
Sic animas prayas agitatae spiritus aurae
Hac illac abigit, volvens sursum atque deorsum:
40 Nunquam solatur lassas spes ulla quietis,
Nedum poenarum minus acri angore prementum.
Utque grues dare signa soient, et lugubre carmen
Edere voce sua, dum tranant aethera iongos
Signantes tractus: tum sic accedere vidi
45 Clamores tristes imo de corde trahentes,
Viribus abreptas dicti mibi turbinis umbras.
Quare ego tum dixi: Quaenam gens ista, magister,
Quam tanto exagitat caligans aura labore?
Quae prior ante alios, quos tu dignoscere gesUs,
50 Evolat, haec multas gentes atque usa loqueiis
MulUs regna babuit. Taro praeceps ista nefandam
In Venerem ruit, ut, quidquid lubet, omne licere
Jusserit, id sperans, inquic, sibi demere iege
Hac posse opprobrium: quo est tacta, Semiramis ilii
55 Nomen inest, et successisse Nino, atque fuisse
Dicitur huic conjux, terram dominataque in iUam,
Quae nunc Odrtsio servit subjecta tyranno.
Haec est, quae egit araans sua per praecordia ferrnm,
Unde e^t prima fides cineri violata Sighaei.
60 Dein Cleopatra venit, meretrix regina Canopi.
Vidi Helbnam, per quam tot tristia tempora coelum
Verterat, et roagnum prospexi incedere Aghillem,
Cui tandem persuasit amor decernere dextra.
Conspexi Pariobm et Tristanum; millia plura
65 Umbrarum ostendit, digitoque et nomine muitas
Signavit, quas dirus amor demerserat Orco.
Ut veterum audivi matrumque virumqu.e loquentem .
Nomina doctolrem, pietas me vicit et omnis
]NFERN0RUM V. 21
Me quasi destituit sensus. — Tandem ora resolvehs
70 Sic coepi: yates, ferret me grata cupido
Gompellare illos, mihi qui duo passibus aequis
Ire una, atque leves adeo ad ventum esse Tidentur.
Isque mihi: Cum aderunt propius, spectabis, et ipso
Temporis in puncto per amorem, qui roi»vet illos,
75 Orabis. Venient ad nos, simul impetus aurae
Flectet eos. Movi vocero : mala dura ferentes,
Adventate, aiiimae, et nisi vis adversa negabit,
Ne pigeat missas audire ac reddere voces.
Ut, desiderio si quando vocante, columbae
80 Aera findentes dulci illabuntur apertis
Immotisque alis nido: sic sponte rnebant
Ad nos iilae animae, digressae ex agmine Elisae,
Aera per dirum suffusuro horrore maligno;
Flexanima usque adeo valuit vox cum prece bianda.
85 animans comis, dicunt, et mente benigna,
Aera per fuscUm qui ilos visurus adisti,
Purpureo vestmm qui sanguine tinximus orbem;
Si rex, imperio dominatus in omnia, amice
Annueret nobis, hunc pro te poscere pacem
90 Nobis cura foret; quoniam miseraris amaram
Amborum sortem. Si quid te audire juvabit,
Si qua ioqui fert mens, edissere; dum aura silescit,
Ut facit, haud te audire et respondere pigebit.
Quae me progenuit tellus, maris insidet orae.
95 Quo ci^iens flnvios componere pace sequaces,
Eridanus se immittit. Amor tenero ilicet haerens
Cordi, bmac sat pnlchrae devinxit imagine formae,
Quae mibi sublata est, et me modus ipse nocendi
Nunc tiudqne laedit. Amor, qni nulli pareit amato
100 Igne carere, animum tanta dulcedine cepit,
Isti quod pla^am, haec ut adbuc non linquat amantem,
Ipse ut cemis. Amor nos fanns duiit ad unum;
At CuNA manet, qui lumen ademit utrique.
22
INFERNORUM Y.
Haec animae. Utque illas aiidiyi dicere laesas,
105 Demisi vultum, et tenui tam lumina terrae
Fixa diu, diun inquit vates: Quid menterevolvis?
Httic ego, ubi potui, contra: Heul qiiot dulcia sensa,
Quot desiderii fluctus duxere dolonun
In tantum has barathrum! Tandem conyersus ad ipsas
110 Os solvi, coepique: Tui, Francisca, dolores
Me tristem atque pium faciunt, et fundere largos
Compellunt fletus. Sed dic: Quo tempore dulcis
Expressit tacito suspiria pectore cura,
Tunc amor unde dedit, et quomodo noscere vota
115 Cordis in ambiguo trepidaniis? At illa: Doloris
Yis nulla est major, quam, mole premente malorum,
Commemorare dies olim felidter actos,
Idque tuus doctor non ignorare videtur.
At si tanta tuo primam cognoscere amoris
120 Radicem nostri sedit sub corde cupido,
Id more efficiam flentis, pariterque loquentis.
Forte legebamus, curantes solvere mentem,
Ut Langellotum violentia vinxit amoris:
Soli securique metus stabamus. Utrumque
125 lUe liber lectus persaepe attollere adegii
Lumina in alterius vultum, mutatque colorem;
At subito punctum nos vicit temporis unmn.
Nam simul optati ridentia legimus oris
Labra virum tantum labro pressisse tenaci
130 Oscula figentemy hic, quem a me nemo abstrahet unquam,
Oscula corripuit, nostroque pependit ab ore
Usque tremens. Fuit iile liber Galeotus, et ipse
Scriptor. Post illam «Iterius non legimus horam.
Altera tum dabat has voces umbra, altera flebat.
135 Mi pietas motu concussit pectora tanto,
Ut, quasi jam morerer, virtus vitalis abiret,
Et cecidi, ut corpus vitae procumbit inane.
INFEBNORDM VL 23
VI.
Ut mihi meDs rediit, quae sese obstruxerat aote
Cognatorum umbras geminas, quia plurima sensus
Tristitia pietas mihi perturbaverat omnes;
£n noya poenarum facies, nova forma luentum
5 Poenas, quocumque incessum, quocumque studerem
Vertere me, quocumque oculorum lumiha ferre.
Devenioque locos, ubi saevit tertius orbis
Yi pluviae aeteroa, sacra, geiidaque gravique,
Cui modus usque suus, novitas cui nulla. Ruebat
10 Agmen aquae tinctae, et solida nix grandine mista
Aera per densum nigra formidine coecum.
Exhalat saevam tellus imbuta mephitin.
Beliua crudelis diversaque, Cbrberus, ore
Tergemino latrat furibundi more molossi,
15 Damnatis instans , quos mergit vasta vorago.
Sanguinei huic ocuii, stat barba huic uncta, cQlore
F.oeda atro, venter latus, manus hispida, adunco
Ungue umbras lacerat, glubensque in frusta resolvit.
Has imber cogit questu exululare canino:
20 Nunc lateris laevi defendunt objice dextrum,
Nunc dextri laevum. Volvunt sic se usque profani.
Nos ubi prospexit magnus draco Cerberus, ora
Pandit, et ostendit stantes denso agmine dentes.
Nullum quod sineret membrum consistere, habebat.
25 Tum dux extendit palmas terramque prebendit,
Et manibus plenis inhiantis misit in ora.
Utque canis, quem dira fames latrare coegit,
Dum mordet pastum correptum dente, quiescit,
Id tantum spectans pugnansque, ut devoret escam:
30 Lurida sic monstro est facies mutata trifauci
Obtundenti aniraas ita, ut obsurdescere malint.
Imbre gravi domitas nos praeterlabimur umbras,
Et vanas hominis vivi sub imagine formas
Cakamus. Stabant hic ooanes undiqiie stratae,
36 Tantum una excepta , quae mox se arrexerat atque,
Ut 1106 intrantes vidit, se in sede locavit.
Tu, qni per valles Plutonis duceris istas,
Me internosce, inquit, si scis. Tibi vita, priusquam
Me mors destrueret, superas fuit edita in oras.
40 Huic ego respondi: Qui te sic conficit angor,
Sic a mente mihi te forte abducit, ut unquam
Haud te oculis videar vidisse. At fare vicissim,
Qui sis, tantorum qui in tristia lustra malorum
Missus es, ac jussus tam diram pendere poenam,
45 Ut, si quid majus, nii sit odiosius ista?
Atque haec conversus contra, Me floridus Aiuvus,
lUe refert, genuit tuaque urbs repleta veneno
Invidiae tanto, ut superans pleno effluat alveo,
Me tenuit secum, dum arrisit vita serena.
50 Vos appellastis cives me nomine Porgdm,
Quod dederat damnosa gulae mihi culpa; sub imbre
Frangor, ut ipse vides. Sed non ego solus in isto
Supplicio, at similem ob aoxara mugire videbis
Hos omnes. Sic is, non ultra. Ego talibus ilkim
55 Aggredior: Dolor iste tuus me ita praegravat, ut me
Lugere hortetur. Sed dic, si est scire potestas:
Quo cives urbis studia in contraria scissae
Devenient? Num quis justus? Da disc^e caussam,
Cur hanc dissidio invasit discordia tanto.
60 Is mihi: Defuncti longo c^tamine ad arma
Goncurrent, caedemque, et pars silvatica partem
Adversam male mulcatam compeliet abire.
Ante sed oeciduus quam trinmn expleiverit othem
Sol, opus est, ut et ipsa cadat, pars altera pracatet
65 Unius auxilio , qui mwc se fingit «micun ;
AttoUetque diu frontes, et pandere Airo
Victricm premet, haec quamqiiam indoieatque freBUiftque.
Justi sunt bini, at nemo e»t,. qui cmnmodet a«res
I
I
INFERNORGM Tf.
25
Istorum monitis. Fastus, liyorque, sitisque
70 Auri scintillae sunt tres, quae corda perurunt
Hic intermpit lacrimabile carmen. Ego iili:
Id quoque mc doceas, cupio, et ne discere. aventi
Ulteriora neges. Tjsjajius et FARiifATA,
Uli ita praestantes meritis, et Rdsticulorcv
75 Progenies Jacob, Henrigus, Musga, cohorsque
Caetera, tam ardentes bene per benefacta mereri,
Dic, ubi sunt? Horum fac des mihi noscere vultus;
Namque ingens animum mihi stringit scire cupido,
Utrum iilos eoelum beet, an styx atra yenenet
80 Isque: Animas inter mage nigras. Nec genus unum
Noxarum, at Tarium sontes dejecit in ima.
.Hos tu, si inferiora queas penetrare, videbis.
At tibi cum dabitur dulces evadere ad auras,
Fac jubeas, quaeso, nostri meminisse sodales;
85 NuUum ultra yerbum tibi, nee responsa remitto.
Tum rectos oculorum orbes distorsit acerbe,
Me inspexit paullum atque exin caput indinayit,
Atque simui cecidit reliqoomm examine mistus
Coecomm. — Tune Miiigudes mihi talia ductor:
90 Non huic praeterea secedet pectore somnus,
Ante tuba angelico quam personet omnia signo,
Tempore quo adveniet pravis inimica potestas.
Exin quisque suum inveniet sibi triste sepulchrum,
Induet atque sibi carnem propriamque figuram;
95 Quae semel intonuit sententia, tundet et aures
Aetemum. — Sic tardigradi loca per nigra, mista
Colluvie umbramm et phiviae, processimiis ultra,
Tangentes vitam, baud lon^ seffmonet iuturam.
Hic ego: Praeceptor, dixi, anne haee ipsa tcaore
100 Supplicia augescent aUquo post magna Tonantis
Judicia aetemi? Nmnqoid mitescere poenae
Incipient forte, an miscro» sic aeriter urent?
lUe mihi: Quae olim didicisli, mente retolve;
26
INFERNORUM VII.
Singula plus tanto yiin gaudi vimque doloris
105 Sentire, haec quanto sunt perfectissima tota.
Quamvis id nunquam gens haec devota futurum
Speret, ut ex vero perfecta exsurgere possit,
Iliinc plus, quam istinc tamen hoc exspectat et ipsa
Sic nos progressi in gyrum confecimus orbem,
110 Multa simul fantes, iterum quae dicere parcam,
Inque locum ventum est, qui dat descendere ad ima.
Hic nos Plutonem, magnum illum invenimus hostem.
VII.
Hau Satana, hau Satana, umbrarum suprema potestas!
Rauca voce fremens coepit Ploto. At sophus ille
Comis, quem nihii effugit: Tibi ne timor obsit
Iste tuus, dixit me solaturus; ut ille
5 Possit, non tamen hac descendere rupe vetabit.
Conversisque ocuiis in spumea labra tumentem
His infit contra: Cohibe, iupe pessime, vocem,
Cumque tua rabie interius te confice. Nostrae
Non deest caussa viae, per quam nigra regna subimus.
10 Sic placitum est aito, Michael stuprum unde superbum
Ultor dejecit. — Veluti turgentia vento
Veia plicata cadunt, ubi tandem frangitur arbor:
Haud aliter pressit crudelis bellua terram.
Sic simul in quartum lapsi descendimus antrum,
16 Et loca metimur ripae interiora dolentis,
Tot mala, quot fuerunt totum grassata per orbem,
CondenUs. Proh juste ultor, quis congerit unquam
Tot nova supplicia et poenas, quas fervere vidi?
Et quisnam noster sic nos male dissipat error?
20 Ut supra peiagus Siculum, quod vasta Chartbdis
Obsidet, incurrente unda, quae frangitur unda:
Haud aliter nostrae vulgus simulaera ciere
Cogitur hic riddae. Haud alibi mihi copia visa est
INFERNORUM Vir. 27
Tanta magisye freqiiens. Magnis nlulatibns illi,
25 Hinc inde obnixi volventes pectore moles,
Sese caedebant adversi, atque huc obi ventum est,
Quisque pedem referens clamabat pectore toto :
Quare parta tenes? Quare tu projicis? et sic
Undique ad oppositam partem se quisque ferebat
30 Tetrum orbem repetens, solito et convicia versu
Ingeminans. At nbi medium confecerat orbem
Altera, conversus certamina inire parabat.
Alque ego perculsus quodam quasi Tulnere mentem
Praeceptor, dixi, mihi nunc ostende, quid istud
35 Sit gentis? quos nudus apex, detonsaque in orbem
Insignit cutis, anne omnes ex ordine sacro
Hi laevi? Dum yita fuit, transversa tuentes
Hos mala mens rapuit cunctos, dispendia quorum
Haud noyere modum, dixit; quod carmine claro
40 Vita sonat, cum puncta duo tetigere nigrantis
Orbis, ubi disjungit eos contraria culpa.
Queis nudat tonsura caput, hi, dum ahna manebat
Vita, sacerdotes fuerunt, et cardine ih alto
Fulgentes astro patres, primaque tiara,
45 In quibus est bacchatus amor vesanus habendi.
Rursus ego: Hos inter tamen et mihi nosse licebit
Quosdam, qui fuerunt immundi hac labe malorum.
Is mihi: Vana tuo nequidquam pectore volyis.
Quae turpavit eos, male cognita, sordida vita
50 Omnem notitiam invoWit caligine coeca.
Aetemum opposita duo proelia fronte ciebunt.
Hos palma adducta tumulis exire videbis,
Hos tonsos. Male sueta dare, et maie sueta tenere
Uextera eos pulchri fraudavit lumine mundi,
55 Hisit et in talem luctam: quae quantaque gliscat,
Nunc neque ego ohiatis, neque muitis versibus edam.
Fili, nosse brevem quam ludant haec bona ludum
Fortunae conmiissa potes, mortalia tanto
28
INFERNORUM VU.
Pectora quae miflcent motu; nam diyitis auri
eo Quidquid inesse potest lunae sub lumine, quidquid
Aut fuit, ex istis unam, quae lassa labore
Umbra gemit, minima haud posset donare qoiete,
Tum sic aggredior: Mibi dic quoque, care magister,
Dic mihi: FoRTimA haec, cujus memiiiisse yiderisy
65 Quidnam est, quae omne bonum mundi sic possidet una?
mentes hominum stultasl sic incipit iile,
Quanta premit laeditque animos inseitia reruml
Nune avide arripias veUem, quae pectore fundo.
Is, cujus transit eunctos sapientia fines,
70 Effinxit coeios, ductores et dedit illis,
Ut pars quaeque horum splendorem efi^ndat ubique,
Distribuens aeque radiantis semina lucis.
Non secus humanis splendoribus iUe ministram,
Atque ducem instituit generatim cuncta moventem^
75 Quae, cum tempus erit, bona inania permularet
A gente ad gentem, atque ab origine sanguinis una
Deducturi aUo, prudentum rana virorum
Conata eludens. Quare nunc imperat ista^
Altera gens languet, prout stat sententia tanti
80 Judicii, quod cuique latet, Telut anguis in berba.
Nequidquam obniti contra sapientia restra
Contendit; namque invigilans ea providet, atque
Judicat, imperiumque suum et sibi credita regna
Persequitur secura aUorum, more Deonun
85 Non haec mutandis dat pausam sortibus uUam :
Ordinis aeterai lex banc jubet ire citato
Cursu. Ita saepe venit, nova qnA festinat apisei.
Haec iUa est^ nuiki quam adeo torquentque premuntqne,
Criminibusque probrisque onerant nil tale raerentem,
90 Queis potius laudanda foret. Vemm Uia beata
Nil audit: reliquo mista agmine CoeUcolarum,
Laeta suam volvit sphaeram, gaudetque beata.
Tempus inire aliud mage lamentabile regBUBi
INFERNORUM VII.
29
Jam yenit, jam praecipitant , quae sidera coelum,
95 Primum ubi sum molitus iter, conscendere vidi;
Nec mora longa da(ur. — Sic nos rescindimua orbenft,
Oppositamque oram pettmus, quae pnmiinet aooplum
In fontem, qui fervet aqua, seseque refundens
In fossam- irnimpit, quae humorem sumit ab illo.
100 Plus multo obscuri referebat lympha coloris,
Quam rubri. Tunc nos, giivis comitantibus undis,
Praeruptum per iter successimus. Aita pahidis
Stagna, Stv«a appellant, triste effecere fluentum,
Unda ubi nigra^tum est claustris iilapsa malignis
105 Riparum. Tum qui cupide speculatus acutos
Contendebam oculos, vulgus miswabiie vidi,
Nudum membra, fimo dcmersum turpiter illo,
Et vultu oiiBnso. Uli inter se proelia miseent,
Nec manibus tantum, sed verttce, pectore, plantis.
110 Caedebant sese obtruBcantes dentibus artus'.
Tum mihi praeceptor: Fili, nuac aspice, dixit,
lUorum hic animas, quas vicerat impetus irae,
Id<pie simul jubeo te certo credere, turiiam
Hisce subesse vadis suspiria corde trabentem,
115 Quae spumarun aeslus in ramma su3citat undSr
Ut tibi testatur visus, quocunque pererret.
Defixi limo dicunt: Super aera dulci
Sole hilarem fuimus tristes, qui pectore leBtum
Impacati odii fumum coH^ressinus, at fiunc
120 Moeremur sub faece nigra. Hoe in gutture can&en
Quisque sibi mussat, neque enim est potis edere totum.
Sic stagni immundi magnum peragravimus arcum
Ripam inter aiccam foedamque putredine fossamv
ConVersi ad turbam sordes haurU^e coactam.
125 Tandem ad radices turris devenimus altae.
30 INFERMORUM VIII.
VIII.
Dico ego, quo coepi pergens, multo ante praealtae
Quam murum turris yestigia nostra subirent,
Ad summum nostros oculos iviitfse cacumen
Ob faculas geminas, quas poni yidimus, atque
5 Respondentem aliam ionginqua in parie locatam,
Indicium, quod vix acie usurpare dabatur.
Quare iUum aggressus, cujus sapientia abundat
Ceu pelagus, dixi: Quid vuit flamma ista? quid illa
Respondet? quinam accendere? — Lioquelas
10 Ille dedit tales: Per flumina lurida coeno
Jam tibi cernenda est res exspectata, modo illam
Non celet limi surgens vapor ater in altntn.
Haud unquam repulit tanta vi corda sagittam,
Quae ievis oppositas currendo raderet auras,
15 Ut panrum yidi per aquas nos tendere contra
Navigium, imperiis unus quod nauta regebat,
Qui sic clamabat: Venisti, anima improba, tandem? —
Phlegias, Phlegus, nequidquam hoc tempore clamas,
Respondit mihi qui stabat dominusque comesque,
20 Tu nos tantisper, dum coeno eximus, habebis.
Qualis ubi audita danmum gravitate molestum
Deceptus discit, paullo post indolet illi :*
Talis erat Phlegias coUecta turbidus ira.*
Dux cymbam ingressus me juxta accedere jussit,
25 Atque ea yisa fiiit me tantum onerata recepto.
Sed simulac pressi pandam cum vate carinam,
Prora antiqua secans plus fluminis ibat aquosi,
Quam solet ex quo homines transportat tetra fluenta.
Mortua dum nigri stagni vada currimus, ecce,
30 Occurrit quidam coopertus sorde, fimoque,
Atque ait: quis es, ante diem qui huc adyenjs? lUi-
Sic ego: Si advenio, haud maneo: at quem, ita turpiter ora
Membraque foedatus, te dicis? Talibus iUe:
INFERNORUM VIIJ.
31
Cernis ut ipse, unum de flentibus. Huic ego contra:
35 anima exsecranda, tuo fletu atque dolore
Hic maneas; ego te noyi, licet horrida totam
Te tegat iJluvies. Tunc ambas ille tetendit
Ad puppim palmas, quod ubi videt, impete magne
Illum dejecit praeceptor, talia fatus:
40 I procul binc, reliquoque canuro te examine misce!
Exinde ipse suis cinxit mibi coUa lacertis, «
Osque ori jungens: .indignate protenros,
Uli, inquit, bene sit^ quae te talem tulit aivo.
Ule fuit, vestro dum vixit in orbe, superbus:
45 Nil virtutis inest, aliqua quod laude rependat
Opprobrium; quare furiosa hicjnfremit umbra.
Quot modo apud vestros sublimes se esse putabunt
Reges , qui veluti porci hac sub valle jacebunt
Obducti limo, post mortem horrenda suorum
50 Sibila vertentes in se, populique cadiinnos!
Hic ego: Praeceptor, modo fert me dira cupido
Hunc mersum liquido coeni spectare sub illo, .
Stagna prius quam sint nobis superata paludis.
Lumina pascendo, dixit, satiabere, erisque,
55 Ante tibi &iccum quam detur tangere litus,
Mox compos voti, et referes haec gaudia tecum.
Post pauUo aspexi coenosaa illa agmina plebis
Talibus hunc contra, tantisque insurgere probris,
Ut superos laudem, nec parcam his solvere grates.
60 Clamore horrisono cuncti insultare Philippo
Argehti. Stolidus Florentinae furor umbrae
In se conversis sibi rodere dentibus artus.
Liquimus hic illum, nec carmine compellabo
Amplius. At mibi tum quidam dolor impulit aures,
65 Quare aciem intende, protentaque lumina pando.
Praeceptorque bonus: Fili, se proxima sistit
Urbs, inquit, manes quaia dicunt nomine Diteii,
Cui numero immensum est gravibus cum civibus agmen.
32
iNFEaNORUM nu.
Huic ego: Praeceptor, jam turres, altaqae tecta
70 Illic Tallem intra videor mihi cernere certo.
His rutilus color est, lucem et velut ignea mittunt.
Isque mihi: Aetemus, qui has turres excoquit, ignis
Ostendit rubras, ut in ima hac vaUe videre est.
Fas fuit et nobis fossas intrare profundas
75 Tristem vallantes terram. Mihi moenia visa^
Ferrea. Circuitu cum longo, cumque recursu
Venimus in partes, ubi clamans navita fortis:
Exite, infremuit, patet bic ingressus in urbem.
Tum vero muita, immo plus quam millia vidi
80 Coelo lapsorum, corde indignante, rogantum:
Hic quidnam est.hominis, cui vivo contigit ire
Regna per absumptae ferali funere gentis?
Sed tunc praeceptor sapiens stans annuit illis,
Nescio quid, se velle loqui ac denuttere in aures.
85 Tum vero gravis ira stetit compressa parumper
Fantibus: Huc venias tu solus, et ille recedat,
Haec regna ingressus tanto temerarias auso.
Ille insana retro repetat vestigia solus :
Experiatur iter, si scit, nam hic ipse manebis.
90 Yolve animo, lector, quali mens nostra pavore
Conciderit, simulatque haec me sententia diris
Percussit verbis, ut nunquam posse putarem
Inde referre pedem. mihi dux carissime, dixi,
Plus vice septena mihi reddite sponsor, et obses
95 Cognite in immani vitae discrimine, cum me
Contra obsistentem docuisti evadere pestem,
Ne me sic linquas desertum, atque omnium egennm.
Quod si iter ulterius nobis tentare negatur,
Nos raptim pariter Vestigia nostra peUmus.
100 Tum vero ille potens, qui me perdnxerat illnc:
Pone metum,.dixit. Nulli est concessa poleslas
Nos proUberc via, qnam nunc contendiBnis ire:
Usipte adeo dankis supefeminei oninia virtos.
INFERNOBUM )X.
3%
Sed fae me hic maneas, prostratamque erige mentem
105 Et spe pasce bona; haud te ima in teilure relinquam.
Sic dulcis pater it, meque isthic desent. Ipse
Pendeo in aml^iguo. Menti pugna aspera sargit,
Spemque metumque inter trepido, maneatne, reduxne
Se mihi restitiiat. Quid dixerit ilte, nequivi
110 Audire. At noii ipse di» permanserat illic
Hos juxta; namque inde cito pede quisque recurrit;
Inque mei pectus claoserunt ostia vatis
Isti hosties nobis. Stetit ille exclusus, et ad me
Se pede convertit lento. Defixa tenebat
115 Lumina humi, atque supercilii fidncia rasa
Omnis erat, tum corde ciens suspiria ab imo:
' Quis mihi, dkebat, moerentia histra negavit?
At mihi: Parce metu, si me turbaverat ira;
Namque ego ero melior tanto in certamine, quidqoid
120 Cogitet adversans, urbem quae turba tuetur.
Nec nova mi surgit devotae audaoia gencis;
Hac est usa minus secretae in limine portae,
Quae sera adhuc expers manet Haec est scilicet illa,
Scripta obi legisti ferali fusca colore.
125 Et jam dtra illam clivo delabitur alto
Transilien^ ort)es, nullis ducentibus, un«s,
Quem propter nobis pandetur janua Ditis.
IX.
Is color, exterius quem roi socordia pinxit
Terga duc^ his dantem cernenti, eifecit, ut ip^e^
Quem subito induerat, citius compresseFit intus.
Constitit intentus sonitum eaptaotis ad instar;
5 Namque aer fuscus nubesque obducta tuenti
Longius ire ocHlos prohibet Tum talia fatur:
Haec vincenda tamen nobis est pugna: nisi si ....
Talis erat, quae ostendit opem ... Sed quam mihi ientum
34 INFERNORUM IX.
It tempus, dmn se his quem demoror applicet oris?
10 IUum ego sat sensi extremis texisse priora;
Ultima nam ruerunt non respondentia primis.
Sed tamen incussit fandi ratio illa timorem,
Gum detorsissem, quae tum imperfecta reliquil.
Yerba in deterius forsan, quam est ille locutus.
15 Tristis in hunc fundum conchae num quis niit unquam
Incola primi orbis, cui sola est poena, salutem
Haud sperare ultra? Quaesivj. Talibus iUe:
Accidit id raro, ut quisquam nostri ordinis istud
Tentet iter, quod sum molitus; at ipse fatebor
20 Huc me devenisse olim, cum dira coegit,
Ad sua quae manes revocabat corpora, Erichtho.
Came exiitus eram pridem, cum Thessala jussit
Murum intrare illum, JDDAKque ex orbe reductam
Protrahere ad Superos umbram. Locus infimus ille est
25 Maxime, et offusus nigra formidine, abestque
Maxlme ab aetherea, in gyrum quae corripit omne
Inclusum, sphaera. Bene novi signa viarum.
Aude ergo. Ista palus, saevum quae spirat odorem,
Ambit tristem urbem, quo jam penetrare sine ira
30 Non erit. — Haec et multa super fuit ille locutus,
Quae mens oblita est; nam me mea lumina totum
Traxere ad celsae candenlia culmina turris.
Ilicet hic vidi pariter tres pectore recto
Contra insurgentes suffusas sanguine Diras,
35 Femineos artus gestumque habitumque ferentes.
Illas caeruleae sinuosis orbibus hydrae
Cingebailt, et pro crine anguiculi atque cerastoe
Exstabant, quibus horrebant fera lempora vincta.
Atque is, qui famulas, quibus est stipata ministris
40 Regina aeterni luctus, be&e noverat, inquit:
EuMEiviDES specta, fera corda. Est dira Megaera
Haec latere in laevo; Alegto, quae dextera luget;
TisiPHONE media est. Hic facta silentia linguae.
INEERNORUM IX. 35
Quaeque sibi ungue sinum pariter Janiabat et ora.
45 Palmis percussae clamoribus adsiluere
Talibus, ut premere ad pectus mihi suaserit ingens
Terror ductorem. — Simul omnis turba sororum:
Adveniat Gorgon, sic, sic immobile saxum^
*
Hunc faciemus, ait despectans infima claustra.
50 Thesea pugnantem contra male non sumus ultae
Pro facto. — Averte os, et fac, tua lumina c]ausa
Contineas; sua nam si ostenderit ora Medusa,
Ac tu spectaris, Superos tibi nulla petendi
Copia in aeternum dabitur. Verba ista magister
55 Edere, et ipse mihi visus avcrtere, nec sat
Confidisse mea, propria ni conderet ipse
Lumina nostra manu. Vos o, queis sana vigensque
Mens est, accipite haec animis discenda pudenter,
Quae veniunt velo numerorum obtecta novorum.
60 Jamque propinquabat per caligantia stagna
Horrisonus fragor, a quo late atque eminus ambae
Contremuere orae; veluti si unquam ingruit aestu
Ventus ab adverso, qui praeceps impete magno
Irruit, atque ferit silvam ramosque revellit,
65 Projicit abreptos ac dissipat, ilque superbus
Pulveream nubem volvens, gentesque ferarum
Pastoresque gregesque fuga dispergit agitque.
Tum mi oculos solvit dixitque: Huc dirige robur
Visus, qua cernis spumis canescere fluctus
70 lUuc, fumus ubi densatus acerbius urget.
Ceu ante infestum chelydrum longo agmine ranae
Vanescunt per aquas cunctae, dum quaeque reperta
Stipat se terra: sic plus quam millia vidi
Umbrarum extremis moeroribus eversarum
75 Diffugere ante virum , sicco pede qui ostia propter
Flumen transibat Sttgiuh. Removebat ab ore
Aera concretum, praetendens saepe sinistram;
Qui tum visus erat tantum lassatus ab aestu.
3*
86 INFERNORUM IX.
Tum bene mi patuit demissus ab aethere summo
80 Nuucius, atque oculis coepi spectare magistrum,
Qui nutu jussit me sistere poplite flexo.
Oh, quantum iraram est mihi yisas prodere vultu!
Portam adit et virga, nuUo obsistente, reclusit.
coelo pulsi, gens despectissima, in atrd
85 Limine dicebat, quo baec tanta audacia crevit?
Quid contra arbitrium mentis pugnate supernae,
Cui vis nuila vaiet, quem vult, abrumpere finem,
Et quae vos poena saepe asperiore gravavit?
Quid prodest urgere haud eluctabile fatum?
90 Cerberus hic vester, jam vos meminisse potestis,
Gestat adhuc mentum et tria gnttura vellere nuda.
Deinde viam ad foedam gressus deflexit et ultra
Haud ullum nobis signum; sed talis abibat,
Qualis, cui pectus longe diversa remordet,
95 Quam quae cura premit, sua quos videt ora tnentes.
Mos, simulac sanctas emisit pectore voces,
Terram securi petimus, nulloque vetante
Intu]imus gressus. £go, qui cognoscere avebam,
Quaenam conditio valio includatur in ilio,
100 Huc simul intravi, stans omnia circumspexi.
Planitiem vidi Jonge lateque patentem,
Et luctu et diris cruciatibus omnia plena.
Sicut apud Arelam Rhodani stagnantis in ora,
Sicut apud Polah, sinus unde Liburnicus aeqoor
105 Prospicit, Italiam quod claudit, et alluit undis
IUius fines, tota est variata sepulchris
Te]lus; liic talem faciem locus undique habebat;
Excipe quod luctus hic plus erat atque doloris.
Namque arcis suberat flammae vis torrida passim,
110 Quam propter tanto candebant marmora ab aestu,
Ut nulla ars cogat sic ferri ignescere massam.
Cuncta impendebant suspensa his tegmina, et inde
Alti erumpebant gemitus, duraeque querelae
INFERNOBDM X.
37
Testantes roiserae ac domitae fata aspera gentis.
115 Hic ego: Praeceptor, gens haec, quae inclusa profundo
lUoruiQ sese tumulorum ex carcere prodit,
Nomine quo nota est? llle aut€m: Hic baeresiarchae,
Cum grege quisque suo, stant, quorum copia abundat,
Hasque oneraut arcas plus quam te credere dignum est.
120 Parque pari hic junctus tegitur, monumentaque ab igne
Plusve minusve calent. Hic postquam iaevus abire
Is coepit, tormenta inter transimus et alta
In gyrum erecto maeniana exstantia muro.
X.
Angustum per iter, murum inter Ditis et inter
Supplicia, incedit doctor meus, atque ego juxta
Post terga, incipioque: virtus summa, nefandos
Quae me per circos, quo visum est, arbitra ducis,
5 Effare , atque meis indulgens annue votis :
Fasne est per tumulos populum spectare jacentem?
Omnes namque patent, nec custos assidet uUus.
Omnes claudentur, dixit, cum quisque redibit
JosAPHAT a valle, et supera ossa relicta sub aura
10 Sumpserit. Hic proprio ioca designata sepulchro
Cum doctore tenent Epigcri de grege alumni,
Qui statuunt animam cum corpore morte resolvi.
Quare hic cuncta- cito fient manifesta roganti,
Et desiderio pariter, quod dicere mussas.
15 Huic ego respondi: fione dux, quae corde voluto,
Haud celo, nisi pauca licet quia verba profari,
Quod vice non una, te praecipiente , paravi.
Thusge, igniferam qui praeterlaberis urbem
Vivus adhuc ita honesta loquens, tibi sistere gressum
20 Hic placeat : tua nam te prodidit ipsa loquela
illa genle satum, quam patria nobilis edit,
Cui fortasse fui nimium nimiumque molestus.
38
INFERNORUM X.
Hunc subito sonitum ex arcis emiserat una.
Quare ductorem propius, suadente pavore,
25 Accessi. lUe autem mihi: Respice; quid facis? inquit.
Cerne Farinatam, qui sese arrexit, et adstat,
Pube tenus totum videas. Jam fixa manebat
Hujus in os acies oculi, cum pectus et amplam
Sustulit is frontem, veluti si Erebumque Chaosque
30 Temneret indignans: tum vero animosa levisque
Dextra ducis tumulos contra me impellit ad ipsum,
Sic fando: Tua sint numerata ac libera verba.
Utque steti ante arcam, pauUum me lumine lustrat;
Deinde quasi iratus: Quibus es majoribus ortus?
35 Dixit. Ego, qui aderam cupide parere paratus,
Id non celavi, nitide sed cuncta retexi.
Triste supercilium tum sustulit iUe parumpep,
Atque inquit: Gens vestra mihi primisque meorum
Atque meae genti fuit acriter aversata;
40 Bis ideo hanc fudi. Huic contra : Si ftisa profiigit,
Bis tamen huc rursus reditum tuUt undique; at istam
Non bene noverunt vestri artem. Hic umbra recluso
Busto aUa assurgens, mento tenus exserit ora
Hunc propter. Genubus se, credo, innixa levarat.
45 Huc iUuc volvens oculos, totumque pererrans
Yisu me tacito, stetit, ut qui noscere averet,
Num quis venisset mecum, Ut frustrata tuentem
Spes est, iUacrimans: Si hoc coecu^ carceris antrum
Sublimi ingenio fretus perlaberis, inquit,
50 Natus ubi meus est? Quianam non adst^t et ipse
Tecum? Ego tunc UU: Non per me baec regna subivi;
Est mihi dux, iiUc qui praestolatur, et iUe est,
Cujus fors vester despexit carmina Gcidus.
Et verba et ratio puenae mihi nomen aperte
55 Hujus prodiderant; quare sic plena remisi
Responsa. Isque statim totiun se arrexit et inquit:
Heu, quid ais, vester despexit? An iUe superstes
INFERNORUM X. 39
Non est? IUi oculos non icit amabile lumen?
Nonnihil ut sensit me respondere moratum,
60 Recidit inversus, nec protuiit amplius ora.
At yero ille alter spectandus pectore celso,
Pro quo constiteram, Tultum haud mutare, nec hiium
Cervicem indomitam motare aut flectere corpus.
Si male (in incepto perstans) didicisse feruntur
65 Hanc artem nostri, id vero me saevius urit
Quam meus hic lectus, sed quinquaginta regressam
Haud videas vicibus dominam loca nostra regentem,
nie inquit, cum per te disces ip^e vicissim,
Quam gravis ars ea sit. Superas elapsus in oras
70 Sic aliis praestare queas, da noscere caussam,
Cur in quaque sua sit gens illa impia lege
Sic nosiris. — Ego ad haec: Strages et magna ruina,
Arbia quam volvit rubro saturata colore,
Has resonare preces nostrum jubet undique templum.
75 Isque ubi quassavit caput, imo pectore ducens
Singultum, dixit: Sed non ego solus in iHa,
Nec me certe aliis socium, nisi caussa fuisset,
Junxissem. Yerum ipse fui, qui solus ibidem,
Cum Florbntinam pateretur caetera turba
80 Urbem deleri, sum ausus defendere coram
At tu, sic olim tuto gens vestra quiescat,
Orans quaesivi, ne istum mihi solvere nodum
Abnue, quo nunc implicita est sententia nostra.
Si bene ego audivi, visa est mens vestra videre
85 Ante, quod adducant labentia tempora posthac,
Ast aliter quod adest. Nos, laesi lumine ad instar,
Quae procul a nobis distant, ventura tuemur;
Dux supremus adhuc hoc nobis lumine splendet,
Inquit, sed quidquid propius succurrit adestve,
90 Failit continuo mentem praesentium inanem ;
Et nisi quis doceat, res vestras scire nequimus.
Conjicere hinc tibi erit, nobis ut tota peribit
r
40 INFERNOBUM XL
Vis cognosQQDdi, postfttftfid sit oiausa futuri
Janua. — Timi veluti poFCussus corda dolore
95 Ob culpam, dixi: Lapso illi tu ista reporta
Dicta, suum natum vivis coojuDCtum agere aevum,
Quod si muta illi mea tunc reaponsa fuere,
Effice, ut ille sciat, me jam secus esse :putasse«
Mentis ob 'Crrorem nuper te fstBte solutum.
100 AUoquio me jam duiclor revocabat ab illo:
Quar^ ipsvm oravi multo properantius , ut me,
Altera si 4|ua sibi conjuncta sit umbra, doceret.
Plus quam mille jacent hic mecum, ait iUe; a^cimdui
Hic intus Fridbicus, et ostro splendidus oUm
105 lUe jacet posiitus princeps in cardine celao,
Et reliquos siieo. Dein totum se abdi4it arca.
Ast ego ad antiquum verti vestigia vatem,
Evolvens quae verba mihi sunt bostica dicta.
lUe pedem ante tuUt^ deia pergens taUa fatur:
110 Quare sic trepidus? Dixi explevique rogantem.
Cuncta audita, tibi contraria, mente reposta
Stent soUda, jussit sophus iUe, modo arrige ad ista
ConsiUumque animumque tuum, dig^tumque levavit.
Cum dabitur praeduice jubar Ubi cernere coram
115 lUius, pulchra quae oculorum luce tuetur
Cuncta, tuae vitae cursum tibi scire per ipsum
Fas erit, Haec vates, pedibu^ dein laeva petivit.
Sic nos deserimus jodurum, mediumque tenemus
Urbis iter valU respondens, unde mepbitis
120 Invisum usque Uluc mittebat virus in ora.
XI.
Praecelsae extremam ripae cottsceudimus oram,
In gyrum quam rupta dabant ingeatia saj^a,
Institimusi|ue magis diras stipaotibus arcis
Poenas. Atque hic honubiU superante putoria
n w m . i i i— T"i^
INFERNOAUM XI. 41
5 Afflatu, baratbri quem eructant claustra profiwdi,
Ad sttperimpendeQs immani accessimus umae
Tegmen, ubi legere esi: Hic Papam Ahasjaaicu intus
Servo, Phounus quem avertil traisUe recto.
Nunc descendendum est tarde, ut modicum ante mepfaiti
10 Triste exhalanti sensus assuescere possint;
Dein pergamus iter securL Haec ore magister.
Tunc ego: Quaere aliquid, diKi, quod damna rependat,
Incassum ne tempus eat £n sciiicet istud
Yolyebam, ille inquit, verbis et ta^us infit:
15 Fili, tergemiaos intra ^axa i»ta minores
Esse orba^ scito, decrescentesque ^radatim,
Ut quos nuDC linquis. Sunt omnia plena scelestis
Haec k>ca damnatis; verum ut cognoscere aventi
Sit tibi sat spectare semel, nunc accipe, quare
20 Quoque modo hi pressi Jaceant Injuria finis
Nequitiae omnigraae est, Superorum quae excttat iram.
Hnjus et omne genus finis contristat amara,
Seu vis seu fraus est, laesonwi pectora seasu.
Sed quia fraus propria est hominis, plus taedet aceii>e
25 Numen. Propterea lahuntur ia ima dolosi
Tarlara, poenarumque illis crudeiior imber
Ingruit. At primus violeotos distinet ori>is
Totus; sed quia forte potest illata referri
Yis ad tres , temos in circos septus et apte
30 Exstructus fuit. In regem omnipoteoitis Oiympi,
In se ipsum, inque sibi similes insurgere posset
Yi quisquam, dico ia caput horum, resque domumque,
Ut te, si advertas, ratio manifesta docebii.
Mors solet inferri per vim« per vulnera saeva
35 Vitae; fortunis per cjadem, inceodia, raptus
Damna iofiige&tes. Quare qui corpora mactat,
Quique ferox caedit, populator, onustus abaeta
Qui exsultat praeda, cimcti terquentur io orbe
Primo, digesti in classes, et habexit sua septa.
42
INFERNORUM XI.
40 Fit quoque, ut in se aliquis violentus saeyiat, aut res
In proprias; quare est par, septi ut in orbe secundi
Frustra poeniteat, qui vestris se expulit oris,
Qui indulget iudo atque aes fortunasque profundit,
Fletque, ubi jucundam posset producere vitam.
45 Est inferre Deo yim, si quis corde negaret,
Hunc esse in coelo, et maledicta alque impia verba
Hunc contra eifundat, naturam spemat et hujus
Ingenium, auctifica bonitate juvare paratum.
Septum ideo minimum Sobomae imprimit atque Caobsae
50 Signum, spementique Deum corde, ore fatenti.
Fraudem, cuncta suo quae rodit conscia morsu
Pectora, tendit homo, cum hos et cum decipit illos
Credentes nimis, atque ipsum, qui nomina scripta
Non jacit in loculos. Ratio haec postrema videtur
55 Altera mors homini, ob vinclum, quod provida nectit
Natura. Hinc nidum sibi ponit in orbe secundo
Relligio simulata, loquens meUita, nocensque
Arte maga, tum falsa serens, furtisye potitus,
Qui sacra mercatur Simonis more profani,
60 Leno, deceptor, similisque his sordida labes.
Ast aliud fraudis genus illum spernit amorem,
Quem natura creat, tum qui super additur, unde
Priva fides manat. Quapropter in ort)e minore,
£st ubi terrestris compagis seque rotantum
65 Sphaerarum centrum, cui Dis super insidet ingens,
Consumptus jacet aeternum, quicumque maLignus
Prodit. £go yero dixi: Sat clara, magister,
Haec tua fit ratio, et recte distinguere visa est
Hoc baratbrum et populum, qui possidet; at mihi ^olye
70 Hunc nodum: lllae animae, quas pinguia stagna paludis
Claudunt, quasque agitant yenti, et quas yerberat imber,
Quaeque sibi occurrunt tam acri certamine linguae,
Cur non candenti potius torquentur in urbe,
Si Deus has odit? Sin contra est, tam aspera poena
INFERNORUM XI.
43
75 Cur ipsas vexat? — Tunc is mihi talia reddit:
Cur praeter^solitum deliras pectore toto?
Mens quo abiit? Num'te fugiunt^ tua quae ethica tractat,
Verbaque, ubisignat triplex genus ingeniorum,
Quae coelum haud patitur: suadentum inhonesta, ruentum
80 In Yenerem aut in nequitiam, insanumque furorem
More ferae? Utque Deo minus est injuria praeceps
In Venerem rabies, speciem acquiritque minorem
Opprobrii? lUa tibi si haeret sententia, et illam
Si bene perpendis; memori et si mente recenses,
85 Respondit, qui sint extra urbem sohere jussi
Poenas, tum bene cognosces, quae separet illas
Caussa grege a pravo istorum, et cur lenius illam
Excruciet gentem judex regnator Olympi.
sol, qui morbum turbati iuminis omnem
90 Sanas, sic animum comple, quaesita resohens,
Ut mihi non secus ambigere, ac dignoscere per me
Sit volupe. At retro quoque nunc te verte parumper,
Dixi, illuc rediens, ubi dicis foenus amorem
Laedere divinura, nodumque resolve. Poeta
05 Sic: Attendentem sophiae doctrina docebit
Passim a mente suum naturam ducere cursum
Divina , tum et ab arte sua. Bene sique nptabis,
Quae tibi Aristotelis physicis traduntur, et ista
Si bene perspicias, multas evblvere chartas
100 Non erit, inveniesque, omnes contendere vires
Vestram artem, ut sese naturae accommodet, illam
Usque sequi, a vetere ut discentis cura magistro
Nunquam digreditur. Quare est ars vestra putanda
Paene Dei neptis. Porro per utramque necesse est
105 (Usque a priucipio Genesin si mente revolvis),
Aevum agere atque opibus vestram ditescere gentem.
Et quia qui crescit positis in foenore nummis,
Diversum molitus iter, praepostera captat,
Per se naturam sperAit, perque ejus alumnam,
110 Spes sibi proponens alias, ae totus in illis.
Sed jam carpe Tiam meciun ; juYat ire , mieantes
Jam coelum ascendunt pisces currusque Bootis
Impendet Cauro totus; tum leaius illic
Ardua praeruptao descendit semita rupis«
XII.
Ille locus, quo nos lapsuri ex margine ripae
Venimus, asper erat, tiun ab eo, qui insederat iUic,
Talis, ut aspectu quivis horresceret audax.
Non secus ac rupes ilia convuisa ruina,
5 Ob quam Atsbbin, citra fines illapsa Tridenti,
ImpuUt in latus, aut quia vi succussa resedit
terra tremens, aul quod deerat fultura labanti ;
Vertice enim a ceiso montis, qua ex parte recessit
Mota, ad planitiem cautes sic nuda rigebat,
10 Tantum aliquam ut daret illa viam ioca summa tenenti.
Haec erat ex iiio descensus copia saxo,
Inque apice abruptae ripai infamia Cretae
Strata erat, in falsa quondam generata juvenca:
Atque ubi no6 vidit, rabido se dente momordit,
15 Ut quos ioterius frangit furor improbus irae.
Hanc meus inciamans contra sophus: Anne putabas.
Cegropium huc venisse ducem , qoi stipite .caesum
Stravit apud superos? Istbinc jam comprime gressum,
Bellua! Namquehaud iste tuae praecepta saroris
20 Advenit edoctus , sed poenas cernere vestras
Fert animus. Qualis, mortali ubi percitus ictu
Se expediat vinclis, quo evadat, nescit, et istbuc
Emicat atque iilue taunis: sic ipse lurentem
Vidi semihominem discurrere Hinotaurum.
25 Atque id ut advertit sapiens: Aditum arripe, dixit;
Nunc te, dum furiatus abit, descendere oportet.
Sic sumus aggressi, quod iter dabat ima petenti
tNFERNORUM XII.
45
Congeries ea saxorom, quae saepe moTeri
Sub pedibus sensi, baad consueto pondere pressa.
30 Ibam mnlta putans, atque is: Tibi mente reposta
Forte ruina manet, cui custos illa ferina
Ira sedet, modo quam exstinxi. Nunc irapnlit ultro
Mens, ut te id doceam. Qho bue olim tempore Teni,
Nondum etiam ruerat commota haec diruta mpes;
35 At certe paulJo ante, nisi me decipit error,
Quam buc adTentaret, magnain qui ex orbe supemo
Extorsit Diti praedam, jam aHa undique foeda
Yaitis ita intremuit, raptum ut dulcedine amoris
In Cbaos antiquum mihi sit considere Tisum
40 Funditus omne, aliqui quoniam id Tenisse pntarunt
Saepe ; atque ista Tetos cautes in temporis illo
Punclo hic atqne alibi tali est reToluta mina.
Sed tB nmic ocutos defige. Est proxima nigro
Unda cmore fluens, ubi Tasto ebullit in aestn,
45 Yi quicumque aliis noceat. Ob coeca cupido,
Ob rabies TCsana, breTi qiiao hoc tempore Titae
Nos adeo exstimulas, male sic mersora per aoTum
Aeternum! — Hic amplam, quae se sinuabat in arcum,
Fossam ceraere erat, Teloti quam dixerat omnem
50 Planitiem amplecti doctor prius. Inter et imas
Radices ripae et fossam agmine circnmfusi
Centauri httc iiloc gestantes tela mebant,
Ut mos bis fuerat Tenari lastra ferarom.
Nosque ubi Tidemnt labentes Tertice, quisque
55 Constitit, atque acie ex illa tres ilicet arcu
Atque hastis prius electis excedere, et unus
Inclamare procul: Vos, qui descenditis, ad quam
Yenistis poenam? Isthinc dieite, sin minus, arcu
Ejaculor tenso. Praecepitor taiia contra :
60 CHiRom haee isthinc prepius responsa dabuntur:
In tua dasnia nimb semper tam prompta libido
Ista fuit. Tam me fodiens: Haec iUius umbra est
Nessi, inquit, qui oJim pro Aetolide Deunira
Occubuit, cayitque idem, ne ita inultus obiret.
65 Atque hic, qui medius demisso ad pectus inhaeret
Obtutu, sese inspiciens, est magnus alumnus
Pelidis, Chiron. Alter Pholus ille, sub acri
Irarum fluctus tantos qui pectore volvit.
Stant circum fossam innumeri, quascumque parati
70 Figere telo animas emersas sanguine plus , quam
Sorte illis sua noxa dedit. Nos illa ferarum
Agmina, ve]oci cursu poUentia, adimus.
Arma capit Chiron, et posteriore sagittae
Crena usus, retro ad malas barbae sibi silvam
75 Dimovit; sed ubi os magno detexit bialu,
Edidit haec sociis: Numquid sensistis, ut ille
Pone sequens moveat quidquid pede tangit? at istud
Haud solet accidere a pedibus jam luce carentum.
Sed bonus huic conlra dux, qui prope pectora stabat,
80 Qua duplex jungit natura hominemque feramque,
Tunc ait: Iste quidem vivit sie soius inopsque,
Atque meus iabor est huic tetram ostendere vallem.
Nec jam sponte venit, Superum sed iege coactus.
Talis mpta loco est, ubi concinit alleluja,
85 Hoc dignata novum nobis committere munus.
Non hic praedator, neque ego sum crimine vitae
Foeda anima impurae. Quare nunc te oro per iUam
Virtutem, per quam fas est mihi tendere gressus
Tam durum per iter, de vestra cede cohorte
90 Notum aliquem , cujus vestigia certa sequamur,
Quique vadum monstret, detque huic insidere tergo,
Huic, qui non umbra est assueta per aera ferri.
Tum iatus in dextrum convertit Jumina Chiron,
£t Nessum appellans dixit: Vestigia retro
95 Tu relege, et sic hos duc, ut, si qua altera sistat
Contra adversa acies, nulla obstet caussa morandi.
Hoc duce sub fido fumantem legimus aestu
INFERNORUM XII.
47
Oram puniceo, p]ebes ubi cocta ciebat
Immanes gemitus. OcuJis tenus undique mersam
100 Aspexi gentem; atque ingens haec edidit ore
Centaums: Sunt hi bacchati in caede tyranni,
Inque latrocinio. Hic yeniunt lugenda feroci
Damna illata manu. Manet hic Pellaeus, et iJle,
Qui Siculis tristes tribuit, Diontsios, annos;
105 Atque hic, sic nigris cui frons est horrida setis,
AzzoLiNDs habet noroen, qui vertice flavam
Alter caesariem diffondit, Obiggids i]le est
Patria Atestinus, quem (adsit reverentia vero)
Mactatum soperis privignus depulit oris.
110 Tunc ego respexi vatem, atque ille ora resolvit:
Hic tibi nunc ductor sit primus, me adde secundum.
At paullo uiterius CEnTiuRcs Juniina fixit
In gentem, scateJuis quae exire vomentibus aestum
Yisa tenus colli est. Hic solam in parte reducta
115 Ostendit nobis umbram, atque haec insuper addit:
Numinis in gremio cor discidit ille, quod isto
Tempore adbuc Tamesjs multo veneratur honore.
Praeterea plures rubicundo in gurgite fossae
Aspexi capite exstantes et pectore toto;
120 Atque nimis multos istorum ex ordine novi.
Sic magis atque magis subsidens sanguinis ille
Fons ibat, plantas ut vix obduceret humor:
Jamque hic fossa viam ostendit transire paratis.
Quanto ex parte vrdes hac pJus decrescere semper,
125 Nessus ait, scatebram, tanto te credere oportet
Et magis atque magis deorsum fundi premere ima
£x alio, donec sese conjunxerit undae,
Sub qua mersatur lugere coacta tyrannis.
Hic justa spreti cruciantur numinis ira
130 Attila , qui fuit in terris fatale flagellum,
PvRRHusque et Sextus, lacrimasque emungit in aevum
Aeternum dolor, undanti quas fundit in aestu.
48 INFERNORUM Xtn.
CoRNETi crimen patriae, Raineriijs ; adstat
Paccia progenies, alter Rainbrics; ambo
135 Tanto iofestaiites bello insidiosa Tiaruin.
Tergo deinde dato , remeat vada nota bimembrts.
XIII.
Nondom etiam Nessus ripae nheriora tenebat,
Cum sumus ingressi nallo tritam pede silvam.
Non frondes virides, fnsca at ferrugine tinctae;
Non rami laeves, at nodosi inque piicati;
5 Non pomi stabant , spineta at plena veneno.
Non ita habent rigidas stirpes, passimqne frequentes,
Quae fogiunt odio silvestria saecla ferarum,
Inter Caeginam et Coriibtuii cuita locorum.
Hic nidum obscoenae, strophadum qaae littore Teucros
10 Omine terrifico damni pepniere futuri,
Harptiae ponunt. Latae alae, coUaque et ora
Humana, atque pedes unci, plumosaque magni
Yentris erat moles, abnormibus insidentes
Plantis dant questus. Tum doctor talia Inndit:
15 Interiora priusquam tu penetralia silvae
Istius subeas, te devenisse secundnm
Circum, erraturumque isthic jam scito, tremendae
Ad cumuios donec via te deducat arenae.
Propterea inspecta penitus; namque ipse videbis
20 His factura fidem, quae sum sermoife locutus.
Undique ploratus veniebant, undi^pie fletus,
Nec miiii cemere erat quemquam tam triste dolentem:
Quare constiteram totus formidine torpens.
Credo ego, MmciADEir tum me venisse putasse
25 Mentis in hunc seneum, «t tot rerer iimdere voces
Gentem, quae hos inter ramoe obtecta lateret
No9 propter. Quare vo^bis est talibus usue:
Unam si obtrunces quavis ex arbore virgam,
INFERNORUM Xfll.
49
Quae tu nunc animo reputas, mutiiata labescent.
30 Tum pauUum extendi dextram, magnoque revulsi
Ex pruno exiguum ramum, et lacrimabile truncus
Ciamavit: Cur me yellis? Sed sanguine ubi ater
Factus erat, rursus: Cur me dectirpere gestis?
NuUa tuum pietas docuit miserescere pectus?
35 Quondam homines fuimus, qui nunc sub cortice stamus
Mutati in stirpes. Certe exspectanda fuisset
Haec tua dextra magis fiecti pietate parata,
Anguigenas animas si nos gestare putasses.
At veluti in ramo viridi, cui flammeus ardor
40 Summa urat capitis , tum pars extrema gementi
Sibilat assimilis, vento exspiranteque stridet:
Sic simul ex illo erumpebant fragmine verba,
Et sanguis. Quare labentem vertice prono
Demisi virgam, atque steti, ut qui territus haeret.
45 Si prius ex nostris potuisset credere verbis,
Respondit sapiens, quae oculis hic aspicit ipsis,
Laesa anima, haud unquam foret ausus tendere dextram
In te. Incredibilis sed res me adducere suasit
Hunc in opus, quod m^ pariter gravat. Ast age fare;
50 Qui sis huic memora, ut pro, quo tua damna rependat,
Munere, apud superos, ad quos remeare facultas
Huic datur, ipse tuam jubeat revirescere famam.
Et truncus: Tam duice mihi sonat ista loquela,
Ut tacitus nequeam vos mittere. Nec grave vobis
55 Sit, si qua alliciat me, dicere pauca, cupido.
Ille ego sum, claves qui quondam nactus utrasque,
Queis Fridrigi animum noram me posse potiri,
Nunc claudens, modo reciudens ita suaviter ambas
Verti, ut submorim cunctos, cui sensa solebat
69 Credere ; et expievi tam fidus nobile munus,
Ut me deficerent somni , et vis vivida pulsus.
At meretrix, ocuios avertere visa protervos
Caesaris hospitio nunquam, commune sepulchrura,
50
INFERNOBUM XIIl.
Et Titia aularum, flammis ardentibus omnes
65 Accendit mentes in me , queis pectora flammis
Incensa Augustum sic incendere, beatos
Ut mihi conversos in Iristia tempora honores
Flerem. Animusque avidus vesanam ulciscier iram,
Atque hunc posse ratus praevertere morte furorem,
70 Contra me justum me injuste surgere jussit.
Per ligni istius radices juro novellas,
Me nunquam violasse fidem praeclara merenti
Praemia tot laudum domino. Atque evadere ad auras
Si cui fas vestrum est superas, det surgere nomen,
75 Atque meam famam quoque nunc post illa jacentem
Yulnera, quae inflixit meritis turba invida nostris.
PauUisper stetit attendens, deinde ora resolvit
Sic doclor: Quoniam tacet is, ne labier horam
Incassum sine, sed ioquere et, quae scire laboras,
80 Ipse roga. Sed ego hunc contra sum talibus orsus :
Tu quoque fac rogites, si quid mihi posse putabis
Sat facer^; ipse etenim impedior, sic opprimit angor
Cor miserans. Iterum hic coepit: Sic iste capessat
Ingenue, quae verba orant tua, carcere in arcto
85 anima inclusa, haud quaerenti taedeat unum
Hoc pariter monstrare mihi, qui fiat, ut istis
Yincta anima in nodis habitet, vel, si qua facultas
Est tibi, dic mihi, num ex membris sese ulla resolvat
Talibus: Interea magno conamine truncus
^ Exspirare animam venti se vertere in istas
Yoces: Haec breviter vobis responsa dabuntur.
Ut primum membris animae effera vita recedit
CorporiB, unde suis se avulsit viribus usa,
Tartarei hanc barathri Minos in s^ptima sepla
95 Mittit, et haec cadit itt silvam, nec certa parata est
Sedes; et quocumque iUam sors ^rojicit, iliic
Permanet, utque zeae granuni sua germina trudit.
Deinde in virgultum piantamque assurgit aigr«steifi.
INFERNORUM XIll.
51
Pascunt HiRPTiAE frondes, acremque dolorem
100 Ingeminant, latam buic dantes simul ore fenestram.
Gorporis exuvias nostri, ceu caetera turba,
Nos quoque sumpturi pariter veniemus ; at illas
Induere haud dabitur; neque enim est res aequa tenere
Quemquam, sponte sibi quae adimit. Raptabimus ipsas
105 Huc, et per moestam peodebunt corpora silvam.
Unumquodque illi pruno appendetur, ubi umbrae
Cogitur indoluisse suae. — Nos ora tenentes
Intenti stabamus adhuc, utrique putantes
Plura locuturum truncum, cum murmur ad aures
110 Attonitis yenit, velut. iili, qui impete magno
In se conversum nemorosis vaiiibus aprum
Erupisse audit, strepitumque exterritus hauiit
Latrantumque canum turbataeque undique silvae.
Atque ecce, ecce duo laevo descendere clivo,
115 Ambo nudati, foedatique unguibus artus,
Tam celeri elapsi cursu, ut ramalia silvae
Obvia dejicerent. Tum qui prior incitus ibat:
Mors, occurre mihi, mihi mors, occurre! fremebat;
Afque aiter nimium lente sibi currere visus:
120 Non ita pernices piantae tibi , Lane , fuerunt,
Cum te in Toppjagis agitarunt proelia cajnpis.
Et quia forte, anima jam deficiente, fefellit
Hunc vigor; ip«e sui tum cespitis objice nodum
Implicuit. Post hos resonabat plena nigranim
125 Ore inhiante canum cupido, rapideque mefitum
Silva. Illae , veluti deiaptis veaaiica Tinclis
Turba furens, dentes misere latentis in artus,
Cumque in frusta ipcsum solvisseni morsibus aspris,
Mox illos secum simul arripuere doientes
130 Artus. — At ilextra prensum me protiniis egit
Dux, ubi mittebat eespes per rupta eruentis
Yimina vulAeril)iM gemiUis lamentaque vanii.
Jagob, toto dieebat pectnre eiainaDs,
4*
52
INI^ERNORUM XIV.
De Sancto Andrea, quid te quaesisse salutem
135 Juvit me opposito? Tibisi turpissima vita
Acta fuit, quodnam tantum mihi crimen in illa est?
Ipsum ubi praeceptor super adstitit, ora resolvit:
Qui fueris, memora, o qui tot per vuloera fissus
Exspiras lugubre gemens cum sanguine carmen.
140 lUe autem: animae, quae istas venistis in oras,
Visurae nostras tam inhonestis undique sparsas
Excidiis frondes, vos ilias cogite in unum
Cespitis ante pedes tristis. Prognatus in illa
Urbe fui, domino quae suffecisse priori
145 Baptistam fertur. Quare ipsam tempus in omne
Efficiet tristem arte sua, et nisi signa manerent
Nunc aliqua ex illo glaucus qua profluit Arnus,
Qui supra cineres olim, quos Attila liquit,
Hanc struxere iterum, vidissent ire labores
150 Incassum. Ipse meis pro furca sum aedibus usus.
XIV.
Patria me postquam pietas distrinxit, in unum
Dispersas mihi cura fuit conjungere frondes,
Reddere et huic jam tum fracto. Devenimus inde
Ad finem, unde orbis discindit septa secundi,
5 Horribiles justi qui ostendit vindicis artes
Tertius. At nova sat claris ut pandere verbis
Copia sit, dicam nos descendisse patentem
In campum, cui cuncta suo plantaria strato
Amovet. Hunc tristi praecingit ^ilva corona^
10 Ut funesta palus ipsam , pesc(Ue unus et alter
Aegre haesit stringens nemus. Arida spissaque arena
Stratum erat, haud aliter quam quae pede pressa Catonis.
Ultrix ira Dei, quam es formidanda legenti
Haec oculis manifesta meis, quae mente notdvil
15 Multos stare greges animarum Veste videbam
INFGRNORUM ^iV. 53
Nudos, atque oranes valde niiserabile flentes;
Qui mihi sunt visi diversa lege teneri.
Nam resupina solo gens quaedam strata jacebat;
Quaedam sede sedens, arcte contractaque stabat;
20 Altera continuo gens ibat concita motu.
Quae circumit, major multo, minor altera poenae
Subdila: at ista magis solvebat fraena dolori
AUapsu lento flammarum expansa pluebant
Yellera, arenosus campus quacumque patescit,
25 Nix alpina velut, nuUis spirantibus auris.
Quales , assiduo qua torrida fervet ab aestu
India, militibus Pellaeis incidere ignes
Vidit Alexander, solidosque incumbere terrae;
Quare provisens^ juncto simul agmine, jussit
30 Conculcare solum pedibus, nam posse vaporem
Noverat exstingui melius, dum solus adurit:
Talis erat sine more furens delapsus ab alto
Aeternus calor, unde omnis flagrabat arena,
Supposita ut silici excussae succenditur esca,
35 Duplice ut excruciet poena. Pax nuUa dabatur,
Nulla quies misere compulsis ludere ludum
Continuum manibus, nunc hinc nunc inde repulsa
Ut vis usque recens ardoris longius iret.
Tunc ego: Praeceptor, cui fas est vincere cuncta,
40 Praeter durorum praecordia Daemoniorum,
Surgere quae vidi nos contra in limine porlae,
Quisnam est ille ingens, qui non curare videtur
Flammas, et jacet insultans, transversa tuendo,
Ut mihi sit visus nondum mitescere ab imbre?
45 Isque, ubi me sensit scitantem nomen, et ausa
A doctore sua, exclamans haec pectore fudit:
Quaiis ego vixi, talis post funera persto.
Si'fabrum ipse suum delasset Juppiter, a quo
Ira excandescens accepit fulmen acutum,
50 Quo me percussit postremo tempore vitae;
54
INFERNORUM XIV.
Perque vicem in nigris reliquos fornacibus Aetnae
Ipse fatigaret, fer opem, faber optime, opem fer,
Vdlcane, exclamans, veluti in certamine Phlegrae,
Inque caput totis jacuietur Tiribus ignes,
55 Post poenas ultor sane non laetus abiret.
Tales flammato tum rupit pectore voces
Dux meus, ut nunquam verbis sic acribus usum
Audiertm: Quoniam mentis furor iste superbae
Non deflagrat adhuc, ideo majore grayaris,
60 Capaneu, poena. Poenarum copia nulla
Tanta, tiiam praeter rabiem, foret apta dolorem
Incussisse, tuo qui det completa furori
Vulnera. Dein placide vultu meliore loquelam
In me convertens dixit : Fuit ille tyrannis
65 Unus de septem Thebas obsidere adortis,
Atque odio hic habuit Superos , et habere videtur,
Et curare parum. Yerum ut me dicere dudum
Audieras, isti, quos nunc fovet ipse, furores
Ornamenta animae nimium sunt debita atrooi.
70 Nunc sequere, atque cave arenti vestigia arenae
Defigas, sed stringe nemus. — Devenimus illuc,
' Parvus ubi silva decurrens labitur amnis,
Cujqs adhuc horret mea mens meminisse ruborem.
Qualis de scatebra Viterbi rivulus exit,
75 Quem sibi scorta solent partiri ; talis arena
Hac unda emergens ibat. Sinus illius imus,
Tum geminae ripae, tum macginis utraque labra
Naturam induerant lapidis; quare esse putavi
Hac iter. Ex cunctis, quae oslendi plnrima, po^tquam
80 Nos sumos ingressi p^am , quae limina nulii
Obserat, haud ulla est unquam sie digna notari
Res oculis inspecta tnis , ut rivulus iste,
Qui super aJIapsas quascumqne exstingaere flammas
Est potis. Ista meus tundebat ab ore magister.
85 Tum prece persuasi largiri pabufa, amorem
INFERNORUM XIV.
55
Qui Urgitus erat. Dedit haec responsa rogalus:
In medio Tastata roari sedet.insula, Cretam
Appellant, cujus sub rege (uisse pudicus
Narratur mundus. Yi quondam laetus aquarum,
90 Frondibus et patulis mons surgit, et Idalos isti
Nomen erat, nunc stat, ceu re& corrupta senecta,
Desertus , quem Rbea sibi cunabula nati
Fida sui legit, Melius rata condere furtum
Posse ibi, cum flebat, cava tympana, et aera jubebat
95 Edere tinnitus. Manet intra viscera montis
Ingens, arrectus, Daiiiatae immania tollens
Terga adversa senex, prospectans moenia Romae, •
Ut speculum. Yertex ex auro divite, pectus
Brachiaque argento ex puro, deinde aere rigenti
100 Cuncta ipsi constant tenus inguinis; omnia ferro
Electo inferius, praeter pedis infima dextri,
Qui terra conflatus erat, quam coxerat ignis.
PIus huic insistit, quam laevo erectus, et ejus
Pars quaevis, auro excepto, disrupta fatiscit
105 Rima , quae exstiilat iacrimis. Junguntur in unum
Hae guttae, atque iilud vis harum perfodit antrum.
Quarum decursus vallem se immittit in illaro,
Unde AcHERON, PHLEGETHONque oritur, STTGiAEque paludis
Lenta vada, atque eadero hoc arcto ruit unda canali
110 Usque illuc, unde ulterius descendere non est;
CocTTDii et facit, et quae sint ea stagna videbis;
Propterea ulteriora tibi nuoc dicere parco.
Uli ego: Si, modicis qui nunc it rivulus uudis,
Nostro ita ab orbe oritur, cur solum apparet in ista^
115 Quam sumus aggressi, ripa? Is mibi talia reddit:
Tu scis hoc spatium gyro oonstare rotundo,
Et quamvis loogo processeris intervallo
Semper descendens Uevus, loca cum infima adimus,
Nondum circuitiw totum p^s noster obivit;
120 Hinc; si qua apparet*uovitas, absiste moveri.
56 INFERNORUM XV.
Rursum ego: Ubi flumen Phlegethon, ubi sunt vada Lethie?
Unum namque taces, iilumque hoc crescere ab imbre
Dixisti. Tua cuncta quidem quaesita fuere,
Suntque mihi jucunda, inquit; tamen aestus aquarum
125 Rubrarum poterat quaesitum solvere primum.
Aspicies Lethen simul atque evadere ab ista
Fas fuerit fossa, quo fit concursus ad undas,
Postquam corda terens dolor imus rite removit
Culpas, approperantque animae yeniuntque lavatum.
130 Sed jam tempus erit silva discedere, dixit;
Tu fac nostra retro veniens vestigia senres.
Dant non usta viam tibi ripae iabra, superque
Postremas oras omnis restinguitur ardor.
XV.
Nunc de marginibus duris nos prendimus unum,
Galigansque amnis fumus sic desuper umbrat,
Ut defendat aquis, et claustris aggeris ignem.
Qualia, ab undarum metuentes impete, Belgae
5 Munimenta struunt inter Guzzanta Brugasque,
Objice quo incurrens fluctus maris inde recedat;
Quaiia Trojano prognati Antenore cives,
Distenti studio rura et castella tuendi,
Hedoacum propter, solaria teia priusquam
10 Alpes sentire incipiant: sub imagine tali
Illa assurgebant, quamvis minus alta minusque
Ampla esset moles; quisquis sit, qui arte magister
Hoc exegit opus. — Silva jamque ipse relicta
Cum duce, tantum aberam, ut nequaquam nosse daretur,
15 Quo devenissem, licet observata retrorsum
Signa requisissem , veniens cum ofTendimus agmen
Umbrarum propter lapidosas aggeris oras,
Nos oculis lustrans, veluti sub luce novellae
Lunae se altemi , post facta crepuscula noctis.
INFERNORUM XV. 57
20 Obscuri inspiciunt ; aciem et figebat utramque
Quisque, senex ut sutor acus in tenue foramen.
Haud aliter tali nosTestiganle catenra,
Me quidam adveniens novit, limboque prehendit
Yestis et: Oh, monstri quid tu? clamavit. Ubi ille
25 Bracchia me contra protendit, figere coepi
Intentos oculos hominem coctum igne pererrans,
Ustus ut aspectus minus hunc defendere quisset,
Quin intemorit nostrae vis conscia mentis:
Declinansque manum ad yultumillius, ora resobi:
30 Hic te, Brunette, invenio? Tunc ille: Molestum
Ne tibi sit, fili, paullum yestigia retro
Si tecum fert Brunettcs ,* quem yestra Latini
Terra yocat, reliquamque sinit procedere turbam.
Illi ego: Te yero id precibus majoribus oro.
35 Quod si forte cupis me tecum hac sidere ripa,
Id faciam, dum isti placeat, quocum ire necesse est.
fili, quisquis subsistit de grege nostro
Yel minimum, dixit, centenos procubat annos,
Quin queat obnitens manibus prohibere fayiUas.
40 Quare i prae; ipse latus stringens sequar, atque cateryam
Deinde meam repetam cursu, sua damna dolentem
Aeterna. Haud me animus descendere calle sinebat,
Ut pariter graderer; ceryice at cemuus ibam,
Atque obseryanti similis. Tum talibus infit:
45 Quae sors aut fatum ante extremam funeris horam
Te tulit huc? Quisnam iste, yiam qui monstrat eunti?
Huic ego: Apud Superos fruerer cum luce serena,
Respondi, yallem deyeni devius , apte
Quam cursum yitae plenum confecerit aetas.
50 Huic mane hesterao solus dare terga studebam.
Cumque redire illuc coepissem, hic tempore in illo
Adfuit, atque domum per callem hunc me ipse reducit.
Is mihi: Ubi, quod iter monstrat tua stella, sequaris,
Nobilis haud poterit te famae fallere portus.
58 INFERNORUM XV.
55 Si bene id agnovi jucundae tempore vitae.
Et nisi tam subito clausissem lumina morte,
Cum tibi vidissem coelum sic esse benignum,
Incepti hortator quoque consiliumque Aiissem.
Ast ille ingratus popuius menti^que malignae,
60 Editus antiqua Fesdla qui ab origine yenit
Hactenus atque tenet montana et saxea corda,
Saepe tibi infestus propter benefacta redibit,
Exercens odio; ac merito, neque enim aspera ficum
Inter sorba decet dulci ditescere fructu.
65 Fama vetus coecum hunc vocat. Invida, avara, superba
Gens est; fac praestes te purum moribus horum.
Sed tantum fortun^i tibi tua «ervat honorem,
Esurie ut superaote tui pars utraque sit te
Optatura; sed a rostro fiet procui herba,
70 Ipsa sibi de se Fesulana animalia stramen
EfQciant, et si qua sua inter stercora planta
Surgit adhuc, illam parcant contingere, ubi almum
Semen Romulidum reliquum, cunabula postquam
Nequitiae tantae fuerunt fabricata, revivat.
75 Totum , huic respondi , si plane habitura fuissent
Vota mea eventum, nondum natura fuisset
Jussa tua exilio mortalia linquere saecia.
Nam subit, atque mihi cor imum afDigit imago
Cara paterna tui, crebro praeclara docentss,
80 Dum yesci in terra licuit vitalibns auris,
Ut seirem, quo quisque modo sua nomina in aevum
Aetemum extendat. Quare quam grata voluntas
Me tibi conjungat, diun stat mihi vita, necesse est,
Per nostram ut possit quivis id noscere linguAm.
85 Quae cursu narras de nostro, haec tradere scriptis
Appropero, atque alio libro illustranda relinquo
Cuncta meae Dominae; si coram adstare licebit,
Haec sciet. Id tantum cupio tibi pandere aperte:
Dum mihi non bitret verbis mens conscia amaris.
INFERNORUM XV. 59
90 Insistam, quodcumque velit fortuna, paratus
Carpere iter; neque enim novus auribus arrhabo nostris
Surgit. At ipsa suos orbes fortuna, bubulcus
Pro lubito yerset rastros. — Tum vertere malam
Praeceptor dextram retro, et me respicere, atqne hos
95 Reddere deinde sonos: Bene is audit, qui notat aure
Percepta. Haud tamen interea sermone rogare
Brunettum absisto socios hoc carcere clausos,
Quorum fama magis micet, et tollatur in altom.
Is mihi: Scire bonum est aiiquos; laudabile lingua
100 Praeleriisse alios; tot enim me nomina fantem
Tempus deficeret Scito, esse ex ordine cunctos,
Cui nudata pilis capitis cutis explicat orbem,
Multos doctrina insignes, magnoque decore,
Turpiter in terris maculatos crimine eodem.
105 Ula Priscianus cum turba incedit, in illa est
Editus AccuRSi Franciscus. Cernere qdssem,
Si mihi cur^ hujus porriginis ulla fuisset,
Illum, (piem Servus servorum jusserat Arnum
Permutare oris Retronis, ubi male tensos
110 Is liquit n^vos. Memorarem plura; at eundi
Longius et fandi ulterius nie copia fogit.
Namque novum video fumum consurgere arena,
Et gens adventat, quacum simul esse vetamur.
Thesauri tibi cura mei sit sedula, in illo
115 Yivus adhuc spiro, neque te orans plura morabor.
Tergo deinde dato, vestigia flamraea flexit,
Ut qui Veronae tendunt celeri pcdc cursum
Per campum, yiridis certantes vincere pamii
Praemia, et ex istis, cui dat victoria laudem
120 Yisus erat simiiis, non cui pes cessat ia auso.
60
INFEBNORUM XVI.
XVI. .
Ventum erat in partes, ubi aquae labentis in orbem
Suppodituro strepitus nostras ita perculit aures,
Ut, quod plena solent alyearia mittere, murmur;
Cum simulacra simul vidi tria devia cursu
5 Deseruisse agmen sub diro evadere nimbo
Suppiicii properans, et nobis obyia ferri.
Singula clamabant: Siste, o, quem prodit amictus
Nostratem, praTae prognatum semine terrae.
Hei mihi, quae nova, quae yetera iilis Yulnera inusta
10 Artubus aspexi jaculante incendia flamma I
Nunc quoque mens renovat revocanti talia luctum.
Subslitit, aoditis horum clamoribus, et me
Respiciens doctor: Maneas et comiter istos
Fac, ait, accipias. £t ni fera spicula flammae
15 Naturam feriant ^egionis, te aequius esse
Dixissem, quam illos, properante accedere passu.
Ut stetimus, yetus illi iterarunt flebUe carmen;
Atque ubi nos propter trina haec simulacra fuere,
Trina rotam de se simul implicuere. Yirorum
20 Ut mos est, ubi nudi uncUque adstare solebant
Signantes oculis, quo yertant aptius arma,
Ante ictus quam inter se et vulnera acuta cierent;
Singula non aliter, dum se rotat, umbra tenebat
In me yersam aciem sic, ul contraria collo
25 Planta iter assidue faceret. — Tunc incipit unus:
Si locus hic miser instabiii substratus arena,
Tinctus et aspectus, tristisque odisse monebit
Nos nostrasque preces, at saitem flectere nostra
Fama tuam valeal mentem, et da discere, qui sis,
30 Cur vivas ita fas tuto est fricuisse cavernis
Tartareis plantas. Hic vir, vestigia cujus
Me calcare vides, quamquam sic veste pilisque
Captus, de majore gradu est, quam forte putabas.
INFERNORUM XVI. 61
GmDOGVERRA hdbuit nomen, Gualdrada nepotem '
35 Quem bona fassa suum est. Dum moyit spiritus artus,
Plurima consiliis hic gessit, plurima ferro.
Alter, qui prope me terram terit, Aldobrakdi
Tejajds, cujus gratissima habenda loquela
Esset apud yestros. Ego, qui una torqueor isthic,
40 RusTicuLus Jacob; et certe nistica conjux
PIus mihi , quam quidquam pejus , nocuisse putanda est.
Si tecto flammae licuisset tela subire,
Ire sub amplexus horum fuit impetus ingens,
Idque meus doctor, ni fallor, forte tuiisset;
45 Sed quia mi torrens coxisset flamma medullas,
Me bona destituit, superante payore, voiuntas,
Quae cupidum urebat. Dein talia pectore fudi:
Yestrae conditio sortis mihi corde dolorem,
Non odium, infixit sic, ut jam serius illo
50 Omnino exspolier, simulac comes ore loquelas
Effndit tales, claros ut adesse doceret
Nobilitate viros, quales vos usque fuistis.
Yestra fuit mihi terra parens, et tempus in omne,
Non sine honore pio, decora alta et nomina magna
55 Vestra ego descripsi, studiosisque auribus hausi.
Triste ego fel linquo, et quaesitum dulcia poma
Appropero, mihi quae promittit idoneus auctorv
€ed primum jubeor centrum descendere in imum.
Sic tua felici deducat spiritus aura
60 Membra diu, dixit; sic post te fulgida fama
Sit tua; dic, an adhuc nostra remorentur in urbe
Humani mores, animorum et mascula virtus,
Ut solet, an contra prorsus fugisse ferantur?
Namque Gdilelmus Borserius, incola arenae
65 Urentis novus, et turbam comitatus euntein,
Dum permulta refert, nostras valde asperat aures.
Gens nova , jtum subitis congesta pecunia lucris,
Et fastum et luxum immodicum , Fiorentia , in urbe
62 INFERNORUM XVI.
Sic genuere tua, ut jam tristia tempora plores.
70 Haec ego sublato clamavi turbidus ore:
Tresque, his auditis, umbrae vertere vicissim
Lumina in aiterius vultum, ut qui vera tuentur.
Si fuit unquam alias tibi respondere facultas
Tantillo constans, tamque apta explere rogantem,
75 te felicem, cui mens ea verba ministrat!
Quare si has yalles tibi fas evadere nigras,
Sitque tibi rursus jucundas cemere stelias:
Ulic ipse fui, quam te dixisse juvabit!
Fac, nostra ut roemores viventi nomina vulgo.
80 Dein rupere rotam, aiarumque fuisse putasses
Remigium plantas. Quam prosiluere fugaces,
Non amen citius potuisset dicere quisquam:
Tam celeres oculo se subduxere sequenti;
Quare doctori yisum est discedere nostro.
85 Ibam post ipsum, isque parum processerat ultra
Gressu, cum insonuit sic nos prope rumor aquarum,
Ul vix ulia esset fantes audire potestas.
Qualis , iter proprium qui primum corripit amnis
Prosiliens ex rupe Vesi, quae prospicit ortum
90 Ex qua parte latus laevum expHcat Apenntnus,
Quique appeilari solet Unda quieta, priusquam
Sese praecipitem fundum demittat in immu
Atque foro Livi sonat expers nominis hujos,
Illic supra aedes, quibus est a nomioe Sancti
95 Dediictum nomen Benedicti, vi incitus amnLs
Obstrepit, e ecopuio pronum roiturus in agrum,
Quem jam mille viri ineoierent, fors si qua tulisset:
Sic nos labenles praeruptae ex aggere ripae
Vidimus hanc tanto resonantem murmure aquarum'
100 Diluviem tinctam, ut mox nobis laeserit aures.
Funia erat circa Inmbos mihi dhctus, et isto
Rebar panCheram capere ofim pelie decoram.
Hoc me dissolvi, sic praecipiente magistro.
INFfiRNORDN XVII.
63
Porrexique ipsi nodiB nexuin inque plicatum.
105 In latus is dextrum yersus, paulinmque recedens
A sponda, hunc barathri demisit in ima profundi.
Et mecum: At certe nova res succedat oportet,
Dicebam, huic nutus novitati, ubi ductor utroque
Istum sic octtlo sequitur. Quam mente sagad
110 Est opus et caula his coram, quos non modo facta,
Intima sed cordis moneat prudentia praesen»!
Ule mihi dixit; Quam primum exire videbis,
Quod cupide maneo; et quod nunc tua somnia versant,
Quam primum, ut par est, claro se lumine prodet.
115 Quod verum falsi faeiem induit, usque tacendum est,
Dum iiceat, namque insontis tegit ora pudore.
At Tocem hic nequeo retinere, notasque per istas
Juro, quas doctis comoedia nostra propinat,
Sic ea non redeat diuturni vana favoris,
120 Lector, me his oculis vidisse per a^ra crassum
Et nigrum quiddam monstri emersisse natando,
Cuilibet horrendum gestanti ferrea corda;
Ut redit is, salsum qui se dejecit in aequor,
Navem exempturus ferrato dente retentam,
125 Qui scopulum, aut aliud prensat, quod claudimr undis,
Atque, ut consurgat, se extendit parte supema,
Dum pedibus nitens membra inferiora coarctat.
XVII.
£n fera caudae acie pollens, quae transfodit Alpes,
Et rumpit muros atque arma; en bellua, tristi
Quae cunctas mundi terras infestat odorel —
Dux meus his infit verbis, atque annuit ipsi,
5 Ut teneat ripam , calcata ubi marmora finis
Limitat. Illa autem foedissima fraudis imago
Adstitit, atque caput truncumqQe admovil arenae;
Sed non ^xtraxit sinuosa volumiDa caudae.
m^mm
64
INFERNORUM XVII.
Os erat huic hominis justi, usque adeo ipsa benignam
10 Induerat pellem exterius, sed caetera trunci
Totius anguis erat. Yillosus uterque lacertus
A digitis ad utrasque axillas usque rigebat,
Pinxerat et dorsum pectusque atque undique costas
Nodis exiguisque rotis. Non Tauricus unquam
15 Turcare conjunxit supposta, impostaque fila
Yestis tam vario discrimine tincta colorum,
Non tales radio telas distinxit Arachne.
Ut stant interdum pelagi prope littora cymbae,
Quarum pars undas tangit, pars altera terram,
20 Utque lUic inter lurcones Teutonas arma,
Atque suam pugnam castor parat; haud secus ista
Pessima forma ferae lapidoso in margine stabat,
Undique qui cumulos ustae claudebat arenae.
Quanta erat, in spatio cauda vibrabat inani,
25 Torta veneniferae sustoUens yerbera furcae,
Quae ritu scorpi mucronem armabat acutum.
Nunc declinandum est pauUum, dux inquit, eoque
Intendendum iter est, mala ubi se beUua sternit.
Nos ideo latus ad dextrum descendimus, et bis
30 Progredimiu* quinos extremo in Umite passus,
Curantes flammam et nubem defendere arenae.
Hanc prope ut est ventum, gentem con&idere arena
Ulterius pauUo yidi, quae proxima inani
Pendebat barathro. — Tum doctor ita ora resolyit:
35 Ut tibi sit cunctas hujus cognoscere circi
Experto penitus partes, i, perspice stirpem
Istorum; at breyiter loquere, haud ita multa rogando.
Dum redis, ipse supenreniens monstrum aUoquar istud^
Ne fortes humeros nobis praebere recuset.
40 Sic quoque per caput extremum, quod septimus orbis
Finit, eo solus, gens moesta ubi fusa sedebat.
lUorum ex ocuUs dolor intimus erumpebat:
Hinc atque inde ipsi manibus succurrere tendunt
INFERNORUM XVII.
65
Adversus flafiiinas, telluremque igne perustam;
45 Non secus atque aestate canes contendere contra
Et rictu et pedibus nituntur, ubi aspera morsu
Aut tafani, aut pulices, aut muscae vulnera figunt.
Atque ubi quorundam quaesivi iumine vultum,
Quos supra cadit ignis atrox, ego noscere quemquam
50 Haud potui; atperam e coUo cujusque videbam
Pendentem, atque inerant perae rata signa colorque
Certus, et hinc ocuios sunl visi pascere hiantes.
Utque ego perspiciens accessi, fulgere fiavo
In loculo vidi giastum, os habitumque leonis
55 Effiugens ; oculisque meis cum longius irem,
Altera visa fuit mihi pera rubentior ipso
Sanguine, quam signat presso lacte albior anser.
Ast unus, glaucae et magnae suis indice signo
Albentem loculum sibi qui distinxerat, inquit:
60 Hac tu quid facis in fossa? Jam hinc proripe gressum,
Et quoniam tu vivis adhuc, te scire jubebo,
Ut ViTALAMDs mihi proximus usque sedebit
Hic latere a laevo mecum. Cum civibus Arni
Ipse Antenorides maneo, mihi saepe sonora
65 Qui voce et magnis tundunt clamoribus aures,
Summus eques veniat, dum dicunt, qui tria rostra
Afieret in loculo. Atque bic os distorsit, et extra
Produxit linguam, ut bos nitens lambere nasum.
Tunc ego praemetuens, mora ne diuturnior iilum
70 Taederet , brevibus qui me sermonibus uti
Jusserat, a lassis retro vestigia flexi
Umbris, invenique ducem, qui ascenderat atrae
Terga ferae, dixitque: Opus est jam pectore firmo,
His etenim scalis nos nunc descendere oportet.
75 Ascendas prae me; medius considere crevi,
Verbere ne possit te monstri laedere cauda.
Ut stat, quartanae cui frigidus imminet horror,
Pallentes gestans ungues, quatiensque tremore
66 inFERNORUM XTII.
Membra sinnil dentesque, cubat dum lentusid uinbra;
80 Sic ego restiteram, dux haec ubi protulit ore;
At yerba, ipsiusque minae incussere pudoris
Sat mihi, quod famulo yires solet addere coram
Lenis heri aspectu. Tunc illa in grandia terga
Insilui, saasitque animus sic dicere, sed yox,
85 Ut yolui, haud yenit: Fao des mihi brachia circum.
Atque is, saepe alias mihi qui succurrit, in altum
Fortis, ut insilui, me sustulit atque lacertis
Vinctum sustinuit; mox has dedit ore loquelas:
Gertonbu, fac te moyeas jam, at larga rotando
00 Interyalla legas , nec multum accedito ad ima,
Respectaque noyum, quod gestas tergore, pondus.
Ut cum cymba loco se submoyet, ista retrorsum
Et magis atque magi^ cedit: sio inde reoessit
Paulatim abscedens; sed cum yia libera nanti
95 Inyenta est, ubi pectus erat, caudam ipse retorsit
Protentaque illa, ex anguillae more natabat,
Brachiaque extendens ad se collegerat auras.
Majorem haud credo terrae incubuisse payorem
Tempore, quo manibus Phaethon emisit habenas,
100 Unde hujus quoque adhuc coeli pars cocta yidetur;
Nec quo se pennis miser Icarus exspoliatum
Sensit, ubi cera incaluit, clamante parente:
Est mala, qua pergis, yia; qnam mihi, cum undique totum
Libratum yidi jam corpus in aera, et omnem
105 Aspectum exstinctum , praeter monstri horrida membra.
Interea ille natans magis et magis ire remisse
In gyrum, ac sensim descendere, nec datur hiium
Id sentire mihi, nisi qui mihi yentus in ora
Spirat, et inferius sid> plantis. Gurges aquarum
110 Jam sonat horrindum ad dextram. Hic ocolosque capatqae'
Despectans ISecto. Tunc major me occupat horror
Ad strepitum; nam ignes aspexi hausique uhilatus.
Quare ego contraxi coxas tremefactus utrasque,
llfFERNORUM XVIII. 67
Summa vi nitens. DeiD, quod oon yiderat ante,
115 Visus ibi senftit, nos labi, et per mala multa
Atque ex diyersa magis adventantia parte
Circumagi. Ut falco, postquam libratus in alas
Erravit, neque avem, reyocantis signaye nota
Vidit, cogit henim clamare: Hen laberis! alto
120 Descendit lassus centumque per a^ra gyros
Molitur leyis, atque animi tandem impos ob iram
A ductore procul considit et infremit acer:
Sic nos deposuit prope fundum Gertofi iUum
Rupis ad exesae radices, atque ibi utroque
125 Excusso eyasit, ceu cborda missa sagitta.
XVIII.
Est locus, appellantque malas bunc nomine bulgas
Manes, de saxo totus, ferrugine nigrans,
Orbis ut est ripae, spatium qui amplectitur omne.
In media prorsus campi statione maligni
5 Stat puteus, barathrum qui labris cingit inane
Latum, immane, imum, cnjus narrabitur ordo,
Tempus ubi adyeniet. Reliqui ergo quod manet agri
Altam inter ripam et rigidam, puteumqne jacentem
Magno intervalio praecingit forma rotutida,
10 Et per yalla decem distinguittu' infima yallis.
Sicut, ubi muros opus est defendere, qna se
Castellis multae, et multae undique circumfusao
Fossae protendunt, stat pars circamfltta tuta :
Sic non dissimilem referebant illa figuram.
15 Atque ut ponticuli cujusque e limine turris
Extemam attingunt ripam: ex radicibus imis
Rupis sic scopuli progressi yirfla recidunt
Et fossas usque ad puteum, hos qui obtruncat, et una
CoUigit. — Hie, ubi nos excnssit bettua dorso,
20 Restitimus. Vates taeyam legit; ipse seqnebar
5^*
68
INFERNORUM XVIII.
Hunc pone. A d^xtra nova sese forma doloris, •
Poenarumque noYum genus, atque novorum
Arma ministrorum veniunt, queis buiga repleta est
Anterior. Nudi fossa spectantur in illa
25 Damnati. Ex media hinc venientes ora ferebant
Adversa, inde, ut nos, conversa, sed ocius ibant:
Sicut, ubi exactis complentur mensibus anni,
Romani ad stata sacra , quibus dant jubila nomen,
Invenere viam, qua pontem plurima turba
30 Hinc inde exundans transiret libera gressu;
Nam latere ex uno castello obversa, Petrique
Sancti templa petens it pars una; altera spondam
Pars aliam tenet ad roontem vestigia filectens.
Hinc atque hinc saxum per tetrum Daemonas ire
35 Cornibus armatos, immani et verbere vidi
Vulneribus saevis iliorum terga terentes.
Heu mihi, quam propere hos adigebant tollere crura
Ad primos crepitus plagaruml Jamque . secunda
Verbera caedentum^ vei tertia nemo manebat.
40 Cumque irem, offendere simul mea lumina quendam;
Atque cito dixi: Haud ab ea est jejuna figura
Nostra acies. Ideoque pedes, ut noscere possem,
Continui, ac dulcis mecum dux restitit atque
Annuit, ut retro paulum vestigia ferrem.
45 lUe autem caesus me fallere posse putabat,
Vultu demisso, parum at ipsi profuit astus;
Nam dixi: tu, qui defigis iumina terrae,
Ni fallunt quae signa geris, Venedicds iile es
Caggianihico. Ad coenas tam acri sale salsas
50 Quisnam te ducit? Tum is: Non sponte ora resolyo;
Sed tua me cogit claro sermone loquela,
Propter quam antiquum mea mens reminiscitur orbem.
lile idem ipse fui, qui vultu et corpore pulchro
Praestantem suasi Ghisolah dedere cuncta,
55 Marchio quae voluit, quidquid mala fabula cantet.
INFERNORUM XVIII.
69
Sed neque ego hic solus de tot, quos Felsina mittit,
Lugeo, at iste locus tot jam coropletus abundat,
Ut totidem linguae nondum didicisse ferantur
Inter Savenam ac Rhenum modo dicere sipa.
60 Quod si digna iide ac yerum testantia quaeras,
Fac animo nostrum perpendas pectus aTarum.
Haec fanti Daemon percussit terga flageiio;
Atque: Hinc, dixit, abi, leno , hic mercabilis aere
Haud ulla est mulier. Comitem ipse subinde petivi.
65 Progressi paulum, conscendimus egredientem
Ex ripa scdpulum. Sed nos invenimus istum
Ascensu facilem , praeruptaque saxa prementes
Abscessu, aeteflios anfractus liquimus illos,
Ad dextram versi. Sed cum devenimus illuc,
70 Dux, ubi pons vacuus manet infra, ne locus undis
Caesorum desit: Gressum modo comprime, dixit,
Fac male natorum feriant te lumina, et horum,
Quorum tu nondum potuisti cernere vultum,
Namque hi nobiscum venere. — Ex poqte vetusto
75 Vidimus alterius speculantes agmine turbae
£x alia raptim nos contra occurrere parte,
Quos pariter fustis crepitanti verhere tnidit.
Tum bonus haec addit, me non scitante, magister:
Aspice magnum illum venientem, pectore nullum
80 Cui gemitum aut iacrimam dolor expressisse videtur.
Quantum is adhuc retinet formae regalis in ore!
Thessalus Aesonides ille est, qui mente animoque
Arietis aurato privavit vellere Colchos.
Yenerat is casu Lemnum, cum, caede peracta,
85 Corpora cuncto virum per calles strata jacebant
Femineae turbae dextra, et crudelibus ausis.
Nutibus hic usus verbis et fallere doctis,
Dicitur Htpsipylae fucum fecisse puellae,
Femineo fucum quae fecerat ante furori.
90 Hic gravidam et solam liquit. Damnatus ob istud
70 INFERNORUM XYUl.
Crimen, dat poenas istas; nec inultus obivit
Medbae deceptns aoior. — Qui hac decipit iule,
Hunc sequiUir. Sed ita hanc primam cogooBcere yallen
Sit sat, quosqoe suo cruciatos carcere claudit
95 Jam ventum fuerat, via quo se angusta secundo
Vallo decussat conjuncta et continet arcus
Alterius parteoL Hic stantes audivimus agmen
In bulgae alterius tenebris immane gementum,
Rictu frendentum atque suis sibi pectora palmia
100 Plangentum. Horrebat mucosis obsita crustis
Ripa, etenim densus baratbro eifert se balitus illo,
Oppugnans oculos ac robur naris odorae:
Atque ita coecus erat sious ille voraginis' altae,
Ut locus , unde mei demisi lumina visus,
105 Non faceret satis. Ergo, qui supereminet, arcum
Legimus ascensu, et demersam stercore eodem,
Quod motum bumanis credas exire latrinis,
In fossa vidi gentem. — Mihi quaerere aventi
Qqi suberant, quidam apparet, cui merda floebat
110 Sic capite ex toto et sic deturpaverat ora,
Ut scire haud possem , num aliqaem tonsura ministrora,
Crinis an intonsus de nostris proderet unum.
Hic ille increpitans dixit: Quis te impulit ardor,
Ut me plus cupide aspiceres, quam plurima turbae
115 Turpia? Respondi: Quia te, ni fallor, Alexi,
Crine olim sicco vidi, quem nomine clarat
Gens Interminei LueenseoL Quare ego visu
Te praeter cunctos qua^. Hic capnt icUbus, ambat
In se convertens palmas, sibi tundere et ista
120 Mittere verba: Isthuc me deduxere loqueiae
Rlandisonae, et nimium incautis palpantit verba,
Queis satura haud uoquam fuerat mea lingua. — Fac ultra
PIus paulo inspicias, dux inquit, et ora tuere
Illius ancillae foedatae et crinibus hirtis,
125 Quae sibi eoanosis misere seeat unguibus arlua.
INFERNORUII XIX.
71
Et modo se iii talos iDcliDat, nunc Btat utroqiie
In pede recta* Eat haec Thais, iupa pessima, «tnaAti
Respondisse suo quae fertur yocibus usa
Talibus: Est ingens teeum mihi gratiay quin est
130 Mira. — Atque Uiic satiata acies sit nostra ▼icissim.
XIX.
SiMOif mage, et o miseri huJHs eastra seeuti,
Qui res di?inas, summi quas ducere amoris
Dignum esset sponsas, et tos, suadente rapace
Ingluvie, ob lucnim audetis comimpere, moechi,
5 Vos propter daro sonitu tuba clangat, oportet;
Tertia nam vobis substruxit bulga sepuichrum.
Jamque erat ascensu tumuli superata sequentis
Rupes, directe qua scilicet imminet aitae
In medio scopuhis fossae. sapientia summal
10 Oh quantum in coelo terraque elucet, et ilio
Pessimo ia orbe, artis! Virtutis munera juste
Diyidis omnigenae! — Per ripae terga, per imi
Strata soli vidi liventia marmora crebris
Plena foraminibus, latis aequaliter: oris
15 Forma rotunda inerat cunctis. Minus ampla fuisse,
Nec majara reor, quae vidi, ten^ia Joaihii
Sacra meo iogressus pulcherrima, purus aquai
Humor ubi stabat hominem r«aovare paratns.
De quibus, haud ante haee multo, mihi cootigit uiium
20 Biumpere, ut eitraherem quendam jam corpore mersum,
Interclusa anima; idque obsignet caetera, ut omnem
Dissipet errorem. Cujusque foraminis ore
Damnati exstabaBt pedibusque et cnirilNis usque
Ad suram. Interius pars eaetera tecta maoebat.
as Omnibua igne iiiceiisua erat pes unus, et alter;
Quare convuiai jaelabant impete tanto
Membra, ut mptsse^ ex torto vimine vineia.
72
INFERNORUM XIX.
Utque micare solent res unctae, atque yagari
SummaiD lambentes flamma tantummodo pellem:
30 Sic iliic erat a talo usque ad poliicis unguem.
Tunc ego: Dic, doctor, quisnam is, qui sic furit, atque
Sese contorquet plus quam sibi proxima turba *
Consors, et quem flamma magis rubra sugit adustum?
At contra: Si forte optas, ail ille, sub istam
35 Ripam , quae melius jacet , haud te ferre recusem.
De se deque suis malefactis ipse loquetur.
Res mihi sola placet, quae te ju?at, huic ego dixi;
Tu dominus mibi, tu scis me discedere nunquam
Consilio optatisque tuijs, scisque ipse, tacenda
40 Quae reor esse mihi. — Tum quarti cuimina valli
Scandimus et laevi descendimus, infima fossae,
Plena foraminibus loca nec non arcta legentes.
Praeceptorque bonus subiatum pondere toto
Nondum me posuit, donec pervenit ad arcam
45 Ruptam sic misere, jactando crura, dolentis.
Quisquis es, heu, capite inverso qui membra superne
Inferiora tenes, anima improba, more modoque,
Quo in terra palus defigitur, haee ego fari
Coepi, fac prodas, est si tibi copia, vocem.
50 Adstabam ut frater, sua cum malefacta fatentem
Latronem auscultat fictum, qui, ubi figitur, aurem
Induigentis adhuc poscit; quae caussa morandae
Mortis sola sul>est Ille autem corde profundo
Clamorem ducens, inquit: Tune in pede rectus
55 Hic jam es, fiorfiFACi? Tune hic es jam in pede rectus?
Me plures annos igitur mentita fefellit
Pagina. Tam cito divitiis satiatus abisti,
Quas propter non es veritus tibi jungere fraude
Egregiam forma sponsam, quam deinde parabas
60 Perdere? — Non secus ac qui stans accommodat aures,
Non percepturus, sibi quae responsa rogatus
Reddit, ut illusus nescit, quae verba remittat:
INFERNORCM XIX
73
Sic ego restiteram; At yates sic ora resolvit:
IUe ego, quem credis, non sum, dic ilicet, ille
65 Non sum. At ego , quae jussus eram , tunc verba remki.
Hic plantas totis distorsit viribus ambas
Illa anima atque trahens singultom flebile fatur:
Quid me igitur poscis? Si te fert tanta cupido
Noscere me, ut ripam idcirco percurreris, audi:
70 Non me pontificale decus gestasse negabo ;
Yeraque caussa fuit, cur crederer editus ursa,
Tam cupidus catulos ad opes extoilere summas,
Ut nummis iliic loculum, hic mihi deinde pararim.
Sub capite at nostro, qui me anteiere, trahuntur
75 SiMoms comites, in marmoris abdita rima
Membra coarctantes, pariterque ego labar in ima
Haec loca, ubi is veniet, quem te nunc esse putabam,
Cum subito . audisti scitantem. At longius, ex quo
Hic coquor igne pedes, capite ex quo inyersus ita angor,
80 Praeteriisse reor mihi temporis intervallum,
Quam cum candentes flammis defixns habebit
IUe pedes. Sed enim qua Sol juga prospicit orbis
Occidui mox adveniet mage turpia facta
Ausurus pastor, non ulla lege retentus,
85 Qui me, ipsoque simul detruso, contegat ambos.
Alter, quem memorant Machabaea volumina, Jason
Hic surget novus, utque suus tunc mollior illi
Rex fuit, haud magis asper erit rex Gallicus isti.
Nescio an hic amens fuerim, cum talia contra
90 Fudi: Dic, quodnam pretium tam grande poposcit
Petrum, ante arbitrio quam claves traderet hujus,
Christus? Me sequerel haud aliud certe ille petivit. '
Nec Petrus, aut Petri socii jussere Mathiam
Afi^erre argentwn, aut aurum, cum sorte trahebant,
95 Quam Judas male perdiderat, qui sede sederet.
Quare sic maneas, nam poenis jure gravaris,
Atque male ablati bene serva dona metalli,
74
INFEBNORUII XIX.
Per quae saepe tuos expertue GAtoLus ansofl
Dicitur; et nisi quae fiumnias reveraotia Glaras
100 Respieere bortatur, me fari pJura fetaret,
Audisses yerbis etiam grarioribus usum;
Vestra enim ayarities omnes contamiuat oras.
Per se quisque, bonos dum calcat, toUit iftiqoos.
Yos ita paetores fore sensit Apostolus ille,
105 Qui sibi visus erat meretricis cemere more
Regibus uteatem, quae binc atque hioc insidat uoditt
Quae septingemino nata est cum yerticct quaeque
Comibus ex denis duxit sua robora, donec
Virtutem fauic juncto Cima est placuisee marito.
110 Ex auro, argentoipie Deum efiioxistis in usus
Vestros. Ecquid enim jam wob discemit ab iUo,
Qui Diyum coluit simulacra? Id oempe, quod onum
Praecipiuim iUe habuit, yos centum in yota yocatis.
Eheo, quot genetrix, o Constantine, malorum
115 Inyenta est, non jam quae te sententia yertit,
Sed dos, qua primum patrem eumulasse priofsm
Dicerisl — Ast alter, jam dudom mie ista canentOt
Siye furor stimulo seu meos huoe conscia agebat»
Fortiter ambabus caices propeUerB plantis,
120 Id credo placuisse duci, sio adstitit ore
Semper contento attendeos, quae vera Ipquehtrv
Quare complexus medium me sustuUt ulnis
Ambabus, repetitque yiam, quam legerat ante
Descendens, prae se ipse sinu me haud striogere lassus,
125 Ad summi donec fastigia detuUt arcus,
Qua datur ex quarto ad quintom transceodere yaUum.
Suayiter bic pondus dimisit suaye, praealti .
Ob durum scopuH dorsum, praeroptaque saxa»
Aspera quae capreis fuerit yia ; deiode tiienti
130 Alterius yaiUs patuit teoebroaa yorago.
INFERNOROIi XX.
75
XX.
Nunc noYa poenamm species dicenda, meoque
Materies, praeter bis septem et quinque laboreg,-
InTenienda operi est, hujus primordia cantus
Dum texo, memorans quos dicunt nomine mersos.
5 Reclusum fossae fundnm speculabar, in iUo
Totus, solliciti qui fletus imbre madebat
Atque hie in gyrum per yaUem incedere gressa,
Quo bini ire solent, qui nomen voce canora
Sanctorum repetunt, pagi dum compita lustrant,
10 Aspexi plebem tacitam iacrimasque cientem.
Ut paulo inferioB coepit descendere visus,
Miris ora modis cuiyis inversa videbam
A mento ad pectus, sinuosus ubi incipit ordo
Costarum. Nam otnnes ad renes ora retorta
15 Gestabant, et erat pedibua via cuiqne terenda
Retrogradis, neque enim posita ante videre dabatur.
Vi morbi quidam, nervis fortasse solutis,
Inversum se sic a pectore oovit; at isbid
Haud iinquam vidi, et nunquam evenisse putarem.
20 Si tibi dent Superi, mi leetor, carpere fnictnm
Hoc opere ex nostro, per te modo mente voluta,
Quomodo ego ista genis potuissem cemere siccis,
Cum prope nostra mihi sic torta occurrit imago,
Ut quae rima nates inlerfluit, usque maderet,
25 Guttarum emittens oculis lacrimantibus imbrem.
Ipse quidem flebam, incumbens de cautibus uni,
Quae duro exstabat scopulo, cum farier infit
Dux ita: Te pariter stultorum de grege stnltum
Inveniam? Hie pietas, ubi sit bene mortiia, vivit.
30 Ecquis habendus erit mortaU nequior iilo,
Qui, qaae jumki Deo stant judice, susCiaet aegraT
Arrige nunc eaput, arrige et aspice, terra dahiaceDs
Quem quondam afosorpsit, Theba inspectante, suisque
76
INFEBNORUM XX.
Omnibus horrendum clamantibus: Quo ruis, eheu!
35 Quo ruis, Amphiarae, quid hic infecta relinquis
Beila? Sed ille tamen non destitit ire profunda
In loca, ubi Minos delapsum quemque revincit.
Aspice, ut ex tergo pectus sibi fecit; ob illam
Caussam, qua voluit nimium rjBS ante videre,
40 Respicit, atque viam modo cogitur ire retrorsum.
Aspice TiREsiAM, qui mutayissc figuram
Fertur deque viro factus modo femina, dein vir,
Cuncta sibi vertit membra: ast iterum ante bacillo
Nexa simul duo serpentum huic caedenda fuerunt
45 Corpora, quam pkimas posset revocare virilee.
Sed qui, pone legens hujus vestigta, tergo
Ipsius sese ventri fert obvius, ille est
Aruns, qui quondam se in montibus abdidit aitis
Lunae, ubi suppositus Carrarius accola runcat.
50 Huic tectum spelunca fuit de marmore cano,
Unde ingens patuit specuianti pontus et aether.
Quaeque tegit mammas, quas non est cemere nobis,
Crinibus effusis, pars illinc quaeque piiosa
Cui patet, est Manto, quae plurima regna petivit,
55 Dein, qua me genetrix peperit, se in sede locavit:
Quare pauca iibet, te aures praebente, referre.
Haec ubi persolvit defuncto justa parend,
Passaque servitium est quae olim cunabula Baccho
Urbs dedit, ipsa diu fuit errabunda per orbem.
60 Illic, Italiae formosa ubi panditur ora,
Infra Alpes lacus est, qui te, Germania, claudit
Tirolum super, et Benacum uomine dicunt.
Per mille et plures hunc credo crescere rivos,
Gardam inter Camunosque et nubiferum Apenninum,
65 Atque undam intumuisse, lacu quae stagnat in isto. '
In medio locus est, quem dux gregis, atque magister,
Sive Tridentinus, seu qui te, Brixia, seu qui
Te, .Verona, colit patriam, describere posset,
INFERNORUM XX.
77
Hoc ubi iter tereret. Piscaria, pulchra potensque
70 Arx, opere egregio fortis, sedet, obvia genti
Borgomeae obsistens, et si quid forte moveret
Brixia. Ubi circum plus ripa indinat, oportet
Ut tota unda cadat, quae sese in gurgite vasto
Benaci haud capit: haec labens per pascua laeta,
75 Nomine Benaci posito , fit Mincius amnis,
Donec Acroventum delabens exilit amplum
Eridani in gremium. Spatii nec conficit unda
Longum, nam lamam offendens, spatiatur in ista;
Inde palus oritur, quae aestivo tempore saepe
SO Obfuit. Hinc ubi transgressa est ilia aspera virgo,
Atque oculis inter limum undique circumspexit
Culturae expertes agros, nudosque colonis;
Ut cuncta humanae fugwet commercia vitae,
Iliic cum turma servorum restititj artes
85 Tractatura suas, vixitque et corpus inane
Deseruit. Tunc tuii)a virum dispersa per agros
Convenere, locumque fimi munimine cinctum
Elegere, urbemque his ossibus impendentem
■Construxere manu, cui Mantua nomen ab illa,
90 Quae tum prima locum legit, sine sorte remansit
Hanc olim major celebrabat copia vulgi^
Ante nimis stolido quam subdola vert)a dedisset
Laudensi Alberto Pinnamon; quare ego vellem
Hoc te praemonitum, ne, si quis forte paternae
95 Diversum genus esse urbis confingeret, uUum
Commentum fraudet qiiae vere dicta notasti.
Tunc ego: Praeceptor, dixi, sic certa locutum
Te reor, atqu^ fide sic res narrata potita est,
Ut mihi restinctus foret altera fabula torris.
100 At quae procedunt, mihi narra examina gentis,
Si qua tibi ante oculos occurrit digna notari
Umbra,.id namque unum nostra stat mente repostum.
Tum dux: Ille, genis, inquit, cui prominet hirta
78
INFERNORUM m
Barba, nigrit affusa humeris, fail ineola teme
105 Tempore, quo se tota viris sic Gra^cia vidit
Nudam, ut per cunas vix corpora pauca manerent
Dicitur hic augur, socio Calchante, fiiisse
Sortitus tempus, quo primum incidere funes
Aulide fas esset; quem nostra tragoedia cantu
110 Sublimi vocat Ecrtptldm; nec scire negabis;
Nam tibi, quanta fuit, lecta est ac tradita menti.
Ille alter, laterum sic pauper, Sconcus iUe est,
Cui MiGHABL inerat nomen, qui lodere fraudes
Yere doctus erat magicas. Agnosce BoifiTn
115 GuiDUM atque Asdbiisbm. Sopero quam vellet in orl>e
Et corium tractasse et contortaifi pice stuppam !
At frustra hunc facti modo poenitet. Aspice pravas,
Quae digitis dicontur acum radinmque columque
Excussisse suis, et se yoluisse vocari
120 Vates, carminibosqne herbisque et imagine inani
Usae. Sed jam tempus erit discedere; et ecce
Chain ac spinae bifidae confinia sphaerae
Ima tenent, undam et tetigere sub Hispalis ora.
Et nocte hesterna jam pleno folserat orbe
125 Luna ; etenim meminisse poles , tibi noxia qoando
Non fuit, ingresso sihrae loca nigra profondae.
Haec ilie» loterea ^c fantem ego pone seqnebar.
XXI.
Sic ponte ex alio atqoe alio, diversa locnti,
Quae mea non dodt comoedia digna relato,
Yenimus ad culmen. Placoit tnnc sistere gressum
Yisuris barathrom bulgaruip immane malarom,
5 Quod remanet, yanoqne alios conamine questos;
Et loca conspexi miro suflfiiisa nigrore.
Sicut apod Venetoe, obi stant navalia bmma
Canente, ebulfit pix nigrans, apta tenaci
INFERNORUM XHl
79
Glutine restaurare rates, qtieia membra fatiscoiit,
10 Tempore, quo neqaeunt pelagus tentare protervum;
Proque labore yiae navem stroit iste noTeliain»
lUe peragratae longam vada caerula cymbae
Obturat costas» proram ille repercutit, ille
Puppim, remos ilie polit, tenet iste rudentes,
15 Vela minora aliua , majoraque carbasa sarcit:
Sic, non vi .flammae, divina at numinis arta
Uiic fervebat. pix densa atque undique ripam
Conspergens visco. Hanc potui modo cemere, in illa
Non pottti, praeter spumas, cum turgida ab aesta
20 Tota insurgebat, donec compressa sederet
Hoc ego in obtutu cum lumina fixa tenerem,
Dux: Careas, caveasl inquit, meque inde retraxil,
Pes ubi constiterat. Tum verti lumina retro,
Non secus ac sibi qui sero vidisse videtur
25 Quae novit Aigienda, timor cui prot^itts artus
Debilitat, quem visa fugae dare terga morantem
Non faciunt; et post aspexi Daemona nignim
Summa ascendentem scopuli fastigia cursu
Praepete. Et,,beu, quantum feritatis in ore ferebat!
30 Quam mibi visus erat furiis agitatus acerbis,
Expandens alas, et vix tangens pede tenrami •
Alte assui^entem huic bumerum, qoi erat asper, aGutoa,
Damnatus quidam coxis onerabat utrisque,
Isque pedum huic nervum vioientius ungue tenebat.
35 Nostri custodes pontis, socii unguibus acres,
Clamabat procal, ecce hic e senioribus unus
De Sancta Zita: sontem snpponite, post bunc
Prensurus reliquos mox ipse revertor ad illam
Terram, his magnifice popularibus exomatam*
40 Quisque etenim, excq>to Boktoro, est fallere dootus:
Namque per hanc minime fit maxime, ubi imperet aurum.
Atque isthuc projecit eum, perque ardua duri
Flexit iter scopuli, nec dempto fuae molossus
80
INFERNORUM XXf.
Unquain tam rapido furis vestigia cursu
45 Pressit. Is et mersit sese, atque humerum extulit inde;
Quique hostes nigri stabant sub rupe latentes,
Clamarunt: Nil hic Divae facit inclita imago;
Hic aliter nandum est, quam ubi friget Saeculus unda:
Et nisi vis nostris laniatos unguibus artus
50 Ferre, superjecta pice desine velle leyatus
Plus aequo eduxisse caput. Dein millibus uncis
Arripuere simui niiserum, sic ore locuti:
Hic te submersum in numerum jam ludere oportet,
Laeva ul furtive utaris, si copia detur.
55 Non aliter famuiata coquis plebs uncta jubetur
Uncis exstantes cames demergere aheno.
Optimus at ductor: Ne quis te advertat adesse,
Inquit, post scopulum, unde aliquid sperare latenti
Praesidii possis, jaceas depressus, et unquam
60 Ne timeas , quidquid, mihi tris.te parare videbis
Daemonas; haec alias etenim mihi nota fuere
Experto hanc pugnam. Deinde ulteriora petivit
Pontis, et ut sextae tetigit confinia ripae
Labra, animis opus huic fuit uti, et frov^jp minarum
65 Secura. Quantus furor urget, quanta procella
Irarum rabida ora canum rapit, agmine facto,
Adversus stantem, subito quem poscere egestas
Hortatur panem: tantus sub ponte latentes
Impetus egressus custodes egit in illum,
70 Undique circumseptum armis, atque omnibus uncis;
Queis ait inclamans: De yestris nemo sit acer,
Atque prius nostros quam vester ceperit artus
Uncus, de yestris coram sese efferat unus;
Ac si tautus amor caedendi est, tum rotet arma.
75 Clamavere simul cuncti: Malacauda propinquet!
Quare unus subiit, dum constitit altera turba,
Minciademque adiens, Quidnam yelit ipse? rogayit.
Num, Malacauda, putas huc me yenisse, — loquelas .
IflFERNOIHJM XXr. 81
Has dedit ore sophus, — secanim, atque omnia contra
80 Tela tuae lurmae tutum sine numine rerum
Cunctarum domino, fatove juvante benigno?
Me sine tendere iter, nam vult suprema potestas,
Ipse oculo alterius regna haec teterrima monstrem.
Tum sic huic animi cecedit fiducia, ut uncum
85 Concidere ante pedes sineret, sociosque juberet
Abstinuisse armis. He vero hac voce vocavit
Dux meus: tu, qui iatitas sub rupe cavata
Compressus, refer huc reditum formidine puisa.
Quare mox veni egressus. Tunc adstitit ante
90 Tota*inimica cohors sic, ut mens icta pavore
Deficeret, metuens ne auderent frangere pactum.
Sic pedites vidi pallentes ora timore,
Cum pacti exirent* Capronae ex moenibus arcis
Et tot conspieerent armorum millibus hostes
95 Contra se accinctos. — Accessi corpore toto
Ductorem propius, nusquam mea lumina ab ore
Detorquens horum, mihi non jucunda ferentum.
Alternis uncum declinans quisque fremebat:
Yis uropygiura huic tangam? cui caetera turba:
100 Sane, ait, experiare, an sit penetrabiie telum.
At qui ductorem interea sermone tenebat
Daemon prosiiiens: Absiste, absistQ moveri,
Scarmalio , dixit ; dein nobis pdidit ista :
Hunc propter scopulum ulterius procedere non est;
105 Arcus enim sextus jacet a fundamine totus
Excisus. Sed pergere iter si certa voluntas
Yos fert, hoc antri summum superate cacumenr
Hic prope prona viam vobis dabit altera nipes.
Sub lucem hesternam, quinta paulo amplius bona
110 Post hanc, et bis sena prius quam saecula coeium,
Senosque undedes expletis orbibus annos
Yertisset, rupta ista via est. Modo de grege nostro
Hos mitto, ut videant, num quisquam cmergat ad auras
6
82
LNFERNORUM XXII.
Furtim; yos comite» his addite, sed timor absit;
115 Non hi corda gerent in vos tniculenta ministri.
Calcabrina, adsis, Cynisarpagos, Alicchine;
Cum Cynimega adsit Ciriattus dentc timendus,
Inquit, bis quinos duc, Barbacrispe, sodales,
Tuque, Draghignacci , simul, et Libicocche, propinqua;
120 Farfarulus se addat, Rubicusque furore protervus.
Jam spectate simul picea ferventia spuma
Stagna, hosque incolumes ripam mihi ducite ad illam,
Quae superimpendens aliis tota incubat antris.
Heu mihi, quid video, praeceptor? pectore vocem
125 Hanc rupi, quaeso, nullis ducentibus, istud
Suscipiamus iter soli, si semita nota est;
Namque duces mihi non posco. Si mente sagaci es,
Ut prius; anne vides, ut frendunt dentibus atris,
Utque supercilio minitantnr pessima nobis?
130 Is mihi respondens dixit: Jam mitte timorem;
Hos sine pro lubito ringi. Nam signa per ista
Elixos pavitare jubent sua damna dolentes.
llli iter ad ripam versi flexere sinistram;
Verum quisque prius linguam sibi dentibus arcte
135 Presserat, adversus ductorem his nutibus usus;
Atque erat huic tibicen, qui inflaret classica, podex.
•XXII.
Jam vidi ipse equites discurrere, et ordine inire
Certamen seseque pares ostendere in armis,
Saepe fugae tergum nudare et quaerere tuta.
Vidi excursores in vestram irrumpere terram,
5 ARETim, et latrdnum more ruentes
Ludere quosdam armis, pugnae et simulacra cieri
Nunc comu, modo Campani tihnitibus aeris;
Tympana pulsa aderant, castellis edita signa,
Instnimenta domi inventa atque aliunde petita:
INFERNORUM XXri.
83
10 Nec mihi jam audita est adeo praepostera bombo
Fistula, ubi pedites equitesque accedere vidi;
Talia non terram, aut stellam monuere carinas
Indicia. — Interea sic agmine Daemoniorum
Bis quino cincti (heu comitatus eifera turbal)
15 Nos molimur iter nostrum. Sed templa petenda
Gum sancto veniunt, et cum lurcone tabernae.
At mihi pix animum totum retinebat, ut hujus
Bulgae introspicerem penitus claustra omnia et omnem
Circuitum, nec non gentes, quas aestus adurit.
20 Non secus ac signum delphines tergoris arcu -
Dant nautae, ut caveat properetque reducere pinum:
Sic quandoque aliquis, captans lenimina poenae,
Dorsum ostendebat de sontibus, atque sub aestu
Spumarum piceo celabat fulguris instar.
25 Ac veluti ranae stant fossae in margine aquoso
Ora objectantes, pedibusque et corporis omni
Parte latent: haud dissimili ratione modoque
Undique damnati stabant. Ut adesse videbant
Jam Barbacrispum , retrahebant iiicet artus
30 Sub spumam. Vidi, et me nunc quoque concutit horror,
Cunctatum quendam, sic, ut forte accidit, una
Cum rana eifugiens elabitur, una moratur;
Quique aderat propius contra Cynisarpagos isti
Glutine concretos crines conyolvit, et ipsum
35 More lutrae extraxit. Cunctorum ego mente tenebam
Nomina, ubi lecti fuemnt, nam quemque notavi,
Et qua quisque alium vocitasset voce , sciebam.
Injicito huic ungues, Rubicas, simul ore fremebant
Tristes, donec eum glubas. — Tum talia fudi:
40 Si licet, jo sapiens, fac quaeras, qualis et unde
, Sit miser hic, manibus quem sors objecit acerbis
Hostilis turmae. Tum dux accessit et illum
Scitatus^ quis sit, tulit haec responsa: Parentes
Me Navarenseh civem genuere , deditque
6*
84 rNFERNORUM XXII.
45 Mater hero servum perverso me patre natum,
Qui bona cuncta domumque suam male perdidit, et se.
Deinde aulam accessi, regnum moderante benigno
Thebaldo, atque isthic studui me dedere technis,
Pro quibus hoc poenas cogor persolvere in aestu.
50 Sed qui ore exstantem parte ex utraque gerebat,
Sicut aper, deiitem, Ciriattus ungue rigenti
Hunc docuit, quam artus laniaret yulnere acerbo.
Inciderat feles inter, mala saecula, sorex.
Hunc Barbacrispus compiexus utrisque iacertis :
55 Quisque, ait, absistat, dum furca ipsum maie mulco!
Deinde ad doctorem conversus, talibus iniit:
Si quid scire optas ultra, scitare, priusquam
Hunc alius perdat. — Reliquos ergo incipe sontes
Dicere, doctor ait; num quemquam sub pice nosti
60 Ex Latio? Is contra respondit: Nuper abiyi
A quodam, vestris qui non procul abfuit oris;
Sic ego nunc una tegerer, nam haud cogerer unguem
Horrere aut uncum. At yero Libicoccus ad ista :
Hunc, dixit, tulimus nimium; et furca arripit ulnam;
65 Cumque ita saeviret, fractum tulit inde lacertum.
Aspra Draghignacci voluit manus infima crurum
Prensare; at circumspiciens stetit ore severo,
Qui praeerat. Postquam paulum repressa quievit
Turba, moram abrumpens praeceptor voce rog^vit,
70 Vulnera adhuc sua spectantem : Quisnam ille tocatur,
A quo digressum te dicis tempore tristi,
Oras ut caperes? — Gomita est nomine, Frater
Ille ex Gallura, vas omni fraude refertum;
Prae manibus qui habuisse suis hostilia fertur
75 Arma parata suum in dominum, sed, qui illa gerebant,
Hostes pro facto hunc laudant; nam pondere captus
Auri, ut et ipse inquit, passus fuit ire solutos.
Non fuit hic humilis fraudator, at ordine prineeps»
Utitur hoc Mighael (Logodurum patri^ Zanchen
INFERNORUM XXil.
85
80 Quem vocat), atque istis nec vox nec Jingua loquendo
De Sardis unquam iassa est. Ast heu mihi fessol
Aspicite hunc alium frendentem. Dicere averem
Ulteriora, sed hunc metuo, ne saeyiat ungue.
Tum magnus princeps, ut vidit torva tuentem
g5 Farfanilum , atque artus pavido laniare parantem :
Accede huc, mala avis, dixit. Tunc territus ille
Sic fari pergit: Si rursus corde cupido '
Fert fantes audire, et coram cernere vultus
Thusgos ^ quosque Padi una atque altera ripa tenebat
90 Cives, arcessam; ast exercitus unguibus acer
Cesset, ne uilores metuant. Hic ipse sedendo,
Nomine pro unius, qiii sum, hinc exire jubebo
Seplem, cum> sicut mos est caput emittentum,
Sibila nota dabo. Audito sermone, levavit
05 Ri<itum quassavitque caput Cynimega locutus
Sic: Audi technam, quam secnm versat, in ima
Ut se dejiciat nostri securus. — At ille,
Multorum dives laqueorum, talia contra:
Egregiis vero technis instructus abundo,
100 Respondit, majora meis cum damna procuro.
Sed non usque adeo mens perstitit Alicchini,
Atque alios contra dixit: Si stagna subibis,
Non cursu iueurram, alarum sed utrumque movebo
Remigium, pice torrentes instans super undas.
105 Linquamus collem, tibi sit tutamine ripa:
Num tu plus valeas, an virtus nostra, videre esL
tu, qui legis ista, novum nunc accipe Indum.
Quisque ocolos alio ex scopulo convertit, et ille
Primus, qui hanc mentem est magis aversaUis acerbe
110 Tum Navarensis conamen tempore sumens
Sat scite, pedibus terram puisavit, et uno
Ictu oculi assiliens, stagnum se iojecit in imum,
Ac se sobduxit meditanti atrocia turbae.
Hoc casu confossi omnes; verum acrius ille
88
INFERNORUM XXIll.
115 In primis, qui caussa fuil: Quare ilicet urgens
Claniavit: Jam, jam teneo! At leve pondus habebant
Voces, namque alis praevertere posse timorem
Non licuit. Subit ille; arrectus corpore toto,
Iste supervolitans instabat. Ita obruit undis
120 Corpus anas, findente auras falcone propinquo,
Isque furens ira, et fractus petit aethera rursus.
Ludum indignatus mox Calcabrina volatu
Hunc sequitur, tacite gaudens, quod fugerat alter,
Jam cupidus conferre manus. At ubi improbus omnem
125 Evasit casum, socii petit unguibus ora,
Arripuitque simul fossam super. At fuit ille
Accipitri similis praedanti, unguesque rapaces
Immisit contra, revolutusque unus et alter
Decidit in medii ferventia glutina stagni.
130 Protinus hos aestus dirimens defendit, at inde
Surgere nulla dabant conamina, ita haeserat alis
Concreta viscum pice. Barbacrispus acuto
Vulnere cum reliquis percussus, quattuor ad se
Evocat ex alio clivo, simul omnibus armis
135 Instructos, propereque. Ast illi hinc inde volando
Lapsi, devenere locum, viscoque revinclos
Appetiere uncis, nam coctos crusta tegebat.
Hos sic implicitos est nobis linquere visum.
XXIII.
Nos taciti, soli, ac nulla comitante caterva,
Yadimus, et praeeunte uno, pone ambulat alter,
Quales, quos nostri Fratres dixere minores,
Egressi incedunt. Animum mihi fabula movit
5 Aesopi , historiam ranae murisque canentis,
Propter praesentem rixam, quae convenit aeque
Ac nunc atque modo^ Namque huc concurrit utrumque
Exeroplum, fixa si quis componere mente
INFERNORUM XXIli.
87
Principium et finem recte velit. Utque frequenter
10 Res alia ex alia emergit, sic inde suborta
Gura nova est animo, primam formidinis umbram
Quae duplicem ostendit. Namque haec ego volvere mecum
Isti nos propter decepti fraude, tulerunt
£t damna et ludum, et sic, ut taedere furenter
15 Hos credam. Si forte malis accesserit ira
Ingeniis, in nos crudelius irruet bostis,
Quam canis in leporem, quem primum contigit ore.
Tum sensi subito arrectos mibi stare capillos,
Horrescens totus, tum pone secutus euntem
20 Intendebam aures, ac^talia denique fudi:
Ni te meque cito celas, maJe ab unguibus acrem,
Dux, turbam extimeo; jam hosle^ post terga propinquant:
Hos mihi sic fingo , ut videar jam au^ire tumultum. —
Si speculum ipse forem, non ad me externa referrem
25 Tam vultus s^ulacra tui, quam pectoris ima
Sensa, ait, insculpo; perque haec simul ip^e vagabar
Tecum, hunc ipse ferens gestum similemque figurani;
Quare unam feci menle ex utraque. Sed iste
Dexter ubi jaceat sic mons, ut copia detur
30 Descendendi aliam in bulgam, quem fingimus, hostis
Effugere incursum dabitur. — Vix desiit istud,
Reddere consilium, cum vidi accedere pansis,
Haud procul hos, alis nos captum. Matris ad instar,
Cui somnum excussit rumor, cu|;n incendia cernit
35 Proxima, quae, arrepto nato, fugit incita, nec stat,
Plus isti metuens, dum uno se velat amictu,
Quam sibi; dux cito me prendit, ripaeque rigentis
£x alta sese misit cervice supinum
£rga impendentem scopulum, quo clauditur unum
40 Alterius bulgae latus. Haud unquam unda canatli
Ocius exsiliit, terrestris volvere jussa
Orbem pistrini, propius iilapsa batillis,
Quam meus faic sapiens hujus per lubrica valli.
88
INFERNORnM XXIII.
Pectore me portans comitein non ut comes alter,
45 Sed veluti natum genitor. Vix intima fossae
Contigerant plantae, cum jam super adstitit hostis
Insidens clivo, sed nil erat inde timoris;
Provida nam summi sapientia numinis istos
Quintae praefecit fossae imposuilque ministros,
50 Sed non inde dedit vestigia posse movere.
Ulic inventa est gens infucata, graduque
Tardo aegre reptans, quae circum largiter imbre
Rorabat fletus oculos, vultuque ferebat
Se lassam ac victam. Demisso ante ora cucuUo
55 Tegmina pendebant istis, quo more lacemas
Consutas monaci suernnt adhibere Coloni,
Exteriusque auro visum fallente micabant.
At plumbo interius quacumque ex parte rigebant,
Sic gravia, ut paleae fuerint de sti*amine habendae
60 Yestes Fridrico miseros torquente repertae^
perpessu sisprum tegmentum tempus in omne!
Nos pariter laevi passus defleximus una
Conjuncti arrectique ad tristis murmura luctus.
Pondere lassa suo sed gens ea lenta movebat
65 Sic raro passus, novus ut comes ire viderer,
Unum ubi prorooram femur. Hicego talibus orsus,
Ductori dixi: Fac coepto, aut nomine notum
Invenias quendam, atqne oculo undique circumspecta,
Dum sic incedis. — Se<)i qui cognovit fletruscum
70 Sermonem, quidam post tergum tollere coepit
Exclamans vocem: Plantas retinete, eitatas
Per caligantem cursu sic praepete ripam!
Forte a me disces, quae poscis. Lumina retro
Dux, his auditis, vertit, sic ore locutus:
75 Fac maneas ac dein passu procede secundns.
Restiti , et ecce duos vidi praepandere vultu
Magnum animi ardorem mecum properantis adesse;
Verum hos tardabant et pondus, et arcta -viarum.
INFERNORUM XXIIl.
89
Tandem ubi perventum est, valde me lumine torro
80 Conspexere ambo muti, dein vertere yultus
In se, et sic fari secum: Hic spirare videtur,
Guttur ubi aspicio. At si mors absumpsit utrumque,
Quae lex priva stolis gravibus dedit ire solutos?
Deinde mihi: 0, qui, Thusce, potes collegia inire
85 Inlima , ubi tales dat tristis hypocrita poenas,
Qui sis, effari ne dedignare rogatus.
His ego: Jucundi prope ripam fluminis Ami
Magna urbs me vidit prognatum crescere in annos
Phires, quosque habui semper, gero corporis artus.
90 Sed Yos qui tandem, queis tanto lumina fletu
Exstillant, quantum ex vestro patet ore doloris?
Quae Yos poena premit sic fuigens? — Ora resol?ens
Ex istis unus, respondit: Tegmina flavae
Yestis ita solido stant plumbo, ut pondera lances
95 Sic stridere suas cogant. Nos Felsina in auras
Edidit, ac fuimus Gaudentum de grege Fratres,
Iste LoDERmGi, Catalani ego nomine notus,
Quos tua terra duos praefecit, ut ante soiebat
Unum, sic pacem sperans se posse tueri.
100 At fuimus tales, ut adhuc vestigia nostri
Praeferat imperii Gardingus. Ego edere vocem
Hanc coepi: Fratres, mala vestra... Haud plura locutus;
Namque mihi ante viam tendenti lumina quidam,
Quem. terrae fusum palorum trina tenebat
105 Yis cruci inhaerentem, fuit obvius. Undique totum,
Me viso, se distorsit barbamque senilem
Sufflabat, graviter suspiria pectore ducens.
Quod cum sensisset Catalanus, talia fando
Commemorat: Quem tu confixum conspicis isthic,
110 Ipse Pharisaeis consultus reddidit istud
Yerbum: Pro populo dare poenas expedit unum:
Perque viam positus transverse, ut cemis, et omni
Nudus veste jacet, perpendere pondera jussus
90 INFERNORUM XXIV.
Hac intendentum passus praeterque meantum.
115 Nec socer huic aliter fossa cruciatur in ista,
Turbaque, consilium quae caetera inivit iniquum,
Ex quo JcDAEis sementis pessima yenit.
Tunc ego Hinciadbm vidi pallescere vatem,
Hirantem infami fixam trabe corporis umbram,
120 Tam turpe opprobrium passuram tempus in omne.
Tum sic Gaudenti: Haud pigeat, ni forte vetaris,
Dicere, an ad dextram jaceant aliqua ostia, per quae
Exitus ambobus sit pervius, ante ministros
Quam nos cogamus nigros hinc toUere utrumque.
125 IUe autem: Propius, quam speras, obvia rupes
Circuitu ex magno prodit, vallesque per atras
Ire dat, attingens omnes. Tamen eicipe ruptam
Istam, quae bulgae non contigit intervallum;
At per congeriem saxorum perque ininam,
130 Quae jacet acclivis superansque assurgit in aitum,
Ascensus dabitur. — Paulisper lumina doctor
Fixa solo tenuit, dein sic est ore locutus:
In nostrum malus auctor opus fuit ille, recurvo
Qui sontes illic damnatos corripit unco.
135 Atque iste: Audivi jam, cum me Felsina haberet,
Plurima Daemonii vitia, inque his, fallere doctum
Cognovi et fictum, commentorumque parentem.
Exin dux properante gradu digressus abivit,
Ora gerens ira pauium turbata. Gementem
140 Immani abscedens iiqui sub pondere turbam,
Carorumque pedum pedibus vestigia legi.
XXIV.
•
lUa ubi pars anni est parum adhuc aetate vigentis,
Qua soi sub pluvio Ganymedis sidere crines
Temperat, ad medium ac festinant jam ire diei
Noctes, cum faciem delapsa pruina sororis
r INFERNORUM XXIV. 91
5 Fingit canentis , sed non durabile acumen
Est calamo istius; re deficiente, colonus
Corripit ex stratis membra, ki prospectat et agnim
Totum albere videt nivibus, quare femur icit:
Deinde domum redit, ac repiet loca cuncta querelis,
10 Ut miser, ignarus, quid agat; mox rura regressus
Lustrat, spemque iterum condit, mutata revisens
flora cuncta brevi, pecudesque ad pascua sumpta
Compellit virga. Haud aliter mihi corda timore
Concussitsapiens, turbata ubi fronte videbam
15 Ipsum , sed tribuit prompte mihi pharmaca laeso.
Qui, cum corrupti ventum est ad diruta pontis,
Ipse oculos in me convertit dulce micantes,
Qualis se obtulerat primum sub monte videndum.
Quaedam molitus secum, inprimisque ruinam
20 Luminibus tacitis emensus, brachia pandit,
(Haec etenim potior visa est sententia menti)
Et me corripuit. Tunc qualis qui audet et ausum
Aestimat, usque sibi qui prospexisse videtui*:
Sic me correptum saxi ad fastigia tollens,
25 Quod pars exstabat non exiguissima rupis,
Frustum aliud scopuli circumspectabat acuti,
Sic fatus: Manibus deinde hoc prensabis aduncis;
At prius, an valeat libratum ferre, retenta.
Ista lacemato via non tentanda veniret;
30 Nam vix, ilie levis, post tergum ego adactus, in altum
Qua reptare dabat saxi angulus, unus et alter
Quivimus ascensum petere, et ni forte fuisset
Hac multo brevior septi altera ripa sequentis,
Nescio ego hunc, ast ipse manus superante dedissem
35 Asperitate viae victus. Verum infima campi
Cum puteus teneat, puteique impendeat oris
Totum bulgarum- spatium hoc immane maiarum,
Quisque situs vallis fert unum surgere septum
AlUus opposito. Nos ad fastigia summa
92
INFERNORUM XXIV.
40 Yenimus, unde silex se extremo in yertice scindit.
Sic pulmonis erat mihi vis emuncta micantis,
Cum super evasi, ut gressum u]tra ferre nequirem,
Quin imo sedi quam primum. At talia doctor:
Sic est discutienda tibi socordia moUis;
45 Nam qui suffultus pluma tectusque torali
Desidet, ad famam haud ascendit, qua sine yitam
Qui peragit, de se vestigia talia linquit,
Qualia in oceano spumae, vel in aere fumus.
Quare fac surgas; yincatur pectoris angor
50 Qualemcunque animo praesenti vincere pugnam;
Ni sese ipse gravi pariter cum corpore sternat.
Jam nobis opus est mage longas scandere scalas:
Nec satis absces^isse isthinc; si missa per aures
Accipis aequo animo, tu ne sine inania abire. —
55 Tunc ego consurgo, et me \i majore paratum
Jacto, at qua non ipse mibi pollere videbar;
Atque: I prae, dixi, nam animo sum et robore firmo.
Sic nos per scopuli salebrosa, angusta, maligna
Atque acciiva magis, quam quae fuit altera ripa
60 Yicta mihi , ascensum petimus. Neve ipse putarer
Debilis, ore dabam, pede perrepente, loquelas.
Quare vox alia ex fossa mihi venit ad aures,
Yerba edens hominis non convenientia linguae.
Nescio quid dixit, quamquam impendentia fossae
65 Terga arcus premerem, qui dat transmittere cursum
Illuc; at visa est hominis vox iila furentis.
Intendebam oculos pronus; sed iumina viva
Obscurae haud poterant pervadere ad infima vallis;
Quare ego ductori: Fac prendas altera ripae
70 Culmina, nec mecum pigeat descendere muro;
Namque, ut ego hic sonitum accipio, nec percipit auris
Qttidquam, sic illic video, sed nulla facultas
Noscere dat quemquam. — UUa tibi haud responsa remitto,
Praeter, ait, factum; nam si quis poscit honesta,
INFERNORUM XXIV.
93
75 Huic indulgeDdum tacite est factoque fayendum.
Nos capite ex pontis, quo ripae jungitur orbis
Octavus, lapsi descendirous, et mihi bulga
Tum manifesta fuit, stipatumque Intus acervum
Serpentum vidi horribilem, queis forma genusque
80 Sic inerat varium, ut reyocantem talia mente
Sanguis adhuc fugiat. Non se, non jactet arenas
Africa tota suas. Nam si jaculosque chelydrosque,
Et phareas cenchresque haec gignit et amphisbaenam,
Nec tot tamque malas pestes haec edidit unquam
85 Cum terra Aethiopum, cum Nilo flumine et omni
Reptilium specie, rubrum quae continet aequor.
Monstrorum huic generi fpedo commista ruebant
Corpora nudata, ac domilae formidine gentes,
Queis spem nuUa dabat latitandi rima, nec illa
90 Mira Gygae quondam in gemma sat cognita yirtus.
His post terga manus serpentum yincla ligabant,
Qui se per renes cauda et capite insinuabant,
Anteriora hominis complexi nexibus arctis.
Atque ecce ex istis unum prope iittora nostra
95 Invasit serpens et acuto dente momordit,
Qua cervix humeris vincitur juneta supem^.
Non tam subito quisquam , aut t scribere quiyit,
Quam subito iste fuit flammis incensus et arsit,
£t delabenti in terram considere toti
100 Huic opus in cinerem fuit. Utque absumpserat ignis
Hunc ita humi fusum, sese coUegit in unum
Tum cinis, et per se mox formam sumpsit eandem,
Quae prius exstiterat — Sic et phoenica fatentur
Nobilitate sophi insignes occumbere morti,
105 Deinde iterum nasci, cum expkvit saecula quina.
Non isti gramen, non isti pabula praebent
Fruges, sed tburis iacrimae, sed succus amomi;
Myrrhaque cum spica nardi dant ultima strata.
Atque ut qui procumbit humi male conscius ipse
94
INFERISORUM XXIV.
110 Gasus, atque sui (siye hunc vis Daemonis atri
Detrahat in terram, sive obstruat ostia mentis
Morbus, membra ligans), ubi surgit, lumina circum
Se Tolyit, totus cruciatibus exanimatus,
Inspectansque oculis suspiria pectore ducit;
115 Talis, ut arrexit sese, fuit improbus ille.
justa ira Dei, quanta gravitate severa est,
Quae sic horrendis furit ictibus ulta dolorem!
Tum dux hortatur fari, quibus editus oris,
Quis sit; at ille inquit: Defiluxi ex aethere Hetrusco
120 Nuper in hanc faucem diram. Hihi yivere vitam
Non hominis placuit, pecudum sed more ferarum,
Ut mulo, qui et eram. Sum Vannes Fuggids ille,
Bellua, cui dignum Pistori nota cubile
Urbs fuit. Hunc, dixi, ne nos ita linquat inanes
125 Rerum diffugiens, ora, dux atque raagister,
Atque roga, quae caussa istud detrusit in antrum;
Namque illum novi bacchatum in sanguine et ira.
Nec tamen, auditis istis, simulare, sed in me
Osque animumque suum damnatum vertere vidi,
130 Atque simul totum tristi erubuisse colore.
Quod me deprendis poenarum yortice tanto
Mersum, ut et ipse vides, gravior me cura remordet,
Inquit, quam cum me superis mors abstulit oris.
Quod petis, abnuere haud possum. Tam proxima centro
135 Haec me bulga tenet, quod furtim ex aede sacrata
Surripui argentum, gemmisque rigentia vasa;
Quare alius nostrum in crimen sine crimine venit.
Sed ne gaudenti liceat tibi nostra tueri
Ora, ubi fas unquam tibi sit loca linquere nigra,
140 Quae modo praedico, reseratis auribus audi:
Pistori primum macrescunt oppida Neris,
Dein renovat gentes, renovat Florentia mores:
Atque ex valle vapor Macra, Mavorte trahente,
Ingruit obseptus nimbis et nubibus atris.
INFERNORUM XXV.
95
145 Tempestas violenta, acris prosternet in agro
Piceno armatas acies sub turbine belli; .
Quare iniproYisus nebulam ipse abrumpet, et Albus
Quisque suum yulnus lacrimabitur. — Haec ego dixi,
Ut tibi sint misere noctesque diesque dolenda.
m.
Yerba sub ista manus fur tollens, pollice utrimque
Inserto in digitos: Cape, ait, Deus; haec tibi p^ndo.
Serpentes habui post illud tempus amicas,
Namque una ex illis coUum complexa cohaesit,
5 His yeluti argueret: Nolo, ulteriora loquare.
Brachia corripiens ingentibus altera spiris
Yinxit, sic sese parte anteriore retorquens,
Ut yi cum gemina haud esset nutare potestas. *
Ah urbs Pistori, urbs Pistori! Gur tibi nondum
10 Solyere te in tenues suadet mens certa fayillas, *
Ulterius ne jam dures? Nam pessima semen
Omne tuum superas factis ausisque nefandis.
Cunctos per circos nigri caligine Ayerni
Nulla Deum contra sic yultu elata superbo
15 Umbra mihi yisa est; non illius umbra tyratini,
Quem cecidisse ferunt Thebanae ex moenibus arcis.
Is sic diffugit, yerbum ut non adderet unum;
Atque ego centaurum stimulis furialibus actum
Yidi occursantem, magno clamore rogantem:
20 Quo, quo proripuit se, quo ille eyasit acerbus?
Nulla, reor, maris ora fuit tot plena colubris,
Quam multa huic clunes serpentum turba tegebat,
Quatenus humanae conjuncta est forma ferina.
Huic humeros supra, et post coUa jacebat apertas
25 AttoUens alas draco, cuncta obyia adurens.
Caccs is est, inquit sapiens, qui saepe cruentam
Fecit Ayentini montis sub rupe lacunam.
96 INFERNORUM XXV.
Non iter insisUi fratrum de more suorum,
Ob furandi artem, qua armenta propinqua retraxit:
30 Quare huic cessarunt firaudes et facta maligna
Sub clava Algidis, centenisque ictibus ictus
Forte decem haud sensit. — Hemorat dum talia doctor
Atque is praeteriit: ripae, quam prendimus, oram
Tres suhiere animae, quae me iatuere ducemque,
35 Donec clamarunt: Qui vos? Tum fabula nostra
Restitit, ac dictis nos harum admovimus aures.
Hos ego non noram, sed tum forte accidit, ut fit
Casu saepe aliquo, ex umbris ut de tribus una
Alterius nomen, studio hanc hortante, vocaret,
40 Sic affata: Ubinam censes mansisse Cianphaii?
Quare ego compescens digito mifai labra, magistnim
Admonui signis, intentus ut ora tenleret
9i tua lenta fides, quae dico, credere cessat,
Lector, non mirer; modo namque assentior aegre
45 ]pse mihi, haec oculis qui Yidi et visa notayi.
Hic dum sublatis palpebris lumina figo,
En pedibus senis serpens irrumpit in unum,
Totus et implicuit. Mediis circumligat almm,
Brachia praecingit primis, dein dentibus ambas
50 Invadit malas. Pedibus, quos pone gerebat,
Devinxit coxas, immisitque inter utrasque
Caudam et post renes sinuatam ad terga retraxit
Non hederam videas sic tiimi intexere ramum,
Ut fera terribilis proprios intexuit artus
55 Artubus alterius. Dein corpus inhaesit utrumqtte,
Ut si naturam cerae tepidae igne subissent,
Et color his permixtus erat, neutrumque videtur
Quod fuerat. Yeluti rapidos flammae ante vapores
Per chartam excurrit fuscus color, haud tamen ille
60 Prorsus adhuc niger est, et ckndidus occidit. Umbrae,
Quae mansere, duo vertentes lumina retro,
Clamabant: Eheu, sic mutas, Angele, membra?
INFERNORUM XXV.
97
Aspice, iiec duo jam, nec simplex esse videris.
Forma duplex capitis jam forma evaserat una,
65 Bina figurarum cum coram mixta stetere
Una sub facie, quae jam prima ora duorum
Perdiderat. Vidi geminos exire lacertos
Quattuor in partes; femora, et cum pectore ventrem,
£t suras fieri quae uunquam nota fuere
70 Membra ocuio humano. Deleta ibi pristina forma
Omnis erat; perversa duos referebat imago,
Atque unum et nullum; et se ita passu lenta ferebat.
Solis ut aestivi mutans sub verbere sepem
Si quando viridis per iter transversa lacerta
75 Labitur, assimilis trananti nubila flammae:
Non aliter venit ad reliquos, facto impete in alvum,
£xiguus coluber, candens livensque nigerque,
Ut piperis granum; atque ubi nos alimenta solemus
Ducere nostra prius, morsu confixit acuto
80 £x geminis unum, dein fusus corpore toto
Ipsius ante pedes cecidit, quem vulnere laesus
Aspexit, sed ad haec vocem non edidit ullam;
Quin stabat, ceu qui somno febrive laborans
Oscitat. Hic colubrum, hunc coluber spectabat; utrimque,
85 Hic plaga, is patulo fumabat largiter ore,
Seque sibi occurrens fumus jungebat in unum.
Lucanus taceat, si qua is miracula tangit,
Nassidii cum fata canit, miserique Sabelli;
Intentusque, brevi quae vibro carmine, tradat
00 Menti. Jam mittat Gadmum, atque Alpheida Naso;
Quod si illum in colubrum numeris, banc vertit in amnem,
Haud equidem invideo. Neque enim converterit unquam
Naturas binas sic in contraria, ut harum
Formae materiem fuerint mutare paratae.
95 Has illi ad normas sibi respondere vicissim :
In furcam coluber caudam diflindit; in unum
Committit iaesus vestigia. Crura simuique
7
98
INFERNORUM XXV.
Coxae ita inhaeserunt, iif jam spectabile nullum
Juncturae exstaret signum. Partita figuram
100 Sumit cauda, illi delapsam. Mollior hujus,
Durior illius fit pellis. Brachia vidi
In geminas retro axillas sublapsa referri,
Quosque pedes ambos est visus habere minores
Anguis, plus tanto in longum subcrescere, quanto
105 Illa minus, spatium in brevius contracta, patebant.
Postremi se deinde pedes glomeramine torti
Vertunt in membrum, quod vir naturaque celat,
Deque suo duo membra miser protenderat alter.
Dumque novo fumus sufTundit utnimque colore,
110 Ingeneratque piios isthinc, depascitur inde,
Unus se erexit, tum pronus concidit alter
In terram; haud torquent tamen impia lumina, quorom
Sub visu rictum mutabat uterque priorem.
Qui rectus stetit in plantis, ad tempora traxit
115 Rostrum, et, materia superante, exilibus aures
Emersere genis: quae nondum lapsa retrorsum
Pars superabat adhuc, in nasum versa recessit,
Atque dedit modice, ut par erat, turgescere labris;
Quique jacebat humi, rictum protrudit et aures
120 Per caput adducit, veluti sua eornua limax;
Et, quae haud lenta loqui fuerat conjunctaque, lingua
In partes est scissa duas, et lingua bisulca
Glauditur alterius, statque ipso tempore fumus.
Quique feram induerat, per vailem sibila lambens
125 Effugit; at retro clamatque atque inspuit alter.
Deinde illi nova terga dedit, simul ista locutus:
Sic volo, jam Buosus currat, velut ipse per istos
Reptabam calles. Ita bulgae est visa saburra
Septima mutare, et formas revocare priores.
130 Hic nova me excusent, si quid calamus mihi oberrat.
Et quamvis multo haererent defixa stupore
Lumina, lAensque mihi fngisset, non tamen illis
1NFERN0RUM XXVI.
99
Sic clausis licuit labi, quin ora notarem
Pucci Deptgis, quem vidi de tribus unum,
135 Qui venere prius, nondum mutasse iSguram.
Alter erat, tibi adfauc luctu$ qui est caussa, Gavilla.
XXVI.
Gaude, tam magnum quod habes, Florentia, nomen,
Quo terram et mare pervoli&s, ac Tartara comples.
Namque tuos inter cives ego quinque latrones
Inveni tales, nt mi pndor occupet ora,
5 Per quos in grandem non est tibi surgere honorem.
Quod si sub lucem veuiunt insomnia vera,
Non aberit tempus, quo tu patiere, quod optat
Pratum, nedum alii tibi. Quod si forte fuisset,
Non maturatum rerer: sic illud adesset,
10 Quandoquidem certo eveniet; mihi namque doloris
Yulnus erit gravius, quo plus processerit aetas.
Hinc nos digredimur, quaque ante exstantia saia
Descensum dederant, dux scalis usus iisdem
Ascensum petiit, sed me tamen ante recepto;
15 Desertamque viam pergen^ per fragmina , perque
Exesas scopuli cautes, sine utroque nequisset
Auxilio manuum subnixa evadere planta.
Tunc dolui, nirsusque subest modo caussa dolendi,
Ad quae conspexi, cum tendo Inmina mentis,
20 Et plus, quam soleo, ingenium cohibere laboro,
Ne mihi discurrat, quo non dat tendere virtus;
Ut, si stella favens aut hac majus quid abunde
Dotibus ornatum me dimisere bonisque,
Ista mihi minus invideam. Quot cultor agronim,
25 (Fusus ubi propter clivum dat membra quieti,
Tempore, quo, cunctas qui lustrat lampade terras,
Ora minus celat, simul importuna strepenti
Musca locum cedit culici), lampuridas imam
Per vallem spectat, fortasse ubi coUigit uvas,
7*
100
INFERNORllM XXVI.
30 Et findit sulcos : octava tot undtque flaniinis
Lucebat bulga, ut sensi, simul atque potitus
Sum loco, ubi ima mihi patuit manifesta vorago.
Atque ut, quj quondam est ursis uUoribus usus,
Yiderat Elian abeuntem praepete curru
35 Tunc, cum quadrijugi arripuere per aera callem,
Quem non sic acies poterat servare sequentis,
Ut praeter flanunam salienteth, nubis ad instar,
Haud quidquam aspiceret: sic singula flamma per amplas
Fossae ibat fauces, ut furtum haud proderet uUa;
40 Flammaque damnatum subducit quaelibet unum.
In digito arrectus, studio stimulante videndi,
Sic ponti institeram, ut, ni cautem cura fuisset
Prensare exesam, nuUo pellente, ruinam
Traxissem. At ductor, qui me sic ora tenentem
45 Yiderat intentum, dixit: Yersantur in iliis
Inclusae flammis animae; quo incenditur, igne
Singula sese amicit. Te talia fante , loquelam
Sic solvi: doctor, modo fit mihi certius istud,
Quod prius adverti per me; sic nam esse putabam,
50 Et dicturus eram: quaenam illa in vertice flamma
Sic bifida, adveniens, quae surrexisse videtur
£x rogo, ubi impositum dicunt arsisse minorem
Cum fratre Obdipoden? — Dedit haec responsa magister:
TvDiDfes illic cruciatur et acer Ulvsses :
55 Sic simul in poenas excumint, sicut in iras.
Inque ista flamma lugentur robore texti
Insidiae fallacis equi, per quem est data porta,
£x qua Romulidum processit nobile semen.
Hic ars flenda venit, per quam quoque mortua Aghillem
60 Deidamia dolens suspirat, poenaque sacro
Palladio sat justa datur. Tunc ora resolvens:
Praeceptor, dixi, si ex iilis forte faviliis
Mittere verba queunt isti, magis oro precorque,
Atque haec mille preces valeat prex: desine, quaeso,
INFERNORUM XXVI.
101
65 Hic me spectantem, adveniant dum cornua flammae,
Me prohibere mora. Ipse vides, ut corpore prono
Totus ad illa feror. — Tunc contra talibus ille:
Laudandas ego laudo preces et dignor; at ore
Edere verba tuo fac parcas, me sine linguam
70 Solvere ; jam novi , cupido quid pectore verses :
Nam fastidirent Graji te forte loquentem.
Ignis ut advenit, doctor tempusque locumque
Arripit, audivitque istis hunc vocibus orsum:
vos, qui gemini sub flamma inceditis una,
75 Si quid de vobis merui, dum vita manebat,
Carmina cum scripsi sublimia, sistite gressum,
Et nobis, in qua occiderit deperditus ora,
Alteruter memoret. — Goncusso vertice majus
Antiquae comu flammae nutare, sonumque,
80 More laborantis ventis afflantibus ignis,
Mittere, deinde apicem hinc atque inde evolvere, tanquam
Lingua esset fari nitens, ac denique vocem
Ejicere his verbis usam: Quo tempore abivi
A GiRCE , multos quae me remorata per annos
85 Cajetae tenuit, cui nondum nomina terrae
Aeneas dederat; nec dulcia pignora nati,
Nec patris antiqui pietas, nec debita cura,
Nec qui justus amor me laetificare jubebat
Penelopen, aestum potuerunt vincere cordis
90 Ardentis multos per terras cernere mores,
Multorumque hominum virtutes pravaque facta:
Perque patens altum solus me credere cymbae
Haud timui, parva comitum stipante caterva,
Quae me desertum nunquam malefida reliquit.
95 Hispanos usque ad populos ego iittus utrumque
Yidi. Non Afri, Sardoa nec insula nostros
EfTugere oculos, nec quos circumalluit undis
illius ora maris. Tardum me debilis aetas
Fecerat, et comites tunc, cum freta tangimus illa.
102 INFERNORUM XXVI.
100 In quibus Alcides fertur posuisse coluninas,
Ultra ne quis eat Dextra de parte reliqui
Hispalin, et laeva Ceptam; tum talia dixi:
fratres, casus duros numeroque carentes
Experti mecum, occiduas venistis ad oras.
105 Nemo ex tam parva Tigilandi temporis hora,
Quod superesse videt, dare sensibus experiundum
Abneget, atque sequi solem, qui lumine mundum
A populis nudum lustrat. Perpendite vestrum
Semen: non vobis membra, et praecordia finxit
110 Natura, ut deceat pecorum vos vivere vitam,
At virtutis iter moliri, et plura doceri.
Haec vox una meos stimulis ita suasit acutis
Insuetam tentare viam, ut vix uUa fuisset
Jam mihi sponte sua cupidos retinere potestas.
115 Nec mora. Ad Eoos puppim convertimus Iivnos,
Tendimus et stultum studio properante volatum,
Addidimusque alas remis, latus usque potiti
Laevum. Jamque poli cunctas sub nocte videbam
Alterius stellas, sic et descendere nostrum,
120 U|; non ex plano se attolleret aequore ponti.
At vicibus quinis jam luna accenderat orbem,
Et totidem inferius defeclum lumine vultnm
Celarat terris, postquam discrimina rerum
Tanta ingressus eram; cum subniger, intervallum
125 Ob longum, prooul ante oculos est visus adesse
Mons, ita sublimi se toUens vertice ad aethram,
Ut socii aequaiem in terris vidisse negarent.
Hic nos laetari pariter, sed gaudia nostra
Jn luctus abiere cito; nam turbinis atri
130 Tellure orta nova vehemens violentia navem
In primum feriit latus, et terna vice torsit
Omnibus hanc undis, et quarta sustulit alte
Puppim, ac depressit proram, ut placuisse videtur
Arbitrio alterius, donec nos obruit aequor.
INFERNORUM XXVII.
103
XXVII.
Arrectam se sustulerat jam flamma, quiete
Composita, ulterius fandi finem ore datura,
Atque ibat, dulci hanc missam faciente poeta:
Altera flamma suum cum vertere iumina visus
5 Ad cornu hortata est, abeuntem pone secuta,
Confuso sonitu, qui funditus erumpebat.
Ut Siculus taurus, qui luctu immugiit ante
Illius (atque id jure fuit)^ qui hunc finxerat arte,
Edebatque hominis mugitus^ voce dolentis,
10 Ut, quamvis totus constaret corpore aheno,
Ipse videretur cruciatu percitus acri:
Sic fraudata via pariterque foramine, ab ignis
Principio in flaramae murmur se tristia verba
Mutabant. At ubi haec apicis per mobile acumen
15 Invenere viam^ motum vibrantia eundem,
Quem prius emissis vibravit lingua locuti,
Haec vox audita est: Te, verbis quem alloquor istis,
Namque modo cum Ithaco te AnoAEUH est- fassa ioquela,
Quamvis adveniam serus fortasse, morari
20 Non pigeat, mecumque ioqui. Potes ipse videre,
Ut me non pigeat; quamquam hic me flamma perurit.
Si: modo in haec tu regna ruis caligine coeca,
£x iila dulci lapsus teilure Latina,
Unde ego transactae vitae fero crimina cuncta;
25 Dic mihi , num Aeiciliae populi modo commoda pacis,
An bellum spectent. Fateor me in montibus ortum
Urbini fines intra rupisque recessus^
Unde fluit Tibris. — Prono tum corpore stabam
Intentus, cum me fodiens dux t^ibus infit:
30 Tu loquere, gjl Latio est. Ego, respondere paratus
Illico, sic solvi celeres. voces : Anima, istis
Abdita sub laiebris, tua nuUo* tempore terra
Aut caret, aut caruit bellis, quae corde tyranni
Vestri agitant; sed ibi modo nulla patentia liqui.
35 Stat veluti multos stetit ante Ravenna per annos ;
Atque PoLENTiNiTS poUens rostro ales adunco '
Sic fovet ora, suis Plyloclen ut contegat alis.
Quaeque olim longo tellus exercita ludo
Gallorum tumulis infecerat arva cruenta,
40 Pace diu fruitur viridi secura sub ungue:
At Vkrrugchini, seniorque novusque, molossi,
Sub quibus indigne jacuit Montegna peremptus,
in saltu pasti dentes de more terebrant.
Quasque Lamon terras, quasque ailuit unda Vaterni,
45 Nunc regit imperiis nido Leo parvus in albo,
Qui, quas tutatur calido sub sidere, partes
Sub bruma mutat: GAESENAque proxima Sagro,
Ut media est inter campum lapidosaque montis,
Inter servitium libertatemque moratur.
50 Nunc mihi dic, or.o, qui sis; plus quam fuit alter
Ne mihi sis durus, ut sit tua fama superstes.
Postquam more suo sat longum immugiit ignis,
Verticis hac illac extremum movit acumen,
Deinde sonum efQavit talem: Si posse putarem
55 Id fieri , ut rursus visuro lumina soli«
Nostra forent commissa viro responsa, maneret
Haec flamma haud agitata ultra: ast, ut credere dignum est,
Quandoquidem revocare gradus hoc carcere ab atro
NuUi unquam vivo licuit, responsa remittam,
60 Haud metuens famae, quae nostra opprobria prodat.
Olim miles eram, dein lumbos fune retorto
Ginxi, sic vitam ratus emendare priorem.
Et certe ista fides veniebat mi integra tota,
Si non iile potens ter magnus presbyter esset,
65 Gui male sit. Namque is me in crimina prima remisit.
Qui quamqne ob caussam, ipse voiens, adverte, docebo.
Donec forma fui cum came atque ossibus illis,
Quae dederat genitrix^ non me mea facta leonem.
INFERNORUM XXVH.
105
Sed vulpem fecere. Astus quoscumque, peritus,
70 Secretasque vias novi, et sic omnia vafre
Digessi, externas nt fama exiret in urbes.
At simul aetatis me vidi limine in iilo,
In quo cuique foret satius deducere vela,
Colligere et funes, tunc rerum, quae ante placebant,
75 Est mihi pertaesum, confesso crimina vitae
Guncta et testato me poenituisse malorum;
Atque baec, me miserum! juvisset versa voluntas.
Princeps nostrorum novus iste Pharisaeorum
Tempore, quo juxta Lateranum bella gerebat,
80 Non jam Judaeis infensus, nec Saracenis;
Christiadum nam gente satos sibi duxerat hostes,
£t numero ex illo nemo oppugnaverat Acrin,
Nemo mercator Sultani intraverat urbes;
Nec summum imperii munus, nec chrismata sacra
85 In se respexit, nec quod tenuare capistrum
Praecinctos solet, in me habuit duxitque verendum.
Verum ut Silvestrom inclusum Soracte petivit
GoNSTANTiNus , ut a lcpra se mitteret acri
Sanum: ita ut et sibi praeceptor febrim ipse superbam
90 Sanarem, me consuluit. Mihi faucibus haesit
Yox muto; sic verba hominis sunt ebria visa.
Deinde inquit: Nullo trepident tibi corda timore;
Hac te absolvo tenus; Praenesten quomodo possim
Yertere, tu tantum doceas. Mihi ciaudere coeUim,
95 Et reserare datum, jam scis; quare mihi claves «
Sunt geminae, quas ille parum modo functus amavit.
Tum grave dictorum pondus me pressit, ut ultra
Gonticuisse mibi rerer magis affore damno.
Atque ita respondi: Quoniam me, crimen in istud
100 Jam jam lapsurum, Pater, abluis, accipe: longum
In promissa abeas, promissis addito curtam
Ipse fidem; et duces stans alta in sede triumphum.
Ast ubi Franciscus gelida me morte solutum
106
INFERNORUM XXVIII.
Secum adducturus venit, niger obatitit unus
105 De Gherubin Stygiis: Ai)sitque injuria. dixit,
Ne tolie. Hunc aequum est descendere in ima. meorum
Permixtum populo. Nam plenum fraudis ab isto
Yenit consilium, post quod crini ipsius haesi.
Namque haud uUa. data est absoivere posse facultas,
110 Quem non poenituit; sed cuipam odisse, simqlque
Hanc velle, haudi par est: quis enim pugnantia contra
Jungat? Et, heu miserel excusso mibi qui fuit aestus!
Gum me corripiens dixit: Num forta putabas,
Me logicum non esse. Atque ad Minoa retraxit,
115 Isque quater geminoa caudam sinuavit in. orbes,
Ad durum adducens dorsum, et simul ore momordit
Acriter iratus, deinde bas dedit ore loquelas:
istum filamroa decet furax sontem; utque videre ast,
Perditus his lugens contectus vestibus erro.
120 Flebile visa queri, contorto flamma refugit
Quassatoque diu vibrantis acumine cornu.
Dux et ego.ulterius transimus., terga prementes.
Rupis, ad usque aliam, quae dat contendere ad arcum,
Qui superimpendet fossae, in qua stat sua poena
125 Illis, qui conjuncta simul sunt scindere adorti.
XXVIII.
Quis potis est, verbis vel quavis lege solutis,
Dicere ^sanguineos rivos, ac pandere plagas,
Quas modo conspexi, repetendo saepe relata?
Omnis lingua quidem minus, ac minus utilis esset,
5 Ob paupertatem nostri sermonis, et arctos
Ob meatis fines, noo aptae cuncta tenere.
Si quis coogereret totius gentis. acervos^
Pro quibus iofeiix fertur terra Appi^Ia caedi
Indoluisse suae, Ajen^adum data vasta sub enset
10 Atque annellorum diuturni^ob. tem|>ora belli.
INFERNORUM XXYlir.
107
Magnas exuvias, memorat quas Livius auctor,
Qui nunquam eirayit; simul et miserabile vulgus
Ictus expertum tristes, dum arcere Rdbertom
GuiscARDDM patriis certabat finibus hostem,
15 Et reliquum, cujus Ceperanos nunc quoque campus
Ossa tegit, mendax ubi erat nimium Appulus omnis,
Et Taleacoti trans arcem , ubi viribus usus
Armorum nuUis vicit longaevus Alarbds ;
Atque hic perfossos truncos ostenderet, ille
20 Artus : nii horum nonae foedissima bulgae
Supplicia aequaret. Non sic perfossa videntur
Dolia, queis media est aut infima lamina subter
Amissa, ut quidam a mento usque ad podicis orbem
Scissus, qui mihi spectandum sese obtulit ultro.
25 Intestina inter crura huic pendentia stabant,
Extaque cum tristi vertente in stercora sacco
Quidquid quisque haurit, nobis manifesta patebant.
Atque hic dum spectans haerebam totus in illo,
Is me respiciens, manibus sibi pectora pandit,
30 Sic fatus: Gerne, ut lanier crudeliter artus;
Aspice, ut incedat mutilus Maometds; et Altx
Flens prae me repit, diffissus turpiter ora
A mento ad frontem; quosque illic conspicis, omnes
Hi, dum vita fuit, seruerunt scandala, adorti
35 Schismatis omne nefas. Quare sic scissa trahentes
Membra illi occurrunt. Isthic post terga moratur
Daemon, qui scindit nos tam crudeliter ense,
Turba de nostra rursum sub vulnera mittens
Quemquam, ubi triste viae spatium revoJutus obivit;
40 Yulnera namque prius coeunt, quam huic obvius alter
Fiat regressu. At quis tu, qui in vertice rupis
Hujus odorare? An subeundae ut sit mora poenae,
Quae tibi decreta est confesso crimina vitae? —
Nec mors hunc deprendit adhuc, nec facta nefonda
45 Huc adduxerunt cruciandum , talibus infit
108
INFERNORUM XXVIII.
Praeceptor; sed ego, absumptus jam funere, poscor,
Hunc ut circumagam loca per tenebrosa, per omnes
Orbes, hinc donec renim experientia doctum
Mittat et, ut nunc ipse loquor, res vera patescat.
50 Taiibus auditis, plus quam centena virorum
Turba stupens stetit in fossa; nam mira cruentae
Res poenae immemores fecit. Nunc ergo monebis,
Tu fortasse brevi visurus lumina solis,
Fratrem Dulcincm, validis ut se instruat armis,
55 Ni mens certa illum tulerit, me pone subire
Quam primum hanc fossam, ne sic tam angustia viclus,
Quam nivis aggestae, victorem Guascona mittat;
Nam secus haud facinus fuerit leve castra potiri.
(Jt pede suspenso hanc vocem Maometus iturus
60 Edidit, hinc abiens tellurem hoc pressit. At alter,
Perfossum cui guttur erat, qui naribus ibat
Ad frontem truncis, tantum aure notabilis una,
Et steterat, mistus reliquorum examine, mirans,
Ut me lustraret, per aperta foramina cannae
65 Undique caede rubrae prior occupal, ista locutus:
tu, quem nulla impurum facta impia damnant,
Et quem jam vidi in Latio, nisi fallit imago
Me similis, si forte iterum tibi cemere dulcem
Tellurem dabitur, quae a Yercellensibus agris
70 Ad Marcobejum vergit, reminiscere Pbtrum,
Patria cui Medicina fuit; duoque optima Fani
Lumina viva modo, mox ista monere memento,
Guidum atque Angelulum, nisi mens hic praescia vana est,
Se vita iri depulsos, atque aequore mersos
75 In saccum insutos, sub proditione tyranni
Falsi, ad Crustumium; nec, qua Majorica ad oras
Usque patet Cyprias, vasti rex aequoris unquam
Tale scelus vidit, nuUo grassante pirata,
Nulla acie Argolica. Qui oculo tantum aspicit uno
80 Proditor, atque tenet terram, quam, qui modo mecum
INFERNORUM XXVlll.
109
Yersatur, nunquam vellet vidisse, vocabit
Hos in congressum, efficietque, ut Yota precesve
Non opus his vento sit mittere Phocarensi.
Huic ego: Fac monstres, et da mihi discere posse,
85 Si me forte tuum vis nomenr ferre sub auras;
Ecquis is est, adeo visum exsecratus amarum?
Ille manu arripuit socii malam oraque pandit,
Exclamans: Hic est — ; neque hiantem verha sequuntur.
Gaesaris hic animo dubitanti fraena resolvit,
90 Sic fatus: Nocuit semper differre paratis.
Atque oh! quam mihi visus erat formidine victus,
In jugulo truncus Hnguam sic farier ausam,
CuRio! Tum manibus mutilatis alter utrisque,
Aera per fuscum toJlens foedantia vuitum
95 Ossa lacertorum, hanc eduxit pectore vocem:
MoscA tua maneat pariter tibi mente repostus,
Gui quondam, heu nimium misero! vox excidit ista:
Facta viam invenient, quod genti semen Hetruscae
Triste fuit. Generisque tui commune sepulchrum!
100 Respondi. Quare ille, suo hunc etiam insuper addens
Moerorem, flenti similis simiiisque furenti
Fugit, et ipse steti cnpidus spectare catervam.
£t res oblata est, quam me narrare vetaret
Ipse timor, nulio mecum testante; sed ipsa
105 Conscia mens veri, comes optima, sueta juvare
Auxiliis hominem, cui pro thorace dedisset
Nil conscire sihi non purum, mji omnia tuta
Praestat. Ego vidi certe, videorque videre
Nunc etiam, truncum per se capite ire revulso
110 Cum reliquis grege de tristi ; arreptumque capillis
Ahscissum caput ipse manu pendente ferehat,
Instar laternae, nosque illud lumine utroque
Spectans: Me miserum! questu repetebat amaro.
Ipse aderat lucerna sibi; geminatus in uno,
115 In gemiuo simplex: qui fiat, noverit ille.
110
INFEBNORUM XXIX.
Qui regit haec. Postquam sub pontis constitit arcu
Arrectus, dextram ac totum caput extulit alte,
Verba admotunis nobis sua. Verba fuerunt
Ista: Modo nostrae durum genus aspice poenae,
120 Tu, qui yivus adhuc yisunis morte peremptos
Huc ades, atque vide, num sit crudelius ullum
Supplicium; utque aliquid nostri non inscius edas,
fiLANDERIONENSEM BeLTRAMUM SCitO fuisse
Me, illum, qui regi dederam perversa Joanni
126 Consilia, atque in se patrem natumque rebelles
Armavi. Architophei non sic furiaiibus egit
Maachiadem stimuiis, nec tanto vulnere iuctus
Davidem oppressit. Quare, tam juncta duorum
Divisi qui corda virum, sic nunc ego gesto
130 Divisum cerebnim, miser! usque ab origine prima,
Isto quae in trunco est. Sic iex pro dente reposcens
Dentem, haud absimiles jussit me pendere poenas.
XXIX.
Sic mihi turba frequens, diyersaque vulnera visum
Abstulerant domitum, ut cuperent mea lumina ionga
Fiere mora. At: Quid adhuc, vates ait, aspicis ultra?
£t quid adhuc, acie defixa, immofoilis haeres,
5 Carcere sub tristi speculando vulnere passim
Multiplici laceras umbras? Sic temporis horas
Te flendo haud aliae viderunt ducere bulgae.
Haec vallis, bene si numeres, per millia ductos
Bis patet undenos passus; jamque aurea iuna
10 Sub pedibus luoet nostris, jamque hora diei,
Quae datur, eiigua est; minime et quod rere, videnda
Multa manent. Ego respondi: Si agnoscere caussam
£t tu quivisses, cur undique vestigarem,
Cunctandi ulterius spatium breve forte dedisses.
15 Ille ibat partim , gradientem ego pone sequebar,
INFERNORUM XXIX.
111
[ncq)tum evolyens responsum atque insuper addens:
Illam inlra foveam, cbnsulto ubi fixa tenebam
Lumina, flere meo reor umbram sanguine cretam
Crimina, apud manes adeo constantia magno.
20 Tum doctor contra: Ne posthac sensa tuamque
Is frangat mentem; atque alias sub pectore curas
Jam yersa; hic per te liceat remanere sepuito.
Namque illum yidi graviter sub ponte minantem,
Ac te signantem digito, audiyique yocatum
25 Hic intus Gerium del Bello nomine Hetrusco.
Sed qui Altafortis <quondam possederat arcem,
Sic tibi detinuit mentem, ut diyertere yisu
Inde tibi haud fuerit; quare jam eyaserat ille.
Mi dux, mors yiolens, ultorem nacta nec uilum,
30 Qui fuerit probri consors , ita abire frementem
Gompuierit, dixi; quare ilie, ut corde yoiuto,
Excessit, nulla dignum qui yoce yocarer
Ducens; idque magis miserantem indignaque flentem
Hujus fata moyet. — Sermonum hac nos vice primum
35 Yenimus ad callem scopuli, qui ex yertice monstrat
Aiterius yallis spatium totum undique ab imo,
Si major fuerit speculanti copia iucis.
Yentumubi buigarum est postremaad claustra malarum
Sic, ut alumnorum mihi jam apparere figurae
40 Possent, diyerso ferierunt murmure questus
Gor mihi, quos pietas teiis armarat acutis:
Quare aures manibus properayi ciaudere utrisque.
Qualis, si spatio fossae glomeretur in uno,
Quidquid in aegrorum hospitiis pigra stagna Glaninae
45 Valiis , cum arentes agros Leo tristis hiulcat,
Aut cum Libra yices aequat, quidquid maris ora
Importuna Senae, quidquid Sardoa malorum
Morbis foeta gerit, dolor afforet; undique talis
Hic erat, ac talis se fainc halitus effundebat,
50 Qualem membra halant diuturua putrida tabe.
112 INFERNORUM XXIX.
Nos longi extremam scopuli , laevam usque tenentes,
Descensu petimus ripam, atque reviyere yisus
Tunc coepit propius fossae ima, ubi rege sub alto
Justa ira, haud patiens falli, cruciatibus angit
55 Falsificos; atque hic mulcandos ipsa notavit.
Tristius haud quidquam Aeginae vidisse putarem
Confectum morbo communi vulgus, ubi aer
Sic plenus vitio fuit, ut genus omne animantum,
Ad minimum vermem, collapsum morte periret;
60 Et genti antiquae dein semina formicarum
Suffecere novum populum, ut cecinere poetae;
Quam qui per tenebras iliius valiis acervos
Umbrarum varios ianguere aegrore videret.
Iste superjectus ventri, tergo ille jacebat
65 Allerius, quidam reptando triste cubile
Mutabat. — Taciti nos lento incedere passu,
Gircumferre oculos, aegrosque audire querentes,
Tollere qui nuilo sese conamine quibant.
Ipse duos vidi nixos se mutuo, ceu vas
70 Impositum vasi, caifiat ut esca vicissim,
A capite ad plantas maculatos undique crustis.
Haud unquam strigili propere percurrere vidi
Tergus equi puerum, domino exspectante moratum,
Aut quem pertaedet vigilando ducere tempus:
75 Ut se quisque supra properantibus unguibus acres
Hic illic iterum morsus geminabat, ob iram
Indomitae nimium proriginis omni ope captae.
Et conabantur scabiem sibi detrahere ungues,
Sardoni ut culter squamas, aut cuilibet ulli
80 Largius instructo pisci. — Tum talibus unum
De numero aggressus, dictis dux incipit ultro:
O, qui te ianias digitis, ut forcipe adunca
Saepe usus, dic, an quisquam ex teliure Latina
His commistus eat; sic unguis tempus in omne
85 Sit tibi par operi. — Sumus ambo ex gente Latina,
«■^
INFERNORUM XXIX.
113
Quos ita comiptos cernis, tunc unus ad ista
Respondit lacrimans; sed qui nos yoce rogasti,
Ecquis es? — At ductor: Yeni, descendere adortus
Ex rupe in rupem, ducturus corpus habentem
90 Vivum, Tartareas homini monstrare cavemas
Certiis. Tum vero sese commune resolvit
Fulcrum, et quisque fremens oculos atque ora tenebat
In me, unaque alii, quibus haec yox icerat aures.
Optimus accessit demisso vertice, fatus
95 Sic mecum, sapiens: Istis tu edissere, quidquid
Yis. Et ego coepi, hanc veniam mihi dante magistro:
Sic nunquam vestrum primo vanescat in orbe
Mentibus elabens nomen, sed vivat in aevum
Multum. Non pigeat qui sitis dicere, et unde
100 Sit genus; haud vestrae species foedissima poenae
Impediat, veterem metuentes prodere famam.
Aretina mihi tellus est patria, tali
Unus voce inOt; damnatum me igne Senensis
Albarus absumpsit; sed, quod me morte peremit,
105 Haud huc me adduxit. Quamquam, ut verum ordine p^ndam,
Huic quondam dixi, per hidum multa locutus,
Me caUere artem, p^r quam sublimis in auras
Tollerer. Hic plenus studiorum, et mentis inanis,
Monstrare hanc jussit: sed, quod tranare volatu
110 Aera Daedaleo haud dederam, dedit ipse cremandum
Me cuidam, cui carus erat, patri ut sua proles.
Verum me ista decem de bulgis ultima claudit,
Quod me, qui Alchymia sum usus, dum vita manebat,
Minos, cui nunquam decepto errare iicebit,
115 Ista multavit poena. — Atque ego talia vati:
Vidislin' gentem captanti vana Senensi
Aequalem? Huic certe haud multum gens Gallica cedit.
Aiter ubi audivit scabiosus talia fantem:
Excipe, respondit, JStriccam rescindere doctum
120 Impensas , simul atque auctorem divitis illum
8
114
n^FERNOBUN XXX.
NicoLECM moris, primum qui iayenerit hortuin,
Gui caryophylli beneoleDtia semina adhAerent;
Excipe conyentus» ubi consita vitibus arva
AsciANONENsis dispersit Cacgu, et ingens
125 Frondiferum nemus, et qui effudit, prodigus auri,
Quidquid consilii prius Abbaliardus habebaL
Utqae scias, qui te spectantem mente Senenses
Adversa sic auxilio juvet, inspice, et ora
Fac bene responsent tibi nostra, et disce Capogci
130 Umbram arte Alchymiae docli vitiare metalla ;
Et meminisse potes, si te bene lumine lustro,
Quam bene naturae simulator simius essem.
XXX.
Cum Juno ob Semelen odio indulgebat acerbo
Gentis in omne genus Thebano sanguine cretae,
Quod semel, atque iterum ostendit; furialibus actu»
Est adeo stimulis Athamas, ut conjuge visa,
5 Quae natos, utrasque manus onerata» trahebat,
Exclamarit: lo, tendamus retia ailvis,
Ut post insidias gemina cum prole leaenam
Prendam. Deinde feros ungues protendit, et unum,
Nomine quem proprio compellavere Learchum,
10 Gorripuit, circaque caput bis terque rotatum
Ad saxum aUisit: reliquo et cum pondere sese
Obruit illa mari. Et euncta ausa, ausisque potita
Gum fortuna Phrygum coepit sublapsa referri,
Ut regnum et regem deleverit una ruina;
15 Tristis, inops, praedae mala sors Gisseis, ubi aras
Caede Polyxenia respersas vidit, et ictu
Telorum exanimis Polydori in Uttore corpus,
Acta furore dedit latratus ore caninos
Pro verbis; tantus mentem distorserat angor.
20 Sed neque Thebanae, neque Troicae Erinnyes un^uam
INFERNOBUM XXX. 115
Visae suDt adeo in qaemquam saevire , vel ungue
Figere, nedum hominum, rabidarum membra ferarum,
Sicut ibi umbrarum vidi simulacra duarum
Arida, nuda artus se alterno incessere morsu,
25 Tamque cito ferri cursu, quanto impete porcus,
Cum se solyit hara. Petit artus una Gapogci,
Et colli nodum compressit dente tenaci
Sic, ut raptato venter teilure fricandus
Huic esset solida. Tum, qui stetit ore trementi,
30 Aretinus ait: Furiosam cerne JoANifis
Sticchi umbram cunctos sic depectentis. — At isti
Dixi: sic parcat te figere dentibus alter;
Ne grave sit fari; dic, quisnam est ille, priusquam
Isthinc erumpat Mtbrhae vetus illa scelestae
35 Est anima, in patrem fas uitra perdite amica;
Grimen in incestus quem traxit fraude sub ista:
Alterius formam falso mentita, parenti
Sese supposuit; velut alter, qui inde recedit,
Fingi se Buosum Donati passus, equarum
40 Ut grege de toto reginam acquireret, ausus
Testari hunc simulans, simul et tabulis dare normam.
Postquam abiere duo rabido obvia dente petentes,
In quos obtutum figebam, lumina verti
Inspectura alios male natos. Se obtulit alter
45 Spectandus litui forma, quam totus habebat,
Non aliter factus, si demas inguina parti,
Qua vir sit bifidus. Gravis hydrops, dispare norma
Sic membra afficiens congestae copia aquai,
Quam male convertit, minime ut respondeat alvo
50 Os, hunc continuo labns. inhiare reclusis
Gogit, more viri, quem tabida febris adurit,
Qui, stimulante siti cum fiagrat, deprimit imum
Ad mentum, invertitque ad nares usque supernum.
vos, qoi poenae immunes (nec cognita caussa)
55 Triste pererratis regnum, circiunspicite, inquit.
8'
116
INFERNORUM XXX.
Intentique grayem perpendite' mente magistri
Adami luctum. Mihi vivo haud defuit ulla
Copia poscenti; heul nunc lymphae gutta vei una,
Una est in votis. Rivi, qui montibus agri
60 Clusini argento simiies labuntur in Arnum,
Quaque iter intendunt, saturant loca cuncta liquore
Frigidulo , ante oculos, nec frustra, errare videntur;
Nam me dulce fluens horum plus siccat imago,
Quam, qui sic macie vultum depascitur, aegror.
65 Quae me justitiae sic contudit ira severae,
Inde loci, infamem turpi quem crimine feci,
Deduxit caussam, qua plus mihi corde frequentes
Exprimat ex moesto gemitus. Romenu terra est
Haec, ubi corrupto nummos cudi aere notatos
70 Baptistae effigie; quare membra usta reliqui.
At mihi si coram prava umbra videnda daretur,
Vei GuiDi, vel Alexandri, vel fratris utrique,
Inspicere hanc maliem satius, quam fonte potiri
Branda. Jamque una intus adest, si vera loquuntur
75 Umbrae actae rabie: at quid mi, si vincior artus?
Si saltem mihi corpus adhuc levitatis haberet
Tantum, ut, dum vertunt labentia tempora saecium,
Unum vei digitum pedibus procedere possem,
Hoc essem jam ingressus iter, vestigia quaerens
80 lilius has inter vuigi sordes; licet ista latrina
In longum undenos passus per miliia ductos,
Et plus quam passus quingentos iata patescat.
Colluviem hanc inter mihi tempus in omne jacendum est
Hos propter. Namque hi suaserunt cudere nummos,
85 Queis tantum suberat misti purgaminis, ut tres
Pondere adaequaret siliquas. — Tum talibus orsus
Quaesivi rursum: Quae sunt miseranda duorum
Spectra haec, quae fumant veiuti sub frigore brumae
Fonte «xtracta manus, tibi dextrum qui iatus urgent
OOProstrati, junctique simui? — Quo tempore in istud
fNFERNOfiUM XXX.
117
Antrum, inquit, pluvi, ilios me inyenisse recordor
Sic poaitos; nunquam digressos ampUus inde,
Aeternumque reor mansuros. Femina mendax
Una est, quae nomen Josephi crimine falso
95 Detulit ; haec umbra est Danai peijura Sinonis
Ex urbe Uiaca, quorum de pectore febris
Tantum nidoris graveolentis torrida mittit.
Unus at ex iliis, piguit quem forte vocatum
Nomine ita obscuro, pugnum huic impegit in ampii
100 Duritiem yentris. Veluti Gybeleia ab ictu
Tympaoa, is insonuit. — Contra subita ira magistri
Adam vibrato graviter ferit ora iacerto,
Nec minus hic fuerat durus; dein taiia fatur:
Quamvis membrorum gravitas vetet ire, lacertus
105 It mihi iiber, ubi sit opus. Tunc edidit aiter
Haec verba: Ardentem ad flammam quo tempore tractus
Ibas, haud fuerat tam alacer tibi; at hunc tamen aera
Cudere sic norunt, et pius fortasse paratum.
Hydropicus contra: Nunc tandem dicere venun
110 Coepisti; at Trojae tu pandere vera rogatus,
Non ita testis eras verax« Verum assimuiavi,
Tu cuneum, Danaus dixit; sed criminis una
Isthic me labes damnat, te piurima, totque
Crimina, quot quisquam haud potuit committere Daemon.
115 Insidias faiiacis equi, perjure, revolve,
Uii respondit, qui inflatum abdomen iiabebat,
Arguat et sontem totus jam conscius orbis.
At tibi sit crimen sitis arida, dixit Achivos,
Quae tibi disrumpit linguam; sit marcidus humor
120 Crimen, qui anterius ventrem tibi sepit. — At aeris
Cusor: Ita, ut quondam, magno se scindit hiatu
Os tibi nunc, ubi fert animus maledicere suetus.
Quod si me exsiccat sitis, et me lympha refercit,
Ardor te male habe^, male habet caput usque laborans;
125 Et dum Narcissi speculum tibi lambere detur,
118 INFERNORUM XXXI.
Hortantem haud yelles te longa ambage moratum.
llos ego defixa sermones aure bibebam,
Cum mihi praeceptor subtristis: Prospice, dixit;
Namque parum modo abest, quin tecum in jurgia surgam.
130 Quem simul iratum audivi verba ista ioquentem,
Accessi, puduitque adeo, ut pudor intima mentis
Nunc quoque pervadat, repeto dum talia mecum.
Ac veluti in sonmis sua qui sibi damna figurat,
Somnia dum ludunt, ludant modo somnia mavult
135 Sic, ut quidquid adest, omnino exoptat abesse:
Talis ego adstiteram, cum deessent verba studenti
Errori caussam nostro praetexere; at istud
Fecerat adspectus, quod me haud fecisse putarem.
Culpa tua major tanto purganda pudore
140 Non esset; quare hic omni te iabe levavit,
Doctor ait, meque usque puta te cemere coram
Adstantem, si forte pari certamine gentem
Infensam offendas: id velle audire pusilli est.
XXXI.
Una eademque prius me lingua momordit, utrasque
Tinxerit ut malas, medicataque postea juvit.
Talis, ut audivi, fataiis lancea Achillis,
Ac Pelei patris primo caussa esse soiebat
5 Tristis, deinde bonae strenae. Nos vertere terga
Yalli infelici, praecingentemque tenere
Coepimus adscensu ripam, transversa legentes
Muti. Nescio quid minus hic quam noctis opacae,
Atque minus quam lucis erat. Nec longius ire
10 Yestigando ocuius quibat; verum imptdit aures
Stridore aitisono comu, quod et omne tonitru
Obruerit strepitu horribiii, propriumque secutum
Oppositum ftibi iter, me figere adegit in unum
Lumen utrumqne locum. Post flendae Ainera ciadis,
INFERNOaUM XXXI. 119
15 Carolas a saocto Magnus cum decidit auso,
Tam perterricrepo dod perculit adra bombo
Rholandus. — Caput inde ausus'pauilisper in altum
Toliere, sum multas Tisus spectare praeaitas
Turres. Quare ego: Dic, quaenam est terra ista, magister?
ao Isque mibi: Quoniam multis stipata tenebris
Per loca transcurris nimium procul, hinc fit, ut erres
Propter opinatus animi; at, probe, tu quoque disces,
Illuc si accedas, quam, quae longinqua yidentur,
Decipiant sensus: quare properantius ito.
25 Apprenditque manum peramanter, et insuper addit:
Ante iter ulterius quam pergas carpere mecum,
Scito, non illas turres, yerum esse gigantas,
Stantque, tenus yentris quanti sunt, undique fiu
Circum oram putei. Veiuti, caiigine pulsa,
30 Paullatim incipiunt oculi internoscere, quidquid,
Aera qui stipat, yapor abdidit; aera crassum
Sic me, dum fodio, magis et magis usque propinquans
Orae, error Aigit et pavor ingens occupat artus.
Namque ut, ubi Tallo sedet area septa rotundo,
35 Monstregio surgit redimitus turribus altis :
Sic exornabant, puteus qua cingitur, oram
Terribiles media non plus quam parte gigantes
Supra impendentes, queis Juppiter aethere ab alto,
Dum crepitat, minitatur adhuc. — Mihi jamque videbar
40 Cemere cujusdam faciemque humerosque sinumque
Et magnam Tentris partem , distentaque utrimque
Brachia sub costis. Recte natura reliquit
Artem, quae tales homines in luminis auras
Ederet, his simUis Harti ereptura ministros.
45 Quod si cetorum aut eiephantum haud poenitet iiiam,
Res inspectanti penitus censenda Tidetur
Plus justa ac prudens. Nam si solertia menlis
Nequitiam jungat cum Ti, jam nulla juTaret
Contra obnitentis Tirtus. Praelonga patebat
120 INFERNORUM XXXI.
50 Atque ampla huic facies , yeluti pinna ardua molis
Romae, Petre, tibi sacrae; modus ossibus idem:
Ut pars inferior, cui facta est subligar ora,
Sat bene demonstret tantum superesse staturae,
Ut male praesumant se his tangere posse capillos
55 Tres Phryges impositi. Non paucos namque yidebam
Triginta magnos in longum tendere palmos
Inde, ubi demissam subnectit iibula vestem.
Rafel, mai, amech! coepit clamare ferinum
Os, quod non hymni carmen mage dulce decebat. ,
60 Dux meus hunc contra: Stolidissima bellua, dixit,
Aere tona comuque tuos effunde dolores,
Ira furorve alius simuiac praecordia tangit.
Coilum pertenta; invenies, confuse, ligamen
Funis, qui vinctum tenet; atque hunc adspice magnum,
65 Qui tibi praecingit pectus. — Dein taiibus infit
Mecum: Idem scelus ipse suum nunc arguit; iste est
Nembrottus, cujus mala mens effecit, ut una
Tantum haud utantur mortalia saecia loquela.
Istum mittamus, nec venlis irrita verba
70 Spargamus vanis ; nam sermo est quilibet ipsi
. Talis, ut et nobis idem hic, non cognitus uUi.
Longius ire igitur Juvit, laevam usque tenentes,
Atque intra jactum teli stetit obvius alter
Saevior, ac major. Qui hunc cinxerit arte, magistrum
75 Dicere nescirem; at prae se iaevum ipse tenebat,
Et post se dextrum religatum fune lacertum,
Qui sic hunc infra coUum undique praepediebat,
Ut partem exstantem vel quino involveret orbe.
Iste tumens fastu voiuit tentare quid ipse
80 Contra supremum terrae coelique potentem
Pugnando posset, ductor mihi dixit, et inde
Haec ipsi merces. Ephialtes nomen habebat,
Extremumque dedit specimen virtutis in iila
Pugna, qua Superis tantum injecere gigantes
INFERNORUM XXXI.
121
85 Terrorem: haud unquam ntoyet is, quae brachia torsit.
Uli ego tum: Yellem, fieri si posse putares,
Immensum his oculis Briarea videre. Sed ille:
Antaeum haud procul invenies dantem ore loquelas,
Quem non vincla tenent, qui nos deponere in ima
90 Yalle, ubi cunctorum stant pectora pessima sontum,
Possit. Quem velles, is muito longius isthac
Distat, et est vinclis vinctus, nec dispare forma,
Si vultum excipias, qui saevior esse videtur.
Nec jam sic validus terrae tremor ingruit unquam,
95 Mole sua stantem quateret qui fortius arcem,
Ut cito se excussit dirum genus Iphimediae.
Tunc mihi mors, nunquam pejus metuenda, recurrit,
Ad quam formido sat erat, nisi vincuia torta
Yidissem. Quare gressu processimus ultra,
100 Antaeum et petimus, qui uinas, sine vertice, denas
Spelunca exstabat, solvitque haec ore magister:
fortunatae nimium vetus incola vallis,
Quae decora eximii quondam dedit ampla triumphi
Scipiadi, Annibaiem, turba cedente suorum,
105 Yidit ubi dare terga fugae, o cui mille leonum
Sacrasti exuvias; o tu, qui si agmina. fratrum
Juvisses alto in beilo, jam credere dignum est
Cessuros regnum natis tellure fuisse
Coelicolas victos; ne nos deponere in oris
110 Cocyti grave sit, glacies quem frigida vincit.
Ne mitte orantes Titvo, ne mitle Typhoeo:
Largiter hic praebere potest, quae munera cuncti
Hic vestri cupiunt. Oneri supponere tergus
Ne pigeat nostro, et naso suspendere parce.
115 Iste et apud superos poterit tibi reddere famam
Nunc quoque; vivit enim, et diuturnam ducere vitam
Sperat, ubi ante diem non ipsum gratia major
Ad sese revocet. — Sic doctor. At ille tetendit
Approperans dextram et, queis pressit ad incita adactum
122 INFERNOfiUM IXXII.
120 Alcidem qttondam, ductorem sustulit ulnis.
Ut sese prensum sensit, mihi talia fatur
Minciades: Isthuc accede, ut te quoque prendam:
Dein sic effecit, fasci ut glomeraverit uni,
Sese, meque. Yelut sub parte, ubi prona yidetur
125 Carisenda oculis, si quando ei aethere in ipsam
Incumbat nubes, ut contra pendeat ilia;
Antaeos mihi talis erat, dum multa morabar,
Clinantem spectans tanta se mole gigantem.
Nec semel evenit, diversum ut quaerere caliem
130 Optarim; sed nos imum prope fluminis aiveum
, Deposuit leviter, Cocyti ubi stagna profundi
Luciferum Judamque voraot. Hic nulla manendi
Ipsi caussa fuit sic curvo, ast arboris instar
Veliferae, immani se arrexit corpore in altum.
XXXII.
Si mihi sic asprum raucumque sonantibus uti
Fas esset numeris, ut convenientia tristi
Carmina concreperent barathro, in quod pondere rupes
Cunctae aliae tendunt, vena magis ubere succum
5 Exprimerem mentis; sed ubi est mihi copia nulla,
Fari haud absque metu aggredior: nec parva videtur,
Dignave res risus, aut nomioa balba parentum
Fingentis linguae, medium, in quod nititur omne,
Designare. Sed hunc doctissima turba sororum
10 Ipsa juvet versum , quae Amphiona daudere Thebas
Molitum auxilio juvit, ne carmina rebus
Discordent. — plebs hunumae pessima gentis,
Quae sedes habitas, quas est describere durum,
Profueht melius vobis pecudum atque caprarum
15 Isthic sorte datas animas sumpsisse repostis.
Postquam demissi in puteum devenimus atrum,
Sub pedibus Lybici, in muito inferiora locorum
1
INFERNORUM XXXIl.
123
Lapsi, et adhuc miinmi direxi liunina ad altuin:
Prospice, ut incedis, subito haec yox venit ad aures,
20 Neve caput fratrum miserorum protere plantis.
Quare ego respexi, atque oculos sese obtulit ante,
Sub pedibusque lacus g]acie concretus inerti,
Durus ita, ut yitri potius, quam moUis imago
Esset aquae. Non sic denso velamine cursum
25 Ister contexit, qui praeterlabitur agrum
Austriacum, aut Tanais rigidi sub sidere coeli,
Ut lacus hic stabat. Quod si collapsa ruinam
Yasta Tabemicci, aut Petrapanae pondere toto
Traxisset moles, haud uUum sponda dedisset
30 Sub casu crepitum. Ac veluti stat rana coaxans
Bictu extra stagnum, cum virgo rustica saepe
Somniat in sulcis se spicas ire legentem,
Stabant Hrentes, illac tenus, unde pudoris
Apparent signa, in geUdis stringoribus amnis
35 Umbrae extematae luctu, dentesque ciebant
Conflictu in numeram, ut peregrina ciconia rostrum.
Vultum quaeque suum figebat yersa deorsum:
Angorem os, cor triste ocuU testantur. At omnia
Ut circumspexi, demisi lumina quaerens
40 Inferiora meis plantis, simulacraque vidi
Stare duo sic jtincta sibi, connexaque ita arcte,
Ut simul immistus capitis pilus esset utrique.
Yos, qui premitis sic pectora mutuo, dixi,
Qui Yos, et quodnam genus? — lUi flectere coUa
45 In me sublatis ocuUs. Tum moUia primum
A lacrimis intus, fluxerunt lumina guttis
Labra supra, at glacies illas oculum inter utmmque
Frigore concretas adstrinxit, et ostia Tisus
Occlusit. Nunquam sic iigno adnectere Ugnum
50 Yi subsGus valuit. Quare hi se fk*onte petebant
Adversa aUernis, hircorum more duorum,
Tanta ira hos vicit. Tum unus, cui frigus utrasque
124
INFERNORUM XXXII.
Aures depastum fuit, haud minus usque deorsum
Defixis oculls, dixit: Cur tanta cupido
55 Sic nos lustrandi? Si istos tu scire laboras,
Possedere ambo Taliem, Byzantius amnis
Unde fluit : pater his Albbrtcs ; et unica mater
Ipso yentre satos in luminis edidit auras.
Yestigare potes totius lustra Cainae,
60 Non tamen invenies culpis insignibus auctam
Umbram marmoreo mage dignam in frigore figi;
Non iilam, manus Artudis cui pectus et umbram
Uno ictu rupit. Non his Phogagcia , non his
Iste est deterior, modo qui me sic capite umbrat,
65 Cernere ut uiterius nequeam; quem nomine dicunt
Sasolum MASCHERoifi. Si es sanguis hetruscus,
Tu quoque quis fuerit jam scis. Et multa profari
Ne me forte adigas, ego sum, inquit, Cammisionus
De Pazzis et, qui purget mea turpia facta,
70 Carlinum maneo. — Dein vidi mille caninos
Frigore deformes vultus. Quare horreo totus,
Semper et horrebo, gelida vada saxea crusta
Cum relegam mente. At medium, quo cuncta trahuntur,
Queis aliquid gravitatis inest, dum planta petebat,
75 Et mihi in aeterno trepidabant frigore membra;
An mens sic tulerit. seu fatum sorsve, referre
Nescirem; sed, dum capitum inter strata movebam
Plantas, cujusdam offendi pede fortiter ora.
lUe hanc me contra flens vocem pectore rupit:
80 Quare me tundis? Nisi multam Hontisapjbrti
Advenis aucturus, quid me, furiose, lacessis?
Atque ego: Fac maneas hic me, praeceptor, ab isto
Dum mihi solvantur, dubia quae mente revolvo;
Et me pro arbitrio posthac properare jubebis.
85 Dux stetit; atque ego adhuc dure maledicta vomenti
Dixi: Quis tu, alios audax incessere probris?
Ecquis es, o, qui aliis, quos haec Antenora claudit,
INFERNORUM XXXfl.
125
Percellens malas spatiaris, ut, integer aeyum
Si quoque nunc ageres, tamen id nimium foret? inquit.
90 Tunc ego respondi: Superest mihi vita, tibique •
Dulce erit id scitu, si poscis munera famaa,
Gaetera quae inscribat vestrum inter carmina nomen.
Quin etiam cupio, dixit, contraria: abito,
Proripe te hinc, caussamque ultra ne intersere questus;
95 Namque per hanc Yaliem male nosti pellicere umbras.
Tunc ilium, colli cute posteriore potitus,
Arripui, ac dixi: Aut pandas mihi nomen oportet,
Aut piius in toto nullus tibi vertice restet.
Isque mihi: Ut cunctos studeas mihi yeilere crines,
100 Nec dicam, qui sim, nec per me discere quidquam
Te patiar; non, si centenis calcibus isti
Insultes capiti. Manibus jam utrisque prehensum
Irrueram in velius, cirris et pluribus illud
Exspoliaram, ipso multum latrante deorsum.
105 Inversis oculis; cum quidam his Yocibus orsus
GlamaYit: Quid, Bocca, tibi est? Non esse putabas
Sat tibi sic sonitum crepitantibus edere malis,
Ni latras etiam? Quidnam te Daemonis urget?
Tunc ego: Jam Ycrbum, dixi, nolo amplius addas,
110 Proditor infamis; nam, te obnitente, per omnes
Effundam terras, de te quae Yera notaYi.
Ille autem respondit: Abi, et quae ferre sub auras
Yis, narra, ac si unquam nostris CYadere lustris
Detur, ne taceas illum, cui lingua parata
115 Sic fuit. Argentum Gallorum is luget et aurum :
Ipse DuERENSEM, poteHs jam ^icere, Yidi,
Pessima congeries ubi sontum frigora captat«
Si quis forte roget, num quisquam accesserit uitra,
Haerentem ad latus huic est cemere Beccheriam,
120 Gui quondam ferro secuit Florentia guttur.
Gum Gano, atque Tribaldello simul inde Joannem
SoLDANERO ortum non tam procul esse putarem,
126 INFERNORUM XXXIll.
Per quem est questa suam, dominante Faentia somno,
Irrapisse hostes portis bipatentibus arcem.
125 Hinc nos digressi non longe aberamus ab ilio,
Gum durata geiu fovea duo spectra sub una
Sic conjuncta simul vidi, ut capnt unius esset
Pileus alterius capiti; ac yeluti improba ventris
Esuries cogit durum conyellere panem:
130 Sic sibi suppositum prendebat dente supernus,
Stabat ubi molli cervix adjuncta cerebro.
Non aliter Tydeus Menalippo tempora rosit,
Exsuperante ira, ut caput hic, et caetera circum.
qui crudeiem ostendis sic more ferino,
135 In quem stas supra, rabiem, quemque ore voraci
Manducas, dixi, hac caussam mihi dicito lege.
Hunc contra tantos si exerces jure furores,
Dum Yos ipsiusque scelus cognoscere detur,
Jpse quoque. ad Superos remeans tibi grata rependam,
140 Ni prius arescat, quae dat mihi talia fari.
xniii,
Sustulit 08 diro a pastn malus iile, comisque
Abstersit capitis, quod retro morsibus acer
Foedarat, coepitque: Jubes renovare doiorem
Insanum, admonitu jam corda premente, priusquam
5 Dicam. At si quae yerba loquor, sint semina iniquo,
Quem rodo, opprobrii infames reddentia fructus,
Narrantem simui adspicies, lacrimasqne cientem.
Jgnoro, qui sis, et qua ratione sub istas
Veneris huc sedes; at cum tna sensa ioquentem
10 Audio, Florentinum te lingua indicat ipsa.
Jam me Ugolihum comitem ignorare negabis,
Atque hunc Ri76Gerium ornatum majore tiara;
Nunc dicam, huic taii quae me det caussa propinquum. ^
Quomodo consiliis atque ipsius arte mai^oa, '
INFERNORUM XXXllL
127
15 Cui me credebam, sim captus, deinde peremptus,
Dicere non opus est. Sed quae tibi cognita forsan
Haud patuere unquam fando , quam scilicet atrox
Supplicium mortis fuerit mibi, jam ipse yidebis, '.
£t, num sim laesus, tu disces crimine ab isto.
20 Rima adaperta brevis tenebroso in carceris antro,
Gui titulus per me famis est, ubi clausus oportet
. Ultimus haud fuerim, mihi jam per tenue foramen
Monstrarat plures lunas, mala somnia cum me
Ceperunt, per quae velamina scissa futuri
25 Sunt mihi. Is hortator dominusque est visus adesse,
Atque lupum et catulos ad montis trudere saltus,
Quo Pisae opposito prohibentur cernere Luccam.
Cum canibus macris, studiosis, atque notatis,
Prae se Guilandos, et cum agmine Sishundobum
30 Una Lanfrangos in prima fronte locarat.
Jam panro elapsos spatio natosque patremque
Cernere erat iassos, et acutis dentibus artus
Findi his. Cum CTigilans totuS; nondura jubare orto,
Natos ecce meos, aderant qui in carcere mecum,
35 Lugere in somnis audivi, ac poscere panem.
•Yere es crudeiis, si jam prohibere dolorem
Scis, reputans tccum, quod cor me triste monebat;
Et si non luges, quaenam te caussa videbit
Lugentem? Elapso stabat jam quisque sopore,
40 Atque prope hora aderat, qua nobis esca solebat
Adduci; at dubitans sua somnia quisque timere;
Cum subito audivi claudentes stridere ciaves
Turre sub horribili. Quare simul ora meorum
Quaesivi haud hiscens. Non flebam, ita saxeus intus
45 Factus eram. liii flere, meusque Anselmulus inquit:
Sic haeres, pater, obtutu, quid mente vdlutas?
Lacrima nuUa mihi tamen, et vox edita nulla est
Tota ilia labente die, vei nocte sequente,
Donec maoe nova soi iuce impleverat orbem.
128
JNFEBNOBUM XXXIH.
50 Utque parum irrepsit jubaris claustra intima acerbi
Carceris, inspiciensque meum per quattuor ora
Legi ipse os, ambas, superante doiore, momordi
Dente manus: illi, id suadente cupidine edendi
Me fecisse rati, in pedibus subito ante stetere,
55 Haec fati: genitor, multo minus aspera nobis
Poena foret, nobis si vescere: carnibus artus
Hos tu yestisti miseros, tu hos exue. Motus
Tunc ego composui, ne urgerem tristius ipsos:
lila aliaque die muli omnes. mihi dura
60 Terra nimis! cur non patefactis faucibus imum
Pandisti barathrum? Quarta redeunte diei
Luce, mihi ante pedes protenso corpore Gaddus
Procubuit, dixitque: Pater mi, cur tua cessant
Auxilia? Effuditque animam hic; et, ut ipse yidere.
65 He potes, hic vidi casu tria singula eodem
Quintam intra sextamque diem cecidisse meorum
Corpora natorum exspirantia. Quare ego coecus
Quemque supra incubui reptans, et quemque vocavi
Binos usque dies totos post funera. Tandem
70 Plus potuit jejuna fames, quam patrius angor.
Haec ubi dicta dedit, contorquens lumina, rursus
Corripuit miserum caput, haerens dentibus ossis
Contra vim vaiidis, velut escam inhiante moiosso.
Pisae, o ingens populorum infamia, quotqnof
75 Pulchra alit, ac recipit tellu^, ubi cuncta per ora
Si resonat; quoniam tam lenti poscere poenas
Vicini cessant, ruptis Capraria vinciis,
Atque Urgo irrumpant, quaque undans profluit Amus,
Objiciant sepem, exspatiatus ut obruat omnes.
80 Quod si Ugolinum comitem tum fama ferebat
Arcibus esse tuis sub proditione potitum,
Saevire in natos quaenam te caussa jubebat?
Quid tantum meruere Ugunculus, atque Brigata,
Quosque alios cecini? Insontes nova fecerat aetas.
INFERNORUM XXXIIL 129
85 Theba nova. — Interea progressi yenimus illuc,
Stringor ubi geiidus concretae frigore aquai
Gomprimit alterius, yelut aspera fascia, gentis
Saecula, non inversa solo, sed ventre supina*
Fusus ibi fletus in fletus non sinit ire,
90 Inque oculis dolor offendens obstantia, retro
' Yertitur, interiora petens, duplicatque dolorem.
Namque ori agglomerant stagnantes frigore guttae,
Cassidis atque instar vitreae loca concava replent
Palpebris subjecta. Licet mihi frigore sensus
95 Torperent omnes, v^lut obdurescere callo
Hos est, nec quidquam in yisu jam sedis haberent,
Nescio quid yenti tamen usurpare yidebar
Auribus, atque meo doctori: Quis movet istum?
Nonne hic exstinctum vidi genus omne vaporis?
100 Is mihi: mox illuc venies, ubi visus ad ista,
Quae quaeris, responsa dabit, cum caussa patebit
Inspicienti oculis, agitatas quae pluit auras.
Atque malorum unus, quos frigida crusta premebat,
Ad nos: animae, clamabat, corde ferino
105 Sic, ut Tos poenae sedes postrema reservet,
Demite dura oculis yelamina, ut exitus altae
Tristitiae, qua corda gero praegnantia, detur
Mi paulo ante, gclu lacrimas quam duret in ore.
Ut sit opis nostrae, dixi, tibi copia, qui sis
110 Effare; at, nisi te solvam, sub fluminis imam
Ire mihiglaciem sit opus. Tudc talia fudit:
Albericus ego, male nati afructibus horti
Ille ego sum frater, carotam qui hoc lego in arvo
Pro flco. — Oh, dixi, anne dies te jam abstulit atra?
115 At contra ille: Meo quidnam de corpore* fiat,
Aut ubi terrarum maneat, mihi scire facultas
Nulla datur. Tantum fert haec Ptolomaeia lucri,
Ut non raro anima in praeceps huc decidat, ante
Hanc ex carceribus quam mittat Parca reclusis.
9
'n
ISQ iNrcRNORDM xxxm.
120 Quoque magis ?itro comppeflaaB radere ab ora
Sponte yelis lafjrimaB, haec diacito: Quaelibet usa
Proditione aaiiiia eat, ut et hoc aoehis ipsa patrati;
lUi aufert corpna Daemon, qax hoc deiiide gulwmat,
Dum totum excurril spalium revoMiilia aevi.
125 Hanc in cistemam ruit illa, el forte videlur
Vos inter nuiie corpua adhne veraamr umbrae,
Quam meraam hinc retro peratriQgii frigidus harpor.
Id te scire puto, nigra «i moda rogna aubiali
Nuperus: isqoe est Branca, auum aui pttria habere
130 Uria dat nomen. Tame» iUo ei («mpQre phirea
Praeterwe dies, giacie cum est olauaiis in «ita.
Hic: Mihi moAtitam te. suapieor, huio ego dixi;
Nunquam eienim BBA]>rc4ii subblum funere vidi,
URuque bune, salvum lestatnr patfia; vivil,
135 Atque edit, a^e bibit» dormitque, atque iutegra ptanis
Hembra legil, -^ Contra isi: NQndim mgrantia in anlini
Ille ingressus eral» ferven^ ubi nigra t^ci
Unda piee exspumat» lficflABi> cog^ewQre Zancue»
Ex quo suffecit detmiuantem Oaemoaa iu: arlusi
140 Ipse suos, paritev<|ue siftois, qui foit una
Proditor. Ast huc Iei3tde ma«uft, mtbi denlqua siolve»
Pande oculos; sed egoi huie. Qciih)6^ apeffire negavi^
Atque fu>as6 bominiB erede^, m» corde videri
Humano. -^ Ligures, cdntrapia peclofa legi
145 Omnigenae, at^e ovutt vitiofum labe PcsfeiHa!
Cur hinc justa Dei vos iMvadma susti^ ixa?
Namque ubi cunctorum stali pesstMi» Aemilmiitti
Proditor, inveni ex veatris» (|ha ob triatia feota
Jam stagQOi abJMituir Cocylii,^ m eorpore visus
150 Nunc quoque apud Superos valali Viesoiet amra.
INFBRNORDM XXXIV. 131
XXXIV.
Obvia TarUrei regiB Ytziila propinquant;
Quare intende aciem, diiit praeceptor, an illa
Prospicias. Veiuti cum spirat pinguis opacae
Caligo nebulae, aut nostris nox incubat agris:
5 Tunc e longinquo sttm yisus cernere molem,
Orbi pistrini similem, Ipiem flamine yentud
Vertit agens circum: dein, me impellentibus auria,
Ductorem traxi retro; neque enim ulla latebram
Antra dabant. Ego eram (nec jam formidinis expers
10 Haec trado numeris), ubi stabant undique totae
Circumtectae umbrae, «c sicut festuca nitenti
Clausa vitro, iUarum sie translucebat imago.
Stant aliae multaeque jacent, hae in vertice, et illae
In pedibus rectae; ad taloe invertere, ut arcus,
15 Vidi alias vultus. — Ubi sic processimus ultra,
Ut mihi monstraret, quem dextera summa creatrix
Fecerat eximium forma facieque micante,
Se mihi subduxit submoto, ae sistere jussit:
Ecce tibi Dis, eece locns, ubi pectore firmo
20 Atque animis opus est, fatus. — Tu conjice, lector,
Quam tunc borruerint mihi men^ra, ac faucibus haerens
Vox steterit. Mitto id modo scribere, namque loquentis
Lingua foret quaevis impar. Situs inter inane
Sanguinis atque animae corptis, vivumque manebam:
25 Jam tecum reputa, si quid tibi mentis acutae est,
Qualis eram facttis, defectus munere utroque.
Pectore dimidio regni induperator acerbi
Exstabat glacie; atque magis mea forma giganti
Conveniat, formae corpos quam immane gigantum
30 Istius: jam tu ipse vide modo, quanta putanda
Sit moles tantae respondens congnia parti.
Si tam pulcher erat, quam nunc deformis, et ausus
Acriter ore suiun est auctorem surgere contra,
9*
132 INFERNORUM XXXIV.
Omne genus luctus aequum est descendere ab illo.
35 mihi quid monstri est visum, cum in vertice trinas
Aspexi facies! Unam, quam in fronte gerebat,
Sanguineam vidi: ast reliquas, quae duplice lorma
Constabant, isti superaddi humerum inter utrumque,
Quae concurrebant, quo cristae surgit acumen.
40 Dextra videbatur pallentem neutra colorem
Inter et albentem, faciesque sinistra tuenti
Talis erat, quaies, quos primos alluit undis
Nilus, cemere erat. Geminae sub qualibet alae
Hagnae, quaeque pares moii tanti alitis 'essent:
45 Per mare v^liyolum non vidi carbasa tanta.
Haud plumae his inerant uilae, sed tegmina quaedam,
Quaiia habent volucres, nomen quae a vespere ducunt;
Hasque ita quassabat, triplex ut spiritus inde
Exiret venti. Atque binc Gocyti omnia stagna
50 Frigore durabant. Per senos ora rigabat
Flens ocuios, lacrimaeque fluebant triplice mento,
Sanguinea mistae spuma; atque, ut malieus hirtam
Gontundens stupam, tria singula morsibus ora
Unura ex damnatis rumpebant, tresque doientes
55 Sic emittebat. Yerum quae vulnera dente
Os dabat anterius, nihili pensanda fuissent,
Si non certassent caedem geminare cruenta
Asperitate ungues, qui dorsum pelle frequenter
Nudabant — Quam urget cunctarum maxima poena,
60 lila anima est Jodae, qui dicitur IscARiotEs.
Intus habet caput et jaculatur crura supeme
Exterius porrecta, inquit praeceptor; et umbris
Ex aliis geminis, quarum utraque habet caput infra,
Quae pendet nigro a rictu, est Bruti : adspice, ut iste
65 Sese convolvat, nec vocem erumpat in ullam;
Robore membrorum qui praestat, Gassius ille est.
Sed nox praecipitat, jamque est discedere tempus,
Quando luminibus lustravimus omnia nostris.
INFEKNORUM XXXIV. 133
Ut placitum est illi, deyinxi coUa lacertis.
70 Js tempusque locumque observans, cum satis alas
Expansas vidit, yillosi corporis haesit
Costis, inque aliud vellus de veliere lapsus,
Inter setarum silvam, glacieque rigentes
Postea descendit crustas. Cum venimus illuc,
75 Coxae ubi se jungit sununae femur, anxius, aeger,
Conatu multo, quo crura pedesque tenebat,
Invertit caput, et setas prensavit, ut iUe,
Qui petit adscensum. Hinc iterum me in Tartara rebar
Deferri. — Dnx, more viri, qui lassus anhelat:
80 Fige animo hac, inquit, discedere peste maioruni
Tanta opus esse istas per scalas. Deinde forato
Emersit saxo, posuitque in>margine primo
. flic me sessurum. Mihi post haec sat pede cauto
Obvius advenit Visus ego toilere in aitum
85 Coepi, et Luciferum rebar, qualem ante reliqui,
Cemere. At adverti sublata hunc crura tenentem.
An me soUicitum tunc ceperit anxius horror,
Curet id ignarum volgus, cui noscere non est,
Quale mihi dederit punctum transire poeta.
00 Atque is: Surge! inquit; longa est via, trames iniquus,
Et jam confecit spatii medium ora diei
Tertia. Non erat iliud iter per vermicuiata
Atria, quo fessus deveni, at carcer ab ipsa
Natura exstructus, cui strata maligna, cavema
05 Lucis inops. Simul arrexi me corpore , dixi :
Doctor mi, ante antro quam veUam corpus ab isto,
Ut mihi dissoivas errorem, fare paramper.
Dic, ubinam est glacies? Et quomodo figitur iste
Corpore ita inverso ? Cur sol tam praepete cursu
100 Vesperis a primo primum pervenit ad ortum
Lucis? — £t iile mihi: Te mens Ulusa morantem
Trans centrum teUuris adhuc facit; atque ubi inhaesi
Setis infesti vermis, qui perforat orbem,
134 INFERNORUM XXXIV.
Ipse diu tam illic mansisti, qttam mibi visum
105 Descensum petere est. Inverti ubi corpus, ibi iilnd
Est tibi trajectum medium, quo cuncta trahuntur
Pondera. Jamque oeulia bifidae eonvexa tueris
Sphaerae, quae bifidam contra est, unde arida magna
Magnum tegmen habet, summo et sub culmine cujus
IIO Est consumptus honu>, qoi vixit et occidit insons
Culpae; atque exiguo plantis insistis utrisque,
Frontem Judecgab posticam qui efficit, orbi.
Hic nume est, ubi sol iUic descendit in aequor.
Atque hic, pro scalis qui vellus praebuit birtum,
115 Fixus adbuc remanet , fixum velut ante videbas.
Decidit bac coelo: et, quae primum emerserat istbac,
Icta metu tellus ponto, ut velamine, vultum
Texit, et ad nostrum semiorbqm venit; et istum,
Vt fugeret fortasse, locum tura liquit inanem
120 Isthinc quae apparet, sursum et conversa reourrit.
Est illic, nec tam procul est a Belzebub, antrum,
Quam puteus patet in longum: hoc baud noscere visu,
Sed rivi a sonitu est. Fluit iste foramine saxi
Arrosi, cursu qua circum labitur uqda,
125 Exigue pendens. ->-* Dux atque ego (nam data memhris
Haud fuit ulla quies) fruituri luee novelli
Mundi, iter ingressi« contectum adscendimus: ille
Primus, ego propius post terga, et plurima pulohra,
Quae gerit arx coeli, per spiramenta rotundae
130 Adspexi rimae; egres^ique revisimus astra.
I.
ijt jam currat aquam meliorem, carbasa toUit
Navicula ingeoii nostri, post terga relicto
Tam diro pelago; veniuntque secunda canenda
Regna, ubi concretae sordis veterumque malorum
5 Stant hominum purgandae animae, et conscendere coelum
Emergunt dignae. — Verum hic exstincta resurgat
Ars nostra, o sanctae Mnsae; me namque ministrum
Legistis. Nunc Calliope det surgere vati
Altius atque illo sonitu deducere carmen,
10 Qui sic percussit misens praecordia picis,
Ut non sint ullam in venia spem ponere visae.
Dulcis ab Eoa saphiro color, undique circum
Aeris adspectum puri sine nube serenum
Primam usque ad spbaeram periimdens, gaudia nirsus
15 Jussit habere oculos, simul ac me mortua passa est
Aura exire suis antris, quae oculosque meumque
Vexarat pectus. Qui pulcher amare planeta
Hortatur , radiis juga subdita matutinis
Spargebat risu, cingens velamine pisces,
20 Qui sibi ductores aderant. Dextram ipse petivi,
Alteriusque poli vestigans lumina mente
Quattuor intenta suspexi sidera nunquam
Cognita, primigenae nisi genti, atque ignibus horum
Ipse videbatur gaudens hilarescere Olympus.
138
PUIGATOMI L
'
25 vidua extremam quae tellus yergis ad Arcton,
Cur tibi subducta est iilos spectare potestas?
Cum detorsissem visum, oppositumque parumper
Axem quaesissem coeli, piger unde Bootes
Cesserat; ecce senex, nullo comitante ministro,
BO Qui tanto dignum cultu sese ore ferebat,
Majorem ut patri natus non debeat uilus,
Adstitit In pectus longa illi barba cadebat
Cano mista pilo, et simiii coma sparsa colore
Hinc inde in partes geminas divisa fluebat.
35 Quattuor bae sanctae radiabant lumine tanto
In faciem huic luces, vekiti flnhi si qua fuiMel
Flammiferum coram spectandi eopia solefft.
Quinam vos eslis, qui contra fhuBina codca
E\ imo aelemi fogjustis carceris aatro?
40 Talia concotiens plmnaa est falus hoiMstaa,
Quis vos addnxil? Vel quia {irafferre luoenum
Yobis est ausus iioc4is pctr epaca profundae,
Infemae quibus usquA aolent nipescere vaUckft?
Sic quas tartareae subienmt funera leges
45 Franguntur? vel aie oooleslia nuniaa msirteiii
Mutavere novam , wt vos, o damnatay cairQraaa
Pectora, adirclis nostm? '*- Diui atqao OBigisteff
Tunc me corri|)ieiMy verbis nutuque naiiiiqtt&
Jussit ia alMMic|uiun: cMipopere genua oeulaecpae.
50 Talia deiada iUi oontra: Non ista petijri
Regna mm ofikm fretus. Deaeenifit; A alto
Femina, qua wplorast&;. conies ductoirquei jmpare
Hunc ego decrevi , et quMiaw ina earta vokwtaa
Postulat, ut maga atostra fifai., «tque esl veirt paleseal
55 Conditio » hoc efpddoia na haud ptteae Bogaf e failebof .
Nunquam hic suprcnaai; sibi viidii fwefis borani;
Stultitia at ducedMlo, tmk sic pvoxiBiua, ut; jam
Tem|Mda baudi nMiUuni abfnerit ^ faia ,pvotioa(i> atco
Conciderit leto. Ut jdixi,. mo misafi^ iUa^
PURGATORII I.
189
60 Hunc ut subriperem. Effugii at via vera dabatar
Nulla alia, exoepta, qoam sum molitus inire.
fluic ego monstravi deyotae examina gentis,
Nunc fert mens iflos aniroarum ostendere coetus,
A quibus abluitur maculanim funditus omnis,
65 Te jus dante, lues. Longum e$set dicere, ut iiium
Traxerim.- At ex alto virtus descendit opemque
Dat mibi, ut adducam fruiturum lumine vultus,
Atque oris sermone tui. Ne taedeat hujus
Adyentus. UH libertas quaeritur omni
70 Cara viro, ut noTit, pro libertate cruorem
Qui dedit et yitam; tuque id nescire negabis,
Pro qua dulce Uticae duxisti occurobere, ubi ipse
Liquisti vestem, quae multa luce micabit,
Hagna dies cum aderit Nec per nos iaesa Tidebis
75 Edicta aetemae legis; nam vescitur iste
Aura vitali, nec Minos arbiter Orci
Me iigat; at me iiie orbis babet, tua Martia casto
Lumine quem iustrat, faciemque habitumque preeantis
Nunc quoque habens, sanctum peetus, pro foedere primi
80 Conjugii, utqne tuam sese patiare vocari.
Fiecte igitur mentem per, qui banc tibi jungit, amorem.
Nos septemgemini vailes sine visere regni.
Huic de te grates referam, si fama feratur
Yis tua per sedes Oias. -^ Mihi Martia, dixit,
85 Tantum cara fuit, vestro cum sote fruebary
Ut sim iargitus, dum vixi, quidquid habebat
In votis. At nunc cmn trans mala flttrainis atri
Stet vada, tempns abit, qno possit nostra movere
Consiiia, ob iegem, quae egressum jusserat istis
00 Imperitare iocis. Sed si te femina coetu
De snpero movet, atque regit, prout tpse fateris,
Hand opus est precibus, tM nm satis esse pntandtim est,
Hanc quod me poscis veniam, exorasque per istam.
Ergo i, et fac eingas hnic cfinem simpiiee junco,
140
PURGATORII I.
95 Osque lares ipsi, ut sordes eluta recedat
Omnis, namque aliqua nebulae caligine laesos
Dedeceat primo risus offerre ministro
Aulae coelestis. Perparva haec insula in imo
Fundo, ubi se illidunt undae, fert sponte palustrem
100 Per limum juncos. . At quaevis altera planta
Seu frondens, solido seu stans in stipite, habere
Hic yitam haud possit, namque harum nulla secundat
Plagarum impulsus. Ne postea ferre regressum
Hinc sit. Sol jam oriens ckira vos luce docebit
105 Carpere iter levius, qua sit minus ardua rupes.
Haec ubi dicta dedit, nostris evanuit iUe
Ex oculis. Ego humo haud hiscens mea membra leyavi,
Totus et accessi ductori, ac lumina in illum
Verti; atque is coepit: Fili, yestigia nostra
110 Tu sequere, inque viam retro tendamus euntes;
Namque hinc planities fines descendit ad imos.
Eos yincebat modo facta crepuscula terris
Praemeditata fugam, nec jam procul inde yidebam
Aequor crispato tremulum feryescere fluctu.
115 Per yacui non culta soli nos yertere gressus.
Qualis qui excessit recta regione yiarum,
Et redit, effusus cui tum labor ire yidetur,
Donec eo yeniat. Postquam pervenimus illuc,
Ros ubi cimi radiis pugnat solaribus, atque
120 Sedibus insistens, quas mulcet frigidus aer,
Rarescit lente; super herbam utrasque tetendit
Suayiter ille maBUs. Ego tunc haud nescius artis,
Quam doctor molituserat, huic ora, genasque
Protendi lacrimis rorantes. Ille colorem
125 Omnem detexit, mihi quem celayerat Orcus.
Exin desertam pelagi deyenimus oram, .
Quae sua mortales nunquam yada findere remis
Viderat expertos reditum. Hic mea tempora cinxit
Pro lubitu alterius. Verum o mirabile yisu!
PURGATORil II. 141
130 Nam qualisque et quanta fuit, quam legerat ille,
Planta humilis, talisque et tanta est yisa renasci
Ilicet. inque loco pariter posita, unde revulsa est.
11.
Jam Sole albebat, qui in plano terminat aethrae
Prospectum circlus, cui qui super inaminet aeque
Hinc, inde in medio, qua sese altissimus effert,
Urbem operit Solymam; atque viae, quae conficit orbem
5 Parte sub opposita, nox assurgebat ab undis
Gangis, praeportans aequato pondere lances
Dextra elapsuras, simul ac properare laboret:
Quare candidulo roseoque adspersa colore
. Pulchra Aurora genas, in qua regione morabar,
10 Lutea fiebat nimio jam languida ab aevo.
Cutn duce adhuc ibam propter yada caerula ponti,
Ut gens, quae meditatur iter, sibi corde yolare
Yisa, suoque moram non rumpit corpore; et ecce
Qualia jam exoriente die splendentia Martis
15 Igne rubent inter densatos ora yapores
Axe sub Hesperio liquidi super aequora ponti;
Tale mihi lumen (sic hoc spectare facultas
Sit rursus!) yisum est adscendere per mare cursu
Tam cito, ut alarum non ullum aequare yolando
20 Remigium yaleat Cum yisus inde parumper
Flexissem, donec doctorem pauca rogarem,
Hoc fuigere magis yidi, increbrescere majus:
Dein stetit ante oculos, jubare undique circumfuso,
Albi ignotum aliquid, sensimque exire yidebam
25 Huic quiddam simile inferius. — Dux hactenus ore
Conticuit, donec nobis prima alba yidendas
Ostendere alas; sed ubi bene nayita cursus
Arbiter huic patuit, clamans est talia fatus:
Fac, fac utrumque genu flectas, ac jungito utrasque
142
PURGATOBIl 11.
30 Palmas; ecce tibi coelestis nuntius anlae;
Jam tibi contiBget tales spectare miBistros.
Cerne, ut spernat opes humanas, nec yelit uHum
Yelum, nec remum praeter, quibus emicat, alas
Per tam longiuquis distantia littora terris.
35 Adspice, ut arrectas ad coelum hic aera tranans
Explicet aelernas pennas, qua» cemere non est
Tempore nrotatas laortalis more capiUi.
Dein, quanto propius propiasque accesserat ales
Difinus, tanto manifestior ille micabat
40 Clare, ut nostra acks adspeolum ferre neqtiiret
Cominus; ast in humom defixi himina visus.
Atoue hic applkuit ripis agilisaiiiia cymbae
Texta levis, sic ut pini nibil hauserii unda.
In puppi stabat coelestis navita, talis
45 In fronte, ut legeres hnno omni ex parte beatiHH;
Et turba umbrarum plus quam centena sedebant
Cantantes intue, qnae vates carmina David
Edidit, Aegypti de flnibus egredieBites
Judaeos memoransy ae tandem exuta calenis
.50 Brachia barbaricis ; et «rat vox omnibus vm.
Ut cruce signmt cunctas, tulit impetus illas
In terram. Iste cito, qivo eursu venerat, inde
Ex oculid abiit Sed, quae illic turba femansitr
Ire videbatur mdis, atque ignara locoruHD,
55 Circumspectando haud aliter, qHam qui nova tentat
Omni ex parle diem telis urgebat acutis
Sol, qui cornigerum expulwat medio aethere eaprom;
Cum nova gens ad nos sublata fronte locuta est:
Si nota esl vobis , qiiae ad Btootem semita ducil^
60 Hanc nobii nuMistrate. — IMis dux taiia eonlira ;
Nos hunc haud nesoire locnas vos forte pnlatis,
Attamen hac, nt vos, peregrini erramn» in ora.
Huc aliud per iter nos paulo veniaous ante^
Asperitasqoe viae nes talis tanlaqae fregit^
PUR6AT0RII II.
143
65 Ut jam pro ludo Teniat labor omnis habendus^
Quaecunque adscensu via sit supwanda maligno.
Quae sensere animae me per spiracula ntam
Ducere, mirantes Tultu pallente stetere.
Atque ut gestantem ramos pacalis olivae
70 Circumfusa ruit tnxba auditura loquentem
Legatum, et quemquam haud refugit caicare premendo;
Sic hae felicea animae intendere frequentes
In me aeiem pariler certantes cernere coram,
Paene iter oblitae, qnod puras mittit et alma
75 Indutas forma. — Yidi praecedere qnandam
He complecli aTidam, ac tanto haec ardebat amore,
Ut me compiikrit simiU quoque munero fungi.
umbraeY humaiu praeter speciem oris» ioanesl
Ter Tincire mamis p€«t hanc tulit in^etus, et ter
80 Ad pectns rediere mthi : Reor ora stupcHre
Me pinxisae; eteahn riait, seseque retraxit
Umbra; at ego ulteriofl processi hane pone secutus..
SuaTiter haec jussit pedibus me pareere; at ipsa
Tunc mihi cuja eaaet patuit, precibttsque regaTi,
85 Sisteret ut gressum, ne fandi copia deesset
lUa mihi: Qmlia nortaU eorpere Tinctam
He tibi junxil amor, tatis me DMrte solatam
Jungit adhue^ Quare sto. Al quae te causa coegit
Has penetrare deanM? mi Casblla., per istud
90 Yeni iter, ut me aUo reducem iUue tempore siatam.
At quis praeripuit tantam tihi t^nperis hormn?
Iste autem: A qn#(|uam mihi nuUa injuria Tenit,
Si mihi, qui imponit quo Tisum est tempore, qnMque
Yult, cursum ad ripas optatas saepe n^aTtL
95 Namque iUi alterius sua fit bene justa Toluntas:
Quamquam, ex quo trinos Terterunt sidera menses,
Pace bona, quemcunque animua i«ftrare ferebat,
Accepk patiensk Ego, qui mare prosiMieiabam,
Tibris ubi spumante sato se iiamiseel,. ab iflo
144 PUR6AT0R1I 111.
100 Comiter exceptus sedi, qua versa tenebat
Remigia alarum: nam semper convenit isthuc,
Erga Tartareas quicunque haud labitur undas.
At tibi nota olim nova ni lex abstulit, aut te
Usus expertem fecit, quo saepe canebas
105 Carmen amatorum, cupidique et multa moventis
Pectus eras solitus plena donare quiete,
Ne pigeat te aliquo mentem solamine, dixi,
Hanc recreare aegram, tanta quam mole laborum,
Dum yenio, via pressit. — Amor qui mente repostus
110 Alta intus loquitur mecum; sic ille resolyit
Tam dulci ora sono, ut pertentet pectoris ima
Nunc quoque suave melos. — Praeceptor et ipse, coborsque
Hunc juxta usque adeo yisa est contenta, suique
Jam compos yoti, yeluti si nemo moyeret
115 Corde alias curas. Ita nos consistere hiantes
Intentique notis; yerum en longaeyus bonestus
Adyenit, increpitatque : Quid hoc est, pectora lenta?
Qualis neglectus? Quid statis? Quaerite eursu
Montem, quaeque Dei prohibent yos ora tueri,
120 Ponite ibi exuyias. Ut far loliumye colnmbi
Si quando carpunt, simul inter pabula stantes,
Nec praeportantes fastum de more 8upeii)um,
Si quidquam apparet formidinis, ilicet escam
Deseruere omnes, cura majore premente: •
125 Sic ego deseruisse melos turbae illa noyellae
Agmina, et ad montem pariter contendere yidi,
Ut qui carpit iter, nec noyit, qua sit eundum
Quaerenti metam; nec nos minus incitus ardor
Ex illis propere ripis discedere adegtt.
III.
Improyisa licet disperderet undique latos
Hos fuga per campos, gressuque animoque petentes
Montem, quo impellit ratio, mihi stringere fidi
PURGATORII lii. 145 I
Cura fuit comitiB latus. Et quo tendere cursum
5 Hoc sine quiTissem? Quis me per saxa rigentis
Traxisset rupis? Percussus pectora morsu
Ire yidebatur prop/io. mens conscia, digna
Puraque, ut ezigui species erroris amaro
Te pungit stimulo! — Postquam pedis impetus illum
10 Destituit, quemvis gestum qui invertit honestum,
Mens mea, quae pnmo stabat contracta, resumens
Propositum, expandit se, ut quae cupiebat, et ora
Converti ad clivum, qui sese effundit et alto
Fit propior coelo. — Solis post terga rubentis
15 Flamma, meo densum offendens in corpore fulcrum,
Fracta meam fuerat describere visa figuram
Ante pedes. Ego tum metuens, ne linquerer illic
Solus, me verti; sed tum mihi cernere terram
Contigit obscuram ante meam tantummodo formam.
20 At mifai, qui soiamen erat, sic ore profatur
Totus iii oceursum: Quae diffidentia mentem
Cepit? Me teeum esse, et me te ducere nescis?
Hesperus est, ubi piembra jacent, queis clausus oparam
Protendebam umbram. Haec Calabri rapuere, tenet ilunc
25 Parthenope ; quod si prae me haud effunditur umbra,
Ne mirere magis, quam cum non excipit ignem
Alterius radiis coelestis quilibet orbis.'
Haec parat apta pati cruciatum aestumque geluque
Corpora, quae virtus nobis aperire recusat
30 Quod facit. Insanit, qui spe sibi spondet inani
Immensam se posse viam percurrere mente,
Quam tenet una Dei natura, triplexque potestas
Unius et trini. Proles humana, doceri
Non ultra fines contenta, absiste moveri.
35 Nam si vi propria potuisses discere cuncta,
Yirginis intactae haud eguissent tempora partu:
Et desidierio multos palleacere vano
Vidistis, queis plena quies concessa fuisset.
10
146 rURGATORIi lt(.
Nunc datur his luctu urgeri, poenaque perenni:
40 Illum NicoMAGHo oatum divumque Platona,
Permultosque alios dico; et capite inclinato
Hic os compressit turbatus. — Ad infima montis
Venimus, atque isthic ita visa est ardua rupes,
Ut levitas crurum hanc suaderet scandere frustra.
45 Inter Turbiam atque Ericem mage vasta magisque
Sola via, ad nostram, est lenissima scala patensque.
Quisnam, ubi in acclivi rupes jacet ista, docebit?
Doctor suspenso dixit pede, ut ire sine alis,
Qui caret his, possit? Sed figens lumina terrae
50 Dum mentem ille suam, quae sit via eunda, rogabat;
Atque ego lustrabam suspectans undique saxum:
Adfuit accurrens animarum exercitus ingens
Nos contra ad laevam, nec visa est turba moveri;
Tam tardo illa gradu peragrabat devia rupis.
55 ToUe tuos oculos, comiti dixi atque magistro;
Ecce hinc, consilium unde petas, si pectore pendes.
Tunc me respexit, vultu et Jaetante solutus
Sic ait: Ergo illuc vestigia nostra feramus;
Nam lente incedunt, et tu, dulcissime fili, ^
60 Spem firma. Sed adhuc tanto procul intervallo
Illae aberant, dico post passus cum duce mille
Perreptos, quanto a ionge jaculante recedit
Missa silex dextra, cum altae saxa aspera rupis
Strinxerunt cunctae constipataeque stetere;
65 Ut qui mente manet dubia, et circumspicit haerens.
bene defunctae, o animarum lecta corona,
Virgilius coepit, per pacem vos precor iiiam,
Quam reor ex vestris ardentem quamque manere,
Dicite, ubi jaceat mons sic, ut scandere in altum
70, Sit nobis; nam quo plus quis sapit, hunc terere horas
Frustra plus taedet. — Veluti sua septa relinquunt
Singulae oves, binae, trinae, et stat caetera turba
Subtimida, affigens oculos simul oraque terrae;
PURGATOMU 111. 147
Quodque facit prior, et faciunt uno ordine cunctae,
75 Densae humeris huic ad dorsum, si forte moratur,
Simplicitate pari dociles, pariterque quietae,
Atque id qui ignorant: ego tunc accedere Yidi,
Qui caput illius gregis ibat sorte beati
Gestantis pariter decus incessu, ore pudorem.
80 Verum ut humi lucem prae se videre retractam,
Me dextrum objiciente humerum, qui extenderat umbram
A me ad spehincam: gens omnis restitit, ac se
Paulum retraxit, reliquaeque hanc pone secutae,
Ignarae, quare id fieret, cessere ?icissim
85 Retro. — De yestns quamquam me nemo rogavit,
Hunc, quem suspicitis, terreno corpore opacum
Esse ego* coofiteor, per quem modo fissa videtur
Lux solaris humi. Mirari absistite, et ipsum
Non sine demissa coeli virtute putate
90 Quaerere, qua superet munimen parietis hujus.
Talia praeceptor. Dignusque exercitus ille:
Ferte igitur gressus retro nobisque praeite,
Respondit, dorso manuum velul indice tanto.
Unus at ex illis coepit: Quicunque vocaris
95 Tu sic incedens, oculos converte tuoque
Volve animo, an vultus iliic perspexeris unquam
Nostros? Respexi figens mea lumina in illum.
Flavus eral, pulcher, forma spectandus honesta^
Deque superciliis unum diviserat ensis.
100 Vultu ubi demisso me unquam vidisse negavi:
IUum, inquit, ceme! atque in summo pectore vulnus
Ostendit ridensque: Ego sum Manfredius, addit,
Induperatrix quem Constantia fassa nepotem est.
Quare oro ut, vestras simul ac remearis ad urbes,
105 Pulchram adeas natam, quae in luminis edidit auras
Hispanae et Siculae gentis lumenque decusque,
Illi ut vera canas, si quis contraria narraU
Postquam roe geminae letali vulnere plagae
10*
148
PURGATORII IV.
Ruperunt, flentem victas dare supplice voce
110 Viderat ille manus, qui parcit corde libenti.
Ausa atque acta mihi perverse horrenda fuere;
Divina et bonitas tam late brachia porgit,
Ut prendat, quidquid conversam suspicit illam.
At si Gusinus pastor, venatus in agix>
115 Me per Clementem, tunc saltem volvere librum
Coepisset, dictante Deo qui scriptus habetur,
Corporis ossa mei post pontem condita starent
Sub mulis statione gravis propter Beneventum.
Nunc illa allidunt imbres et flumina vexant
120 Regni extra fines, Verdim quasi propter aquosum,
In quo jactatur restincta luce cadaver.
Sed quos devovit verhorum formula, non sic .
Perdit, ut aeterni non possit vivida amoris
Flamma redire viam, dum aliqua spe praedita vita est.
125 Haud equidem infitior praereptum morte, priusquam
Demisse orarit, quam sancta ecclesia pacem
Subjecto indulgere solet male facta fatenti,
Quamvis poeniteat, prohiberi hoc litiore in omnem
Annum, ex quo durus jussis parere refugit,
130 Triginta magnis volvendis orbibus annos,
Vota, bonaeque preces isti compendia iegi
Ni faciant. Ergo jam prospice, si potes uUis
Tu me hilarare modis, uxori et nuncius ito,
Ut bona cognoscat per te Constantia, qualem
135 Hic me vidisti, quam haec interdicta docebis;
Namque hic per vestros lucrari multa solemus.
IV.
Cum propter sensum seu gaudi sive doloris,
Qui quandam ex nostris virtutem apprendat, in illam
Se bene mens animi figit, non ista videtur
Ampiius ad reliquas alias se intendere vires.,
PURGATORtl IV.
149
5 Quapropter longe diyerBi errare putantur,
Qui credunt aliam atque aliain insuper inflanunari
In nobis animam. Nam si quid fertur ad aures
Aut oculos rerum, yalido quod distrahat ictu,
It tempus, neque homo sentit. Namque illa potestas,
10 Quae sensu haeret in hoc, alia est atque integra nostrae
Tota animae. Haec quasi devincta est, maoet illa soluta.
Id yerum experto patuit, cum fantis ab ore
Umbrae pendebam et mirabar plurima, donec
Quinquagintagradus superayerat aethereus Soi.
15 Nec sensi, nisi tunc, cum iilarum venit ad aures
Umbrarum clamor nostras: Quod poscitis, hic est!
Majorem objicibus sepis vallayit hiatum
Yillicus exiguo spinarum saepe maniplo
Usus, ubi nigro suffunditur uva colore,
20 Quam fuit iiie aditus, per quem contendere solis
Ductori atque mihi est yisum, post terga caterya
Discedente aiia. Sanlaeum est repere plantis,
Naulo delabi, atque tuum, Bismantua, dorsum
Exsuperare datur; yerum hic opus esse volatu
25 Res docet alarum levitateque: scilicet ingens
Me desiderium pennis ducebat adortum,
Illum pone sequi, qui spem dabat, atque ferebat
Prae se meque facem. Nos inter fragmina saxi
Venimus adscensu, stringebatque undique corpus
30 Summa; pedes pariterque manus pars infima semper
Poscebat. — Postquam supremo in margine nipis
Alterius stetimus, npae nacti aequor apertum,
mi praeceptor, dixi, quem carpere callem
Fert animus? Tunc ille mihi: Descendere passu
35 Parce ulio, ac post me teneas saxa ardua montis
Scandendo, sapiens dum nobis obyius adsit
Monstrator. Sed apex sunmitts distabat ab ima
Radice ofique adeo, ut yisum longinqua tuentem
Falleret« atque aseurgebat magis ille superbe
150
PURGATORll IV.
40 Clivus , quam ex medio ad centrum demissa quadrante
Linea. Lassus eram, cum coepi: Respice, dulcis
Mi pater, atque vide, ut maneo jam solus, ubi uitra
Contendas. Fili, respondit, repere perge
Atque accede isthuc, ostendens proxima rupis
45 Terga impendentis, quae ex illa parte rigentem
Undique montem ambit. Tales mihi verba magistri
Admorunt stimulos , ut juxta hunc niterer ipse
Reptando usque adeo, donec saxi orbita duri
Sub pede pressa meo est, et ibi consedimus ambo
50 Ortum spectantes, qua ex parte adscendimus ante;
Nam juvat emensos oculis lustrare yiarum
Difficiles flexus; subjectaque littora primum
Legi, deinde oculos ego coepi toilere in altum,
Ad solem, at laeva hunc mirabar spicula lucis
55 Mittere. Me vates suspensum haerere stupore
Sat sensit, dum ]ucis iter solisque tuebar,
Hunc ubi nos inter Boreamque intrare videbam.
Is mihi: Si gemini, lucentia sidera, fratres
Cum speculo ducente jubar sursum atque deorsum
60 Una irent, ibi in obliquo curvamine sectum
Rubrum iter adspiceres propius, dum se rotai, ursas
Stringere adhuc curru, nisi forte id tramite abiret
Antiquo. At cur id fiat, si cernere posse
Optas, fac mente attendas ac finge Sionem
65 Tantum, atque hunc montem terrarum exsistere in orbe
Sic, ut, qui in plano prospectum terminat aethrae
Circlus. utrisque unus pateat, diversaque sphaerae
Puncta utrique habeant bifidae, tunc ipse videbis,
Ut sit, per quod iter Phaethon male decidit ausis,
70 Huic latere ex aiio sol conspiciendus , et ilii
Ex alio, clare si advertas lumine mentis.
Haud unquam eerte res aeque est clara, magister,
Visa mihi, atque modo, dixi, hanc dignoscere fas est:
Qnod prius ingenium mihi erat minus utile visum.
PURGATORII IV. 151
75 Namque orbis medius, quem circa sidera motu
Labuntur supero, quique appellatur in arte
Aequator, quique usque inter solemque hiememque
Est situs, ob caussas ilias, quas dicis, ad Arcton
Hinc discedit; ubi contra hunc Judaea videbat
80 Gens rutila ad calidas tendentem lampade partes.
At, nisi te taedet, me valde scire juvaret,
Quanta terenda via est nobis; namque altus ad astra
Jtfons scandit pius quam mea lumina scandere possint.
Virgilius mihi: Is est chvus, respondit, ut usque
85 Sit gravis ad sununum nitenti evadere ab imo.
At quanto magis ille viam vir pergit, eundem
Tanto urget minus atque minus labor omnia vincens.
Quare ubi suavis erit tibi sic, ut vadere in aitum
Res tibi habenda levis veniat, velut ire secundo
90 Flumine navigiis deorsum ; tum haec semita habebit
Finem, et securae dabitur dare membra quieti:
Nullum ultra verbum, namque haec verissima novi.
Yix haec fatus erat, subito cum venit ad aures
Proiima vox: Fortasse prius tibi copia deerit
95 Sidendi ; ad sonitum cujus convertimus ambo
Lumina, et a iaeva saxum conspeximus ingens,
Cui neque ego, neque dux oculos adverterat ante.
Repimus huc, multaeque isthic sub tegmine stabant
Umbrae post saxum, ut queis moilis inertia suadet
100 Stare, atque ex iliis unus languescere visus
In sede haerebat complexus genua tenensque
Haec inter vultum demissum. — blande magister,
Hunc lustra, dixi, qui sese prodit inertem
Sat plus, quam si pigrities soror afforet ipsi.
105 Tunc inspecturo venientes haec prior ilii
Cura fuit, visus aciem supponere coxae
Haec fando: Tibi praestanti conscendere par sit.
Tunc mihi nosse hominem licuit, nec plurimus angor,
Qui cogebat adhuc animam, celerare parumper.
152
PURGATORII V.
110 IlluG ferre aditum retuit. -*- Postquain obvius isti
Restiteram, is tollens caput aegre ita vooe profatur:
Jam btoe novisti, qui fiat, ut aureus axem
Sol humero a laevo ducat? — Pigrtim osque breyisque
Sermo mihi ad risum Bolverunt iabra parumper.
115 Dein coepi; Beli.agqija, tuum jam parco dolere
Casum; at me doceas, cur hic in sede moreris
Immotus. Num forte manes, quem pone sequaris,
Duetorem, an potius te roos vetus ilte revinxit?
Ule roibi; Frater, quid me adseendisse juvaret,
120 Si , quam praefecit numen , custodie portae
Me loca, ubi poenas luerem, prohiberet inire?
Est opus ut primum mihi vertant astra tot annoa
Excluso, quot adhuc vixi; nisi vota precesque
Corde erumpentes, cui gratia donat habere
125 Vitam, eonsurgant ad quem mittuntur; at illae,
Quas fundtt&t alii, quae non coelestia tangnnt
Pectora, quid prosiint? — E)t jam sublime petebat
Prae m^ ac dieebat vatos: Jam perge, viden', ut
Axe diem medium SoJ hino contingit^ et inde
130 Noi^ pedibus tegit Hesperii jam regna llarochi?
V.
Jam procul umbrariun eoetu digressni» Ab iito
Ibam, ductoris vestigia pi^ seoutUs,
Cum digitum inteii4etis post o^e takm edi^it tttia
Exclamans vocem: En si noA fulgere vMetur
5 A laeva jubar huic subeunli, et pUutisi iMveri
Non secus ac vivo, -^ Ad rumorom ego kimina v«rti»
Atque ilias vi^ me un^ lustrare stupost^s,
Et retro fracti cedentia Ittmiiia soli«^
Cur in tot curas animuM^ tibi diyidis, ioquit
10 Doctor, ita ut gressus e«ssarint? Cnr tibi oura^ «bt,
Quid musmt iili Btnipitanies? Pei^gito m^cudit
I
J
PURGATORII V. 153
£t sine, quod Dbeat, post tergus dicere vulgus.
Sta veluti turris, quae immoto vertice nunquam,
Quid possit Boreas, didicit. Nam semper, ubi una,
15 Atque aiia atque alia invadit praecordia cura,
Longe a proposito fertur, quia, ubi altera gliscit,
Altera lentescit. — Potui nil dicere contra,
Hoc uno excepto : Venio! Id dixi, ora colore
Yalde conspersus, quo vir quandoque repertus
20 Est dignus venia. — Interea transversa legentes
Clivi, prae nobis paulum longo ordine gentes
Ibant, pro versu versum Miserere canendo
Reddentes. At ubi sensit me turba vetantem
Per corpus transire meum, quae spicula mittit
25 Sol, interruptum mutarunt carmen in unum
Oh! longum raucumque sonans. Ast agmine bini
£x illo, qui se legatos ore ferebant,
Occurrere simul nobis et voce fogarunt:
Quae sit conditio vobis decreta, docete.
30 Atque mens doctor: Jam vobis ire licebit,
Atque his, qiii mittunt^ eadem haec responsa referre:
Hujus adhuc corpus vera coalescere came;
Cujus ut inspiciant umbram, si forte steterC)
Ut reor, haec satis est illis responsa dedisse;
35 Ipsi habeatar honor, quod eas fortasse juvabit.
Accensos nunquam, nocte incumbente^ vapores
Tam cito ego vidi sadvoii dlffiiidere coelmn,
Aut mense Augusti nubes, jam soie cadente,
Quam citius reditum hi tulerint alti ad juga montis;
40 Atque ubi perventnm est illuc, comitante caterva
Advenere sua regressi, ut fusa sine uUo
Turba ruit freno. - Quae se agglomeratque premitque,
Ad nos festinkns, numero gens piurima abundat,
Et venit oratum, vates dicebat; at ipse
45 Ne tamen ire viam desiste audique tiogantes,
Non interrupto carsu» Tu, quae aitubus illis.
154 PURGATOKII V.
Cum quibus cxisti primas in luminis auras,
anima, incedis vestita, initura beatas
Sedes, clamabant venientes, ito parumper
50 Lenius atque vide, num quem tibi noscere nostrum
Forte datum fuerit, cujus narrata reportes
Ad vestros. At cur properas? cur stare recusas?
Nos vis hostilis jam cunctos funere mersit.
Assueti sceleri extremum duravimus usque
55 Ad tempus, donec lumen coeleste refulsit
Mentibus, ac docuit sic, ut malefacta perosus
Cum fletu ac certus veniam indulgere nocenti,
Quisque sua exivit, placato numine, vita,
Visendi quod amore sui praecordia adurit.
60 His ego: Ut in vestros ego figam lumina vultus,
Haud uUum inspiciens nosco. At vos si qua juvabit
Res penes arbitrium nostrum, o bene nata animarum
Turba, loqui haud pudeat Nam pacem juro per illam,
Quam jubeor tantum ductorem pone secutus,
65 Nunc hoc, nunc iilo properans, mihi quaerere in orbe,
Id me facturum. — Tum contra talibus uous
Infit: Quisque tuo benefacto fideret, uUo
Quamquam haud jurasses verbo, prodesse studenti,
Ni tibi propositum virtus male fida recidat.
70 Quare ego, prae reliquis unus qui te alloquor, oro,
Ut, si forte unquam terram conspexeris iUam,
AemUiae fines inter, quaeque Appulus arva
Exercet, positam, Fani tu largus abundes
SuppUcibus verbis, quisque ut bene numen adoret
75 Pro me, ut purgando gravium delere maiorum
Sit mihi fas labem. Namque est mihi patria Fanuin.
Verum Antenoreos inter mihi plura profunda,
Unde cruor fluxit, nostra in quo vita sedebat,
Yulnera venerunt, ubi tutius ipse latere
80 Rebar. Atesti^us vehementi percitus ira
In me plus aequo patrati est crimipis auctor.
PURGATORU V. 155
Quod si, dum fiigi, Mirae loca lata petissem,
Cum juxta Oriacum me primum oppresserat hostis,
Nunc quoque, vilalis ubi ducilur aura, manerem.
85 Currenti est quaesita palus, cannaequc fimusque
Impediere adeo trepidantem, ut corpore prono
Conciderim; alque meis vidi manare cruentum
In tellure lacum venis. — Deinde incipit alter:
quae vota trahunt te celsi ad culmina montis,
90 Sic rata sint': succurre meis, miserescere praesens
Corde bono atque pio. Primas Monsfeltrius auras
Ducere me vidit. Buoncontem agnosce; Joannae
Non est cura mei. nec respicit altera egentem
Turba. Ideo hos inter demissa fronte vagari
95 Cogor. — Ego huic: Quae vis. fortunave Cahpaldino
Te sic avertit procul, ut se scire sepulcrum
Nemo tuum dicat? — Tunc is mihi talia reddit:
Infra Clusinos agros delapsus Eremo,
Toilit ubi cuimen pater Apenninus ad astra,
100 Fons ruit oblique , Archianus qui dicitur illic.
Jamque ego perveni, quo fertur nominis expers
Vnda, meum diro transfossus vulnere guttur,
Diffugiens pedes, atque irrorans sanguine campum.
Hic me defecere oculi, pariterque ioquela
105 Clamantem extremum, lingua frigente, Mariam;
Et corpus mansit solum. Nec vera pigebit
Dicere, tuque refer vivis. Demissus ab alto
Ales me prendit coelestis nuncius aulae;
Tartareus contra clamare: tu, incola coeii,
110 Cur me dimittis vacuum? Tu aetema reportas
Istius spolia ob miseram, mihi quae eripit istum,
Lacrimulam. At reliqui quod me manet, ipse repexum
Longe aliter mittam. Scis jam, ut se tollil in altum
CoUectus vapor humidus atque recedit in imbrem,
115 In loca cum surgit, gelidis ubi stringitur auris.
Huc venit malus ille animus, qui mille nocendi
156
PURGATORU VI.
Usque artes poscit soiertis acumiDe mentis,
Et fumum et ventum ingedita virtute repente
Movit. — Ubi est erstincta dies, caiigiue valiem
120 A Prato Maguo in coelum sublime minantis
Montis ad usque jugum texit. Dein desuper aethram
Admonuit , foetusque in aquam dissolvitur aer.
Praecipitant imbres, et quos jam terra nequibat
Accipere, in fossas tulit impetus, utque fluentis
125 Mos solet esse ampiis, undae traxere ruinam
Tam rapide in flumen regaie, ut nulla valeret
Yis probibere malum. Mea frigore membra soluta
Indomiti Arcbiani furor aufert improbus inque
Arnum conjecit, solvitque a pectore nexam,
130 Quam fecere crucem mibi brachia, cum dolor ingens
Me vicit domitum, et per ripas volvit et imum
Per fundum; deinde ipse sua cinctum atqu6 revinctum
Advolvit praeda. patrias cum rursus adire
Fas tibi erit terras, dabiturque quiescere longo
135 A cursu atque labore viae (sic fata secundara
Tertia post animam est), haud obliviscere nostri!
Sum PiA, me genuit Sena confecitque Maremma,
Scitque haec ille, prius mihi qui donarat habere
Annellum, sociamque tori uxoremque vocarat.
VI.
Ludere ubi talis cessatum est, corde doienti
Stat victus repetitque vices, ac denique tristis
Discit. Victorem sequitur gens tota, praeitqua
Unus, eumque alter prendit post tergus, it alter
5 Ad latus atque jubet meminisse. Haud iile remittii
Ire, at nunc aures isti, nunc admovet illi,
Cuique mamim poi^it, meos importuna recedit
Instandi uiterius; removet sic ipse sequentem
Turbam. Non secus hoc versabar in agmine volgi.
PURGATORII VI. .
157
10 Quemque tuens oculis atque undique circumspectans,
Multaque promittens a cunctis liber abibam.
Hic Aretinum, qui sub fera bracbia Ghiiii
De Tacco occubuit, vidi, quique impete coeco
Hostes dum insequitur, subjectum lapsus in amnem
15 Interclusa anima periit. Hic cum prece blanda
AttolJens palmas Fridricus utrasque Notellus,
Nec non Pisanus testatus, pectore forti
Marzuccum eminuisse bonum, tardabat; et Ursi
Yidi animam comitis; disjunctaque corpore ob iram
20 Atque acrem invidiam, sicut dicebat, at uHa
Absque sua culpa, nobis anima altera yenit
Obyia. Ego Petrum Bragcensem huoc esse monebo.
Atque hic praecaveat, superest dum yita, Braranta
Regina, ac videat, ne pejor se maneat grex.
25 Omni me postquam dissolvi exercitu earum
Umbrarum orantum, ut requiem sibi supplice voce
Orarent alii , ob quam sanctis esse licerel
Ocius, hic coepi: mea lux, docuisse videtur
Omnino tua Musa loco non posse precando
30 Fata Dei flecti; tamen id gens ista rogabat.
Frustra ergo hi sperent? An non bene scripta patescunt
Mi tiia? — At is contra: Si contemplabere sana
Rem penitus mente, est facilis planusque meorum
Scriptorum sensus, neque eos spes ludit inanis.
35 Namque hand descendit majestas summa superni
Judicii, dum corda urens vis ignea amoris
Uno ictu absolvat, quod jussus soivere debet,
Quicunque hic stabulat. Sed ut est sententia, nemo
Yitae emendabat veteris maiefacta preeando;
40 Namque Deo immensum sejunxeral intervallum
Orantem. At vero tantis obducta tenebris
Dicta arcana mihi ne obfirma certa putare,
Ni prius id doceat, quae lux micat inter utramque
Veri animique facem nostri. Atque hic nescio, an istud
158 PUHtiATORll VI.
45 Perspicias etiam. Mihi designanda BEATRa
Verba per ista fuit, tibi cpiae manifesta videndam
Se dabit istius suhlimem in vertice montis,
Pax ubi perpetuo diffundit gaudia visu.
Cui: Bone dux, dixi, hanc gressu properante petamus;
50 Me namque haud labor iste gravat, yeJut ante solebat,
Jamque vide, ut major de clivo decidat umbra.
Isto progrediamur iter cum iumine, donec
Sol dabit ire, inquit. Verum id secus esse putabts,
Ac tu rere modo. Nam tu ipse redire, priusquam
55 IlJuc pervenias, iterum miraberis iJlum,
Qui sic opposita montis sese abdidit umbra,
Ipsius ut radios non sit tibi rumpere. At «cce,
Cerne illic animam figentem lumina visus
Omnino solam, quae nostrum utrumque tuetur;
60 Haec nos, quae meiior ducat via, forte docebit.
Venimus: anima, italico sata sanguine citra
Eridanum, corde humano, quam te ore ferebas
Celsam ac majestate gravem! ut honesta moventi
Tarde oculos acies ibat. Nihil illa profari,
65 Sed sinere ire viam venientes, more ieonis
Compositi requie nos contemplata, nec uUa
Vox fuit. — Huic tamen accessit, paucisque rogavit
Virgilius, monstraret iter, quod scandit in altum
Lenius. Illa nihil, sed quae sit patria nobis,
70 Quae vita, exquirit. Dulcis dux: Mantua, coepit: —
Umbraque sola loco in solo, qua sede sedebaU
Obvia surrexit, vati sic ore locuta:
Urbs tua, Minciade, est pariCer mihi patria. Dicor
SoRDELLus, collo ct complexus uterque pependit.
75 serva Italia, angoris lustrum, orba magistro
Pinus, ubique gravis stridente furore proceliae,
Non jam terrarum domina, ast praesepe luparum!
Nobilis huic animus tam mox assurgere suasit,
Audito dulci patriae modo nomine terrae.
PURGATOKII VI. 159
80 OfBciosa suo ut praeberet pignora ciyi;
At nunc ex vestris nemo, qui lumine solis
Gaudeat, a bello vacat, altemisque furentes
Se rodunt, unus quos claudit murus et una
Fossa. infelix, quaere et circumspice ab oris
85 Aequoris omne tui spatium, deinde inspice pectus,
Si qua tui saltem pars in te pace fruatur.
Quid prodest vobis, si Justinianus habenas
Restituit, cum sella vacet? Sors vestra sine illia
Forte pudenda minus foret gens, jussa deceret
90 Te facere , et sinere Augustum considere sella,
Si vobis mandata Dei bene nota fuere.
Adspice, ut haec facta est nequam fera, dum sinis ire
Immunem stimuli, postquam tua dextera lorum
Arripuit. Te jam, te, proles Teutona, pnnceps
95 Alberte, hanc lentus qui negligis atque relinquis,
Quae facta indomita est, similisque ferocibus ursis,
Islius decuit bene presso insidere dorso.
Justum judicium de coelo decidat alto
In genus omne tuum, horrendum novitate, patensque,
100 Ut successori metus anxius occupet ossa.
Tu namque atque tuus pater, aihbitione jubente,
Isthinc distracti passi estis amoena vireta
Imperii vestri fieri deserta locorum.
Fac reditum huc referas, et prospice Cappellettos
105 MoNTicuLosque PHiLiPPENSEsque, et cerne Monaldos,
Illos jam tristes, trepida hos formidine plenos.
Huc ades, o cnideiis! ades; circumspice pressos,
Quos tibi conjunctos noras, et vuinera cura;
Et sanctam inspecta Floram, ut secura quiescit.
110 Cerne tuam Romam flentem viduamque relictam,
Ac solam id tantum noctesque diesque querentem:
Heu! cur, mi Caesar, mecum comes ire recusas?
Cerne, ut amentur, ament gentes; sin pectora vestra
Nulla movet nostri pietas, hue te adj#ce, faniae
160 PUHGATOKU VI.
115 Ut puduisse tuae discas. Et si mibi detar,
Proh tu, Suinme! crucem in terris contente subtre
Pro nobis, alias avertis iumina justa?
An sunt consilii in barathro arcanisque parata
Ista tui, suadente boni melioris amore»
120 Quod latet omnino, ut rura ItaJa plena tyrannis
Sint cuncta, et novus exsurgat Marcellus in agris
Quisquis rumpebat glebas, dum sponte sequatur,
Quam malit, partem? — mea tu, Florentia, certe
Hic me proposito deerrantem, atque ista canentem
125 Sat fecisse tibi duces; neque te movet illud,
Quod dLxi, ob merilum populi sic yestra tuentts.
Justitia est cordi multis, sed missile tarde
Solvitur, impnidens ne dextera liberet arcum;
At sunrnio vestri populi versatur iu ore.
130 Pondera permulti detrectant pubiica, at ista
Plebs tua respondet, nullis suadentibus; ecce
Meme ; adsum, clamans; humerts onus ipse subibo!
Nunc gaude, nam causa subest. Tu dives opum vi,
Tu pacis, tu consilii plenissima: nec res,
135 Num verum dicam, quemquam inspectare vetabiL
Cecropis urbs, nec non Sparte, queis condere leges
Cura fuil veteres, tanto et florescere cultu,
Perleviler bene vivendi tetigisse feruntur
£xemplar, prae te, quae tam subtilibus usa es
140 Consiliis. Nam quae tu Octobri fila dedisti,
Non ultra 'fines medii venere Novemforis.
Tempbris, ah, quoties! cujus meminisse dat aetas,
Jus, morem, nummos et munera permutasti,
Suppositisque novis posuisti membra priora?
145 Et bene si memori mente uteris, et bene lumen
Adspids, illi aegrae assimilandam te esse videbis,
Quae frustra in plumis stiideat reperire quietem
Mutandoque latus morbum non pellat acutum.
I
I
i^^
PURGATORIl Vil. 161
vn.
Alternis ubi dicta salus est, terque quaterque
OJlficiis sat uterque fuit laetatus bonestis,
Restitit atque inquit Sordellus: Fare doceque,
Qui vos? — Ante animae inciperent quam advolvere monti
5 Sese isti, Superum dignae conscendere sedes,
Ossa per Augustum mea sunt tumulata, vocorque
ViRGiLius , nec quidquam aliud me amittere jussit
Coelum, hoc excepto, fidei quod luce carebam.
Sic iste. Ut subito, si cui res obvia fiat,
10 Quam stupet, hic stat in ambiguo, credatne negetne
Id verum: Est, nihii est! dicens; ita se ore ferebat
Ille , ac deinde supercilium demisit et omne
Pronus in obsequium hunc rursus properavit adire,
Complexuque haesit, qua mos soiet esse minoris.
15 lux Ausonidum, quotquot peperisse Latina
Se jactat tellus, per quem, inquit, nostra ioqueia,
Quid posset, docuit. decus aeteruum illius urbis,
Unde fui: quodnam meritum, quae gratia monstrat
Te mihi ? Si dignor tua verba audire loquentem,
20 Dicito, an ex Orco quove huc emerseris orbe?
Omnes per circos regni sua damna dolentis
Huc vcni , sapiens dixit. Me movit ab alto
Descendens virtus, et ea ducente profectus
Adsum. Non ob facta, sed ob non facta tueri
25 Aitum sum vetitus solem, quem tu expetis, et quem
Ipse nimis sero novi. In barathro est locus illo
Non a tormentis tristis, sed nocte profunda
Tantum, ubi non resonant questus de more uiulantum,
Sed suspiranlum; et pueris immixtus oberro,
30 Quos propera insontes mors dcntibus ante momordit,
Quam labe bumana licuisset abire solutis.
Hic illos inter sedeo, qui sancta feruntur
Virtutum ornamenta trium sibi tempore nullo
11
162 PURGATORll Vll.
Ailsumsisse, licet reliquas novere sorores
35 Immuues vitii, et cunctas suQt rite secuti.
Verum si scis atque potes, quoddam exsere nobis
Indicium, ut detur conscendere Purgatori
Ad primum citius magis apto tramite limen.
Nuili certa domus, respondit, et ire facuitas
40 Est data mi sursum ac circa, ductorqiie paratus,
Qua possum, accedo. Sed jam circumspice, ut umbrae,
luclinante die, incumbant, nec scandere noctu est.
Quare fit bona suadentis consistere belle
Consilii ratio. Stant dextra in parte remotae
45 Hinc animae, ad quarum statui te adducere coelura,
Si sinis, atque istas haud te uovisse pigebit.
Qui fit? responsum est. £rgo conscendere aventem
Noctu vis aliqua impediet? Vei fiet, ut iste
Non queat? — Et digito fricuit bonus indice terram
50 SoRDELLUs. Dein sic: Adverte, haec iinea sola
Haud tibi post obitum solis superabiiis esset;
Non quia quidquam aliud mora sit odiosa parato
Scandere, quam uigror densae caligine noctis;
Haec frustra adnixo contra studium implicat omne.
55 Ipse quidem, stipante ista, descendere quires
Circum et supposito spatiari in colle vagando,
Dum vesper claudit solem. Miratus ad ista
Tum dux: Ergo illuc duc nos, respondit, et illic
Stantibus occurrent, quae nos vidisse juvabit.
60 Nec procui inde aberam comites post terga secutus,
Cum mihi mons minui est visus, quo more residunt
Hic valles. liiuc, ait illa anima, ibimus, amplum
Clivus ubi gremium submittit, ibique novelium
Proderit exspectare diem. Situs inter utrumque,
65 Difficilem et pianum, nos duxit ad ardua ripae
In latus obliquus trames, qua deficit istum
Plus quam dimidium limbi. Massa aurea, puri
Argenti nitor et, coccum cerussaqq:e, quodque
India fert lignam pretiosum luce serena,
70 A pJagaque recens, fabro tundente, smaragdus,
Cuncta haec victa forent herbae florumque colore,
Quos habet ille sinus positos, ut visa minorem
Res major vincit. Neque ibi natura crearat
Picta modo; ast etiam centum variarat odorum
75 Nescio quid mistum , quod npn distinguere possis.
Cespitibus viyis ac floribus insidentes
Hinc animas vidi, quas vallis panda videndas
Non concedebat. Salve, Regiml sonabant
Cantu harum pulsatae aurae. Lux parva priusquam
80 Jam cubet occidui Solis, (sic ore profari
Coepit SoROELLUs, qui nos huc vertere gressum
Suaserat,) hortari, ut vos deducam agmen ad istud,
Desinite. Hac meiior fuerit de rupe facultas
Cujuscunqne procui vultum gestumque tuendi,
85 Quam si commistos illis vod campus haberet.
Altior is, qui sede sedet, nutuque videtur .
Significare suo, se neglexisse, quod aequum
Parque ipsi fecisse fuit, mldiusque canente
Turba aiia haud hiscens mutit, fuit Induperator
90 RuDOLPHcs, bene cui patuit sanare potestas
Yuinera, quae Italiam communi caede necarunt;
Quare ope ab alterius sero solamina ducit.
Ater, qui afflictum nutu recreare videtur,
Possedit terram, unde oritur, quae vectat in Aibin
95 Unda fluens Moldam, atque Albin transportat in aequor.
Huic fuit OcTOCARus nomen, quem lactis egentem
In cunis stratum meliorem est fama fuisse,
Quam Yenceslach pubentem hoc patre creatum,
Quem mala luxuries et moUis inertia pascunt.
100 Atque is Nasettus, qui consultare videtur
Illum secreto, qui fulget fronte serena,
Nudans terga fugae ac deflorans lilia obivit
Cemite, ut iste illic pectus sibi tundat, et aiter
11*
164
PUBGATORII VKI.
Frontem suspirans pahna sibi fulciat; unus
105 Est genitor socer illc mali, quo Gallia tota
Tabuit; haud latet hos yitiis deperdita vita,
Atque hinc ille dolor, quo sic agitatur uterque.
Ille adeo ingenti spectandus imagine, quique
Concinit hunc fusus juxta, cui nasus abiindat
110 Mascuhis, omnigena fertur yirtute micasse
Praecinctus. Quod si post ilium regna potilus
Ille foret, qui pone sedet puer, omine fausto
Natorum in natos transisset patria virtus;
Quod non de reliqua quisquam ausit dicere gente.
115 Jacob, ac pariter Fridrigcs regna gubernant,
Neuter praecipui patrimoni creditus haeres.
Baro per ramos probitas humana resurgit,
Omnia dante ilio, qui vult accepta referri
Cuncta sibi. Quae verba ioquor, praecordia tangenl
120 Nasuto atque Petro , qui cantum voce secundat,
Per quos jam luget Narbona atque Appulus omnis.
Semine planta suo tanto minor esse putatur,
Quanto plus etiam ConsTAifTPA conjuge laetam
Se jactat, quam cum consorte sorore Beatrix.
125 Adspicite Henricuh gaudentem simplice vita,
Anglorum regem, semota in parte sedentem.
Huic rami minus atque minus pejora tulerunt.
Hos inter qui se inferius prosternit, in altum
Suspiciens, habuit nomen Gdilielmds, et ipse esl
130 Harchio. Aleitandria atque hujus bella per ipsum
Montem Ferratum et Canobejum luctibus impient
vin.
Jam prope tempus erat, quod aventes ire per altum
-Immutat mollitque animos saepe hora recursans,
Dulcis amicorum cum jussa.est turba valere,
Exstimulatque novi peregrini pectus amore.
PURGAT0R1I VIII.
165
5 Si missum aere cavo sonitum procul accipit ille,
Quod jam labentis videatur flere diei
Occasum; mibi cum coepi frustrarier aures
Inspiciens quandam ,^ quae consurrexerat, umbram,
Atque manus gestu adstantes audire jubebat.
10 Ut venit, palmas ad coelum sustulit ambas,
Fixo prospectans orientem lumine utroque,
Uaec fanti simiiis: Mibi sunt, Deus, omnia tecum;
Nil ultra. Huic hymnus Te lucis in ore sonabat
Voce pia, usque adeo dulci modulamine cantus,
15 IJt mente ipse milii exciderim. Dein caetera turba
Dulciter atque pie totam est absolvere adorta
Legem hymni simul ad sphaeram conversa supernam.
Hic bene fac acuas ad verum lumina visus,
Lector; tam bene nunc yelum subtile paratur,
20 Ut leve sit certe cursim, quod clauditur intus,
Inspexisse semel. Dein vidi hoc agmen honestum
Suspicere baud hiscens, more exspectantis , in ore
Pailens et fastu vacuum: tum ex aethere iabi
Aligeros geminos, bini quos igne micantes
25 Armabant enses trunci et mucrone carentes.
Non secus ac frondes modo natae, vestis amictu
Fuigebant viridis, viridi quam pone per auras
Remigio alarum percussam quisque trahebat.
Unus pauliisper supra caput adstitit, aiter
30 Oppositam in spondam descendit. Turba tenebat
Se mediam. Potui flavos ego cemere crines;
At vultum adspiciens oculus mihi .bebescere coepit,
Ceu vis, quam nimiae confundit copia lucis.
Yirginis e greifio, dixit Sordellus utrique
35 Venerunt vallis custodes, propter hiantem
Anguem, qui jam aderit. Quare, qui scire nequibam,
Quo properaret iter, me circumvertere et arte,
Jam totus frigens, humeris haerescere fidis.
SoRDELLUsque simui: Nunc jam descendere tempus
166 PURGATORU VIII.
40 Inter magnanimas iimbras farique vicissim,
Quas non perleviter vos hic spectare juvabit.
Tres tantum passus me descendisse putarem,
Cum subii ac vidi quendam me iumine utroque
Lustrantem, simiiem cupide me noscere aventi.
45 Tempus erat» quo aer nigrabat, nec tamen ater
Usque adeo, ut visus non declararet utrique,
Quae latuere prius. Mibi venerat obvius, iiii
Obvius ipse fui. Nine, judex optime rerum,
Quam laetus pravo semotum te agmine vidi!
50 Nulla salutandi ratio bellissima nobis
Praeterita est — Deinde hac coepit me voce rogare:
Quampridem gressus te montem duxit ad istum
Longinquas transgressum undas? — Oh, sic ego contra,
Hoc mane adveni per tristia regna vagatus,
55 Quamque habui, me vita manet, licet ipse per istos
Nunc aiiam acquiram cursus. Ubi percutit aures
Haec vox, Sordellus simul et simul iste retrorsum
Repressere pedes, ut queis timor ossa repente
Occupat. Alter adit vatem, petit umbra sedentem
60 Se propter, clamans: Cdrrade, exsurgito adesque
Visurus, donante Deo, quid gratia possit.
Deinde mihi: Per quae tu tanta et maxima debes
lUi, qui primam caussam sic corde recondit,
Ut penetrare vadum non sit, trans aequora lata
65 Cum primum venies, mihi natam hortare Joannam,
Ut, quae respondent insontibus, ostia pulset
Pro me. Ns^mque hujtts mater delevit amorem,
Primi obiita viri, ut credo, quo ex tempore velum
Album mutavit, quod adhuc optare nectsse
70 Niinc habet infelix. Valde est ieve nosse per istam,
Aestus quam cito feminei extinguatur amoris,
Ni renovent flammas oculi tactnsque frequentes.
Non illi tumulum tam pulchrum vipera condet,
Quam Mediolanum sub pugnam pandit in auras.
PURGATOHII VIII.
167
75 Ut Galldrensis gailus. Sic ille colore
Suffusus faciein, qui justum prodit amorein
Recti, intra certas urentem pectora leges.
Ast avide coeli suspectum tiostra petebat
Usque acies ilhic, ubi sidera tardiiis ibant,
80 Ceu rota, quae propius radiatum vertitar axem.
Duxque meus: Pili, quidnam sie suspicis, inquit?
Huic ego: Tres illas facuias, quibus iste mioaBdo
lo flammas polus it totus. Contra iile vicissim;
Jam cecidere, illinc primo quas mane videbas,
85 Bis geminae steliae, inque iocom adscendere vacantSm
Hae tres. Sic vates. — Hic fantem talia traxit
Ad se SoRDELLOs dixitque: En beiiua nobis
Adversa; ac digitum intendens stmni annuit ipsi,
Inde loci visus aciem contenderet, unde
90 Parva patet vailis, nulia muDita iatebra.
Hac serpens ibat, qui forsan pavit amara
Esca Evam. Fiores inter veniebat et herbas
Reptiie perversum, nitDc isthae, nuDc caput iilae
Yertens ac lambens dorsom, ut fera sueta poiire
95 Peiiem incompositam. Mibi tunc hand coiftigit istod
Adspicere, atque ideo non est mihi copia fandi,
Impete in hoc quanto irruerit coelestis uterque
Accipiter; tamen hos memini vidisse ruentes.
Ut virides sensit findentes a^ra pennas,
100 Effugit serpens, ac relro terga dedere
Aligeri, aequaii repetentes astra volatu.
At, quae juncta Niffo ^eterat, cum me iile vocarat,
Umbra, qnoad toto pugnata haec tempore pugna est,
A me nusquam ocuios, et ait: Sic tanta iucemiie,
105 Quae te suMimiemiducit, sit copia cerae
Arbitrio commissa tno, quanta est opns, borKmi
Ad summum ut veoias; si qua unquam digna reldtu,
Seu de Vallb^ Hac^a, seu de tellure propiDqua,
Fors vera attulerit, itiagiHnf& mihi nomen habenti
168 PURGATORII II.
110 Ulic, haec narra. Curradus nomiDor, ortus
Stirpe Malabpina; non jam vetus ille, sed ipso
Ex genere, atque meos illo devinctus amore
Fovi, quem jubeor poena hic urente piare.
Oh, dixi, vestras nunquam mihi tangere terras
116 Contigit: at quaenam Europae est gens dissita vestri-
Nescia, quos clamant proceres, vicinia clamat
Cum piausu, ut norit, qui nunquam hoc littus adivit?
Atque ego, si liceat superas evadere ad auras,
Vestrum iliustre genus non dedecorare priores
120 Jurcf, seu loculum, seu res expostuiet ensem.
Natura atque osus sic dant excellere genti,
Ut, quamvis torta mundus cervice recedat
Perversus, tamen baec una est, quae tramite recto
Incedit florens, iter indignata malignum.
125 1 nunc, nam vice septena haud se straveril aureo
Sol iterum iecto, pedibus quem portitor Helles
Bis geminis tegit insidens, cum infixa manebit
In caput ista benigna tuum sententia clavo
Majore, alterius quam sermo immissus in aures,
130 Dum currat, quem sunmia dedit sapienUa, cursiis.
IX.
Jam senis albebat Tithoni sueeuba, Gangis
Prospectans oras, complexu et dulcis amici
Exibat, cui frons ardebat lucida gemmis
Sic positis, ut signa ferae, quae frigore torpet,
5 Atque sua cauda perceliit quemque, referret
Et nox de gradibus, per quos conte^t in altum,
Atque unum, atque unum adscensu superarat, ut inde
Cemere erat tolienti aciem, et jam tertius alis
Deorsum ibat flexis, cum me, qui quidquid Adami est
10 Attuleram mecum, devicit somnus in herba
w^
wm
PURGATORU IX.
169
Compositum, locas unus ubi jam quinque sedentes
Nos conjungebat. Tristes quo tempore questus
Orditur, primum cum mane rubescit, birundo,
Fors memori antiquos senrans sub corde doiores,
15 Et quo nostra magis mens carne soluta minusque
Indupedita gravi variarum pondere rerum,
Dum sua visa iegit, quasi numen habere putatur;
In somnis aquila est mihi visa ex aethere pendens,
Suspensa, auratis plumis, alisque parata
20 Delabi expansis , et ibi mihi adesse videbar,
Agmen ubi comitum Ganymedem fama suorum
Deseruisse refert, Divum quo tempore raptus
Est ad concilium. Yolvebam talia mecum :
Fortasse hic rapiat de more, et forsitan unco
25 Dedignata pede est aliunde abducere praedam:
Deinde videbatur paullo magis ire rotando,
Terribilisque velut fulgur descendere, meque
Corripere, atque ignem me attoUere ad usque supernum,
Atque ibi cum volucri simul ipse ardcre videbar
30 Jam mihi et incendi. Usque adeo me coxit imago,
Fugerit ut somnus, sua rumpere vincla coactus.
Non aliter, somno expulso, vertebat Achilles
Evigilans oculos circum, quas tangeret oras
Nescius, hunc mater postquam asportaverat antro
35 Philyridae , et somno demersum advexerat ulnis
Ipsa suis Scyrum, unde exin dicuntur Achivi
Abduxisse virum; quam turbida lumina pandi
Excussus subito fugiens, ubi membra reliquit
Somnus, et expallens haesi, ut qui territus alget
40 Quique mihi solamen erat, tantummodo solus
Haerebat lalere, et Sol jam processerat horas
Plures quam binas, et ego mare prospectabam.
Parce metu, dixit qui dux dominusque praeibat,
Spemque fove, in tuto nam res est nostra, jubeque
45 Non premere, at cunctas animum dilfundere vires.
170 PURGATORIl IX.
Jam tibi perventum est sub limina Purgatori.
En illic scopolus, quo clauditur undique cUtus;
En illic aditus, rupes ubi scissa yidetar.
Ante, sub Auroram solitam praecedere Solem,
50 Cum tibi vis animae interius sopita jaceret,
Per flores fuso, quibus illic Tallis abundat,
Omata advenit mulier, sic ore locuta:
En ego Lvcik sum, yos isthinc surripere istum
Me sinite evinctum somno. Sic tramite sistam
55 Hunc facili. Mansit retro Sordellcs et umbrae
Binae. Haec apprendit te, et prima luce micante,
Clarius adscendit, me illam post terga secuto.
Hic te deposuit, mihi sed prius annuit ipsa
Luminibus pulchris aditumque ostendit apertum ;
60 Dein pariter tua membra sopor, oosque illa reliquit.
Ac veluti dubius qui pendet, singula tactu
Atque oculis sibi certa facit, vertitque timorem
Dulce in solamen, simuiac sibi vera patescunt:
Sic ego mutabar. Sed ubi mea corda soiuta
65 Curis cogoovit doctor, petit ardua mootis,
Atque ego pone altum properabam vincere culmeo»
Lector, jam sentis, me audacibos aitius alis
Tendere iter: quare mirari desine, si quid
Artis majoris, quae suot dicenda, reqoirunt
70 Matenae fiilcrum. Haud illuc accedere nobis
Est visum, atque loco placuit coosidere io ilio,
Unde aliquid rupti sum primum cernere visns
Rimae instar, murum quae partes fiodit io ambas.
Tum portam, inferiusque gradus vidi ordioe trinos,
75 Per quos huc itur, diverso saxa coiore
Suffusa, et custos etiamnum haud hiscere adortus
Hic erat; utque* magisque roagisque ego lumina visos
Contendi, hunc vidi saxo insedisse soperno,
Conspectn talem, qualem sufferre nequivi;
80 Inque manu ensis erat oudus, qui fulgida Solis
PURGATORri IX.
171
Tela remittebat nos contra, ut saepe tuentem
Luserit inspectus. Tunc ille: Hinc dicite stantes,
Quae Yobis est mens? Ubi dux? Ne multa dolenda
Afferat hic yokis adscensus damna, cavete.
85 Coelestis mulier, non harum nescia rerum,
Contra respondit sapiens, modo dixerat: Illuc
Scandite, ubi porta est. At fauste dirigat iiia
Sic Yobis gressus, pacato janitor ore
Addidit. Ante gradus ergo procedite nostros.
90 Yenimus huc, primusque gradus de marmore cano
Tamque politus erat tersusque, ut, qualis imago
Conspicienda mea est, mihi tota legenda pateret,
Ceu contra speculum. Color inter utrumque secundo,
Et rubrum, et fuscum fusco superante. Lapillus, ^
95 Unde gradus constat, scaber et semiustus, ubique
Fissus; at inferius positis qui tertius haeret
Insistens gradibus, referebat ab igne nitentem
Porphyridem, veluti yenis spectare micantem
Sanguineum est riyum. Super istum stabat utrisque
100 Coelestis custos pedibus, prope limina sidens,
Quae solido ex adamante mihi sunt fulgere yisa.
Per tres sponte gradus me ductor traxit, et inquit:
Tu fac, demisse hunc ores, ut claye recludat
Portam. Me sanctos adyolyi, poplite filexo,
105 Ante pedes pius ac dixi: Miserere, foresque
Pandito; terque prius planxi mihi pectora palmis.
P mihi septenos descripsit cuspide ferri
In fronte et: Fac ista layes tibi yulnera, nbi intus
Ipse aderis, dixit. Cinis exsiccataye terra,
110 Fossa modo, yisa est yestis simulare coiorem,
Ex qua tum geminas coelestis protulit ales
Clayes. Ex auro fuit altera, et altera puro
Argento fulgens. Alba prius usus, et exin
Flaya sic tetigit portam, ut satis esset ayenti
115 Intus ferre pedem. Quoties ex clayibus istis
172
PURGATORII X.
Una redit fallax, quia non se yerterit apte,
Haud aditus patet. Est preliosior una, sed una
Artis et ingenii plus poscit, clausa priusquam
Pandat, et haec illa est, qiiac nodum solvere possit.
120 A Petro has habur, qui inquit, se raalle, potilum
His, me errore animi potius reserare paratum,
Quam clausas nimium parcentem tangere valvas,
Ante meos dum fusa pedes gens pectora pulset.
Deinde fores portae sacratas impulit, usus
125 His verbis: Hac itc, sed haec advertite mente,
Hinc egressurum, qucm ferret forte vohmtas
Respicere. At vero ul dislortae in cardine utrimque
Robustae fuerunt vaivae solido aere sonantes,
QiiRs sacra munitur domus: haud ita mugiit acre,
130 Nec tam Tarpeja infremuit, virtiite Metelli
Ablata penilus, quo decedente macendum
Emunctae fuit. — Ad primum se arrexerat auris
Cautum, ^eque Deum laudamus! voce videbar
Dulcisonisque modis permiste audire canentes,
135 Parque erat auditae cantus et vocis imago,
Qiiam saepe in templo cantantibus organa reddunt,
Quae modo verba sinunt captare, modo illa retundunt.
X.
Ul porta intrata est, quam animarum prava cupido
Efficit insuetam, quia rectum tortile fingit,
Post tergum sensi hanc immani murmure claudi;
Et qualem errori quissem praetexere caussam,
5 Si respexissem? Per scissum adscendere saxum
Cura fuit,' quod se parte ex utraque movebat
Haud aliter, quam quae sese fugit unda petitque.
Hic accedenti nunc hinc, nunc inde recedens
Ad latus, utendum est aliqua arte: haec ore magister.
10 Atque haec caussa fuit, quae passu repere jussit
PURGATORIl X. 173
Sic raro, ut prius attigerit pars manca recunrae
Lunae jam proprium mox ingressura cubile,
Quam fas esset acus exire foramine nobis
Ex illo. Utque sumus loca libera apertaque nacti,
15 Oivus ubi cedit retro , seseque coarctat,
Lassus eram, dubiique ambo, quo tendere gressus,
Quamque tenere viam esset opus. Nos campus liabebat
Plus multo soius, quam sint per inbospita calles.
Istius a sponda, quam circumscribit inane,
20 Usque ad radices altae, qua est scandere, ripae
Corporis humani triplex mensura pateret:
Et quoad a laeva dextrave extendere quibat
Nostra acies alas, talis mihi visa corona
Est haec. Nostra iilic nondum promoverat unum
25 Planta gradum, circumspiciens cum hanc undique rupem,
Quae minus adscensum concedere juris habebat,
Cognovi hanc lotam canenti ex marmore, formis
Celatam sic, ut non jam Polycletus, at ipsa
Natura hic pcndens haesisset victa pudore.
30 Angelus in terram missus, qui foedera pacis
Firmaret, multos quae complorata per annos
Post interdictum longum patefecit Oiympum,
Ante oculos aderat, tam verus imagine, tamque
Suavi compositus geslu, ut mutum esse negares;
35 Jurares hunc dicere: Ave! nam proxima stabat,
Quae reclusuram supremi pignus amoris
Convertit clavem, effigies operosa magistro,
Tamque habitu proprio, tamque ore simillima fanti:
Ecce ancilla Dei, quam signo impressa figura
40 In cera. — Haud oculos partem defigito in unam,
Dulcis ait sapiens, qui me sibi pone sinistrum
Stringentem latus adspexit. Tum lumina movi,
Atque hic post Mariae signum qua ex parte manebat
Hortator dexter, series rerum altera rupi
45 Imposita occurrit, quare simul ipse poetam
174 PURGATORIl X.
Transgressus propius yeni, ut magis apta tuenti
Esset. Et hic stabat saxo celatus in ipso,
Cum bobus sanctam qui currus vexerat arcam,
Per quam iiaud commissum refugit vir tangere munus.
50 Turba videbatur praecedere tota gradique
In septem partila choros, dubiosque tenebat
Sensus mi binos, quorum unus fundere ab ore
Hanc melos ajebat, nullam alter mittere vocem.
Fumus item turis ficta sub imagine nares
55 Atque oculos, sensum discordes inter utrumque,
Fecerat ambiguos. Sacrum vas ipse praeibat
Vultum dejectus David, pulsans pede terram
Sublato in numerum, et minus et plus tempore in illo
Quam rex hic fuerat. Contra est descripta palati
60 E specula ingentis Mighol mirata, superbae
Matronae quod saepe solent, cor triste gerentes.
Inde, ubi constiteram, excessi, cum cemere averem
Historiam hic aliam propius, quam albere videbam
Sepositam a tergo Mighol. Hic gloria summa
65 Stat descripta ducis Romani, maxima cujus
Yirtus te allexit magna cum laude, Gregobi,
Tartari ut ex victa peteres sibi lege triumphum.
Induperatorem Trajancm hoc nomine dico,
Cui quaedam occurrens mulier viduata marito
70 Frena manu retinebat equi, osque habitumque gerebat
Effusae in lacrimas, externataeque doiore
Hunc acies equitum stant circum, auroque nitentes
Vidisses aquilas et venti fliomne motas.
Has inter permixta acies, sic ore miseila
75 Visa loqui est: Princeps, mihi caesum ulciscere natum,
Quem doleo amissum. Dux respondere: Maneto,
Dum reditum huc referam. Verum illa, dolore premente
Sollicitam, justas quam primum poscere poenas:
Quid, si non referas? Atque is: Qui sede sedebit
80 Nostra, ipse expediet. Quid te benefacla juvabunt
PURGATOIUI X. 175
Alterius, tua jam oblitum? liaec respondit. At ille:
Nunc animo esto bono. Mea munera obire, priusquam
IJinc abeam, decet. Id me jus rogat, atque moratur
Me pietas. Nova qui nunquam vidisso putatur,
85 Expressit tales, oculo testante, loquelas;
Hasque novas nobis. Nam fantem talia nunquam
Hic hominem inveni. Dum tot fert corde Yoluntas
Pascere imaginibus yisum, quae plurima moris
Humani documenta dahjint, sentire monentis
90 De se quam minimum et non fastidire minores, .
Propter et artificem suberant jucunda tuenti.
Ecce hac, mussabat vates, procedere multos
Adspicio, raris sed passibus incedentes;
Haec nos turba gradus altos intrare docebit.
95 Quamvis haereret cupidus nova cernere visus
More suo, non iste mihi cessavit, ut ilium
Audivi, inque ipsum non lentus lumina verti.
Non ego te patiar, lector, discedere, recto
Proposito abstractum, certus tibi dicere,. qualem,
100 Qui deben!, Superi jubeant persolvere poenam.
Non tibi supplicii forma attendenda* revolve
Successum et tecum reputa, haud res esse futuras
Deteriore loco ulterius post tempora magni
Judicii. — sapiens, coepi, quod repere contra
105 Nostra acies videt, haud agmen reor esse virorum,
Yerum nescio quid sic decipit ista tuentem.
Is mihi: Conditio gravis et ratio aspera poenae
Hos infigil humi contractos omnia membra,
Ut prius haud oculi hanc quissent mihi sistere lit^m.
110 Ast aciem contende illuc oculisque revolve
Extricaque iilum, qui saxis aegra sub illis
Membra trahit; disces, ut quisque urgetur ab ipso.
Christiadae miseri, lassum genus atque superbum,
Quos maie confisos infirmae robore menti
115 Ire per inversos suadet fiducia caJles ;
176 PURGATORU XI.
Non venit in mentem, nos vermes degere nalos
Angelici nobis formam edere papilionis,
Qui volat ad justum, nullo tulante, tribunal?
Quae vobis animos dat res attoliere in altum,
120 miseri, quoniam vos deficientia manca
Insecta, ut vermis, natura errante, creatus
Paene estis? — Veiuti, cum opus est supponere tecto
Fulcrum, pro mutilo interdum est spectare figuram
lucurvam, adductoque ad pectus poplite utroqu&,
125 Quae facit ex vero, spectantem haud vera, dolentem:
Sic hos compositos, postquam bene lumiua visus
Intendi, mihi cernere erat. Sed non tamen omnes
Contractos aeque. At prout unusquisque gravatus
Plusve minusve ibat. Quem plus patienter euntem
130 Arguerant gestus, hunc flentem mittere tales
Voces: Haud valeo ulterius durare, videbam.
XI.
Summe Pater noster, coelorum qui incolis arcem,
Non circumscriptus, sed quod, quae prima creasti
Illic, devinxere magis tibi pectus amore,
Edita cuncta tuam viitutem et nomen adorent,
5 Effusa in laudes, ut dignum est solvere grates
Atque referre luo spiranti dtilce vapori:
Adveniant tua regna. Tuo nutu omnia fiant,
Aethere et in summo et terrarum in quahbet ora.
Ipse dies omnes nostram, qua vivimus, escam
10 Da nobis hodie. Quidquid debemus, id omne
Nobis dimitte, utnostris dimittimus ultro.
Et grave ne adducas nos in certamen, et idt>m
Da nobis prohibere malum victoribus. Amen.
Hac prece postrema haud nobis, n^que enim indiget usus,
15 Imploramus opem, ast iiiis, carissime.. quorum est
Vita superstes adhuc post nos. Sic illa caterva
PURGATOHll XI.
177
Umbranim sibi iter felix nobisque rogantes,
Pondere non aliter pressae, ac quandoque gravatur
In somnis aeger, reptantes membra trahebant
20 Omnes in gyrum, cruciatae dispare poena,
Et lassae, primae scandentes saxa coronae,
Sese abstergeiites mundi caligine tactas.
Si nobis iliinc nunquam benedicere cessant,
Quae possunt ipsis et dicta et reddere facta
25 Isti, queis radice bona est donata yoluntas?
Hic decet et justum atque pium est, succurrere justis,
Eluere advectas sordes, ut pura levisque
Quaeque anima aethereas evadere possit ad tirbes.
Justitia ac pietas sic dent lerioribus ire
30 Quam primum Yobis, alamque agitare solutis,
Quae Yos attoUat, quo fert immensa cupido;
Qua datur ad scalas breyiorc accedere cursu,
Dicite; sin plures aditus fortasse parantur,
Qui minus aeclivis descendat ad ima, docete;
35 Nam comes ob pondus camis, qua indutus* ab Adam
Huc yenit) invitus passu est adscendefe parcus.
Pectore quo exierint, non sat dignoscere quivi,
Quae fanti responsa diici sunt reddita ab iliis;
At dictum est: Dextri nobiscum hanc ite per oram,
40 Invenietis iter, quod vivus carpere possit.
Et superimpositi ni obstarent pondera saxi,
Quo premitur cervix, fastu olini elata superbo,
Quem propter prona mihi oportet verrere fronte
Terram: hunc suspicerem vivum, qui nomina celat,
45 An mihi nosse ipsum liceat, precibusque movere,
Vi mole oppressi tanta miserescere discat.
Mi genus ex Latio est, magiiique ex semine Hetrusci
Ipse GuiLELMo exivi genitore creatus
Aldobrandisgo ; an vestras hoc nomen ad aures
50 Yenerit, haud scirem. Priscus me sanguis, et alta
Majorum decora usque adeo fecere tumentem,
12
— - '• - - -
-«.
J78
PURaiTOBii xr.
Immeinor ut matris communto quemque solerem
Fastidire, atque hic adeo iucrebrescere morbus
Coepit, ut occiderem, quod sat norere Senenses
55 Et de plebe omnes, qui Compagnatioa rura
Concelebrant. Nam Ombbrtos ego, et men$ turgida fastu
Non modo me, at cunctos consortes in mala mecum
Traxit, et hic humeris haec cogor pondera ferre
Ob fastum, donec si^^remo debita regi,
60 Quando id negiexi, in terris dum yita manebat,
Solvam defunctos inter. Sic ore loquentem
Ibam auditurus, demissa ad pectora fronte,
Cemuus atque ex his unus, non iste locutus,
Pondere sub proprio grayiter sua terga premente,
65 Se distorsit meque inspectum agnovit, et aegre
Lumina fixa tenens me nomine compellavit,
Corpore qai toto incurvus comitabar euntes.
Dixi: Tune es, Ooebisi, tu gloria prima
Gugubt, artis bonor, cqi ductum a lumine nomen
70 Gallia donavit? — Frater, coptra incipit ille,
Plus rident chartae, quas pinxit dextera Ffuifci
Felsinei. Nunc totus honor servabitur ipsi,
Quamvis et pars ipse Aii. Haud tamen ipse fuissera
Tam largus vivos inter. Me tanta cupido
75 Ad summas artis stimulabat tendere laudes,
Quas prospectabam* Verum ista superbia poenas
Hic dat, et immo forem procul hinc, ni tempore in illo,
Quo poteram esse nocens, conversus pectore toto
Coelum exorassem. Oh humanee gtoria vana
80 Virtutis, quam flos est tantulus ille oaducus,
Ni premat aetates venturas crassior aerl
NuUi se CiitABOs cessurum castra putavtt
Picturae, sed nunc it cuncta per ora Ghiottus,
lUius ut fammn obscuret: sic alter bonorem
85 Linguae narratur Gcidus rapuisse priori,
Forsque supervenit, qui nido expeUat utnimque.
r
PURGATOHIl XI. 179
Nil aliud mundi ramor, quam fllatus euntis
Nunc huc, nunc illuc venti est, qui nomina mutat,
Quod solet inunutare latus. Quae fama manebit
90 Te major, si unquam scindas aetate vetustam
Carnem, quam si olim prius immaturus obisses,
Quam tu desineres balba pappare loquela,
Ante anni quam mille fluant? — Quae temporis aetas
Ad spatium aeternum est brevior, quam nutus ad iliam
95 Est sphaeram, quae tarda magis per inane rotat se.
Tantillum qui carpit iter prae me, oppida Hetnisca
Ruraque cuncta sono implevit: modo tenue Senenses
Yix mittunt murmur, quorum fuit arbiter ille
Tempore, quo domita et magna convulsa niina
100 Fiorentina fuit rabies, quae fronte superba,
Ut modo perfricta est, incesserat. Est color herbae
Nomen apud vestros pulchrtim, qui prodit abitque,
Quique illam dudum tellure eraisit acerbam,
Ipse colorem adimit. — Respondi: Haec vera locutus,
105 Virtutem instillas, qnae me sentire modeste
Ingentemque docet me complanare tumorem.
At quinam hic, quaeso, est, tua quem modo verba notabant?
Provenzanus is est Silvani, talia reddit,
Atque hic iste manet, quia sic sibi fidit, ut aclus
110 Ambitione Senam totam sfJbjecerit, unus
Arbiter imperii. Sic irrequietus et ivit,
Atque it post mortem. Pretium isthic tale rependit,
Qui nimis est illic ausus. Cui talia contra:
Sif qui extrema manet vitae momenta, priusquam
115 Sese poeniteat, statione moratur in ima,
Nec sese huc scandens infert, nisi quis prece pura,
Ante fluant qnam tot, quot pugnax vixerat afiAOf^f
Afferat auxilium: quonam indulgente recepit
Huc se? -^ Respondit: Quo vitam tempore agebat
120 Splendore illustri ac summo spectandus honore,
Nil se respiciens hic castra Senensia inivit.
12*
180
PURGATORIl XII.
Fusus in obsequium supplex positoque pudore
Constilit, ut poenae dilecti corpus amici
Eriperet, vinctiun quem tristis carcer habebat
125 Caroli; is haud cunctis yenis horrere refugit.
Ulteriora tibi haud addam; me involvere ?era
Obscuris scio, sed parum abest ea temporis hora,
Cum, qui te attingunt propius de gente propinqua,
EfBcient, ut et ipse queas his demere velum
130 Tale virum facinus subtraxit finibus illis.
XII.
Non secus atque jugo nexi bos unus et alter,
Hanc pariter vadens umbram comitabar onustam,
Dulcis dum ductor tulit. Ast iibi farier inlSt:
Mitte hunc et trana; namque est res optima remis
5 Et velis isthinc vi summa impellere cimbam,
Mole mea stantem, ceu qui studet ire, paravi
Me rursus, quamquam demissa et manca maneret
Afens mihi. Ego institeram vestigia corde lubenti
Pone ducem, et pes, quid levitate valeret, utrisque
10 Ostendit. Cum sic dux fari: Verte deorsum
Lumina, erit, dom carpis iter, libi dulce levamen
Strata videre soli, quae dant incedere plantis.
Terreni ut tumuli praeportant fronte sepulti
Effigiem, ut discant hujus meminisse nepotes,
15 (Quare saepe illic flelur, pungente dolore
Corda recordantum; namque haec tantummodo tangit
Cura pios,) aeque, sed multo plenius arlis
Ad normam expressa et variis distincta iSguris
Vidi strata viae, quae montem exstantia cingunt.
20 Conspiciebam illum, quem nobilitate creator
Fecerat eximium, coeli una ex parte ruentem,
Fulgure correptum rutilo; vidi Bburea
Ex alia, exanimum coelestis vulnere teli,
J
PURGATORli XII.
181
Praegrave onus terrae ob fngus mortale jacentem;
25 Vidi Ttmbbaeum MARTEMque et Pallada in armis
Fervere adhuc juxta patrem, et dispersa Gigantum
Membra inspectantes. Nembrotum paene timore
Torpentem prope opu^ magnum, gentesque videbam
Respicere una onmes; quae tanto Sennaar una
30 Miscuerant fastu. Quam oculos dejecta dolentes,
Inter bis septem prostratos funere natos,
In media spectanda via sub imagine ficta,
NioBE, stabas! quam similem ense necati
Sub proprio vidi te, Saul, sjuper edita montis
35 Gelboae, quem exin coelum nec rore nec imbre
Juvit! llt insano te fastu, perdita Arachne,
Dimidiam in vermem jam defluxisse, tuique
Tristem fragmentis operis, tibi quod male cessit,
Incubuisse! Neque hic tua jam vexilla videntur
40 Explicuisse minas, Roboam , sed plena timoris,
Ante ea quam pellant hostes, vehit incita habenis
Immissis levitas currus. Et erat quoque duris
Inspicere in stratis Alcmaeona, qui pretiosum
Persuasit matri infeiix venisse monile.
45 Nec non ut nati templum irrupere ruentes
Sennacheribum contra, lacerumque cadaver
Deseruere illic, doctus monstraverat auctor;
Et quantum intulerit Ctro re^ina Tomiris
' Cladis sanguineae, Satia te sanguine, dicens,
50 Ctqus eras sitiens! — Hic, Holopherne perempto,
Terga fugae Assyrios dantes, pariterque ruinae
Tristes reliquias spectabam et corporum acervos.
Conversum in cineres tunc llion inque cavernas
Cemebam, utque humilem ac vilem te, Troja, ferebas,
55 Signum ostendebat, quod parte exstabat in illa.
Quemnam peniculi atque styii rear esse magistrum,
Umbras qui valeat tractusque effingere, quales
Stant ibi, miranda ingenio portenta vel acri?
L_
182
PURGATORII XII.
Exstincta exstinctis et viva simillima vivis
60 Corpora dixisses. Nemo verissima vidit,
Quam quae ego caicavi pedibus, dum Gemuus ibam.
Eja ite, o Eva geniti, nunc ite superbi
Yisu sublato, ne vobis cemere detur
Quam pravum teneatis iter. — Jam maxima nobis
65 Pars circum peragrata jugi, multoque diurai
Plus erat impensum cursus, quam mente putaram
Non vacua; cum, qui semper vigilante praeibat
Sollicitus cura, coepit: Caput arrige; non est
Tempus praeterea suspenso incedere passUf
70 Ut modo. Cerne illic superis de sedibus unum
Aligerum buc adventantem cito adesse paratum;
Adspice, sexta redit famulata ancilla diei.
Fac libi compositum exomet reverentia vultum
Et gestum, ut juvet hunc nos montem mittere in altum:
75 Yolve animo hanc non posse diem lucescere rursus.
Saepe assuetus eram monitis, queis ducere tempus
Me doctor vetuit; quare mihi rebus in istis
Non potuit docuisse nova aut perplexa profari.
Egregius forma, niveo spectandus amictu,
80 Ultro occurrebat venientibus obvius ales;
Matutini instar tremulo fulgore micantis
Sideris, huic facies radiabat. Brachia pandit •
Primum et mox alas simul: Huc accedite, dixit,
Hic prope sunt aditus facilisque evadere in altum
85 Datgradus. Haec suadent gressnm huc hortamina ferre
Raros. Progenies hominum, super astra volare
Enata, ab quianam te tantula dejicit aura?
Is nos dediuit, quo mpes caesa patebat:
Hic mihi percussit frontem vibrantibus alis,
90 Dein tutum promisit iter mihi. Qualis, ubi altum
A dextra montem conscendis, quo insidet aedes,
Quae bene moratam, Rubiconem desuper, urbem
Subjicit, adscensus rapidi interrumpitur audax
— -a..
PURGATORII XII.
183
Conatus, gradibus positis quo tempore norma
95 Mensurae, et codex erat in tuto ; haud secus ista
Ripa remittebat, male quae aspra fauc decidit orbe
Ex alio; at saxi fainc iUinc latera ardua radit.
Dum nos huc versi properamus scandere in illum,
Hoc multae voces carmen cecinere: Beati
100 Ter, quibus humanae stat pauper spiritus aurae,
Dulcisottis adeo numeriS) ut dicere non sit
Oh quam Tartareis differre a faucibus isUis
Vidimus! Huc etenim per cantus itur, at illuc
Per nunquam auditos questus fremitusque feroces
105 Jam sanctos superare gradus nos ardor agebat,
Et mihi plus multo levior prodire videbar,
Quam prius in plano. Quare: Dic, quaeso, magister,
Tali voce rogo; quonam graviore levatum
Pondere me censes? Nam pars quasi nulla laboris.
110 Jam mihi sentitur, pedibus conscendere aventi. ^
Cum tibi P t*eliqui, positi qni in fronte leguntur,
Nunc etiam paene exstincti, velut unus ademptus,
Abrasi penitus fuerint, tunc utraque planta,
Sponte levata sua, usque adeo superabitur, inquit,
115 Ut sit nitenti, ne dum graye, dulce, futurum
Impelli sursum. Yeluti qui portat in ore
Signa suo imprudens, nisi si quod suspicet ipsi,
Afferat alterius nutus, namque utitur apto
Tunc manus auxilio, quaeritque atque invenit, isto
120 Officio fungens, quod visu absolvere non est;
Sic digitos dextrae intendi frontem undique circum,
Invenique notas senas» quas tempora supra
Clavibus armatus mihi primum inciderat ales;
Quod cum vidisset, subrisit dulce magister.
184
PURGATORII XIII.
XIII.
VeDtum erat ad suminuiii scalarum, ubi scabra secundo
Dat resecata viam rupes, depellere praesens
Scandendo morbos. Ibi circumducta corona
Altera non aiiter divum, ac prior illa revincit,
5 Si non falcatus cilius se inflecteret arcus.
Ilaud ullam hic umbram, haud ullum hic est cemere signum,
Sed ripa est, et iter simplex, scopulique colorem
Liventem referens. At vates talia mecum:
Si nos mansuri gentem, quam voce rogemus,
10 Hic stamus, -vereor ne nostrum forte moremur
IMus satis electum. In solem dein lumina figens,
Dextro usus latere, ut centro, circumegit in orbem
Se laevamque sui partem conamine torsit.
Jucundum lumen, quo fidens istud inivi
15 Insuetum mihi iter, sic nos duc, inquit, ut aequum est
Te nos huc intus deducere. Tu face mundum
Calfacis ignifera tuque ipsum lampade lustras;
Si non ob^istat contraria caussa, necesse est
Pro duce habere tuum splendorem tempus in omne
20 Quantum isthic spatii passus per miile putatur,
Tantum nos iilic, studio inQammante, viai
Confecisse brevi credo, cum sensimus umbras,
Cernere quas acie haud fuerat, prodire loquaces
Nos contra, hortantes ad mensam accedere amoris
25 Comiter, et quae transivit vox prima volando,
Alto est fata sono : Non est his copia vini,
Carmen, et hoc iterum post nos iterumque locuta est.
£t prius ob longum abscessum quam tota periret,
Aitera praeteriens; Ego sum, clamabat, Orestes.
30 Nec tamen haec mansit. Quare: pater optime, dixi,
Quae sunt hae voces? Vix talia verba locuto,
Ecce! supervenit vox tertia et inquit: Amate,
Quos scitis nocuos vobts. — Hic verberat orbis.
■■■■■^■■^■^■■■■■«■■■■■ilOTi
PORGATORIl XIII. 185
Dux ait, invidiam» Hinc ferulae, qua caeditur umbra,
35 Traxit amor cordas. Sonet ut contraria frenum,
Est opus. Id te auditurum reor esse, priusquam
Sit tibi inire locum veniae. Sed in aera visum
Intende, et cemes turbam nos ante sedentem;
Namque solum propter speluncae quisque resedit
40 Tunc magis atque magis patefeci lumina visus.
Et prae me inspiciens, indutas vestibus umbras
Vidi, queis inerat saxi color, atque ubi paullo
Accessi propius, simul una voce: Marial
Ora*pro nobiSy audivi, et nomine Michel,
45 Et Petrum atque alios divos divasque vocari;
Demum compellari onmes. Haud tempore nostro
Hanc terram peragrare reor tam pectore duro
Quemquam, quem pietas haud vulnere figeret acri,
Si, quae dein vidi, adspiceret. Nam ubi sic prope ventum est,
50 Ut certos horum possem dignoscere vultus,
Hi gravis emunxit oculos dolor. Hos ego vili
Indutos cilicum texto sum cernere visus,
Alterum et alterius humeris insistere fultum,
Uiaque fulcimen nixis dabat omnibus ora.
55 Sic, quos res fallit, prope templa frequentia coeci
Stant oraturi, quod quemque hortatur egestas. .
Alter ubi alterius supra caput inclinato
Stat capite, ut citius pietas praecordia tangat,
Non modo verborum ob sonitum, at miserabile propter
60 Spectaclum, quod non secus adjuvat, atque rogantum
Adspiret votis. Atque ut Sol lumine captos
Non adit, haud aliter coeli lux abnegat umbris
In regione illa, mea tunc ubi sensa loquebar,
Sese largiri. Nam ferrea fila iigabant
65 Palpebras illis sutas, quo more feroci
Accipitri nunquam docili servare quietem.
At mihi tunc illis injurius esse videbar,
Quos ego spectabam. si non inspectus abirem.
186
PUR6AT0RII XIII.
Quare ego respexi, quein scititm propter habebam
70 Consilii auctorem; neque eum quae mutus averel
Dicere, ftigerunt; quare exapectare rogantem
Noluit, aat inquit: Non multis utere verbis,
Sed tamen argutis. Vates ex parte coronae
lUa ibat, quae tota patens circumdata nuUa
75 Sponda, pandit iter praeceps. Pars altera sanctis
Umbris strata dabat, quae sic prae angore premebant
Suturam horribilem, ut lymphis genae utraeque maderedt
Stans super has coepi: gens altum cemere certa
Lumen, quod solum suspirat vestra cupido; ,
80 Sic, quas vos scttis, quam primum gratia spumas
Dissipet, ut menti clarum iilabatur ab astris
Flumen ope ipsius, mihi dicite, namque erit iatud
Gratum et jucundum; num qua hic ex gente Latina
Inter vos anima est? Atque iUaQot forte juvabit
85 Isthic inventam. ^ Mi frater, quaeiibet urbis
Est civis verae: tua sed sententia quaerit,
Num qua hic considat, qaae degerit hospes in oris
ItaUae. Haec responsa mihi venisse per auraa,
Et multo inde puto uiterius, quam ubi taUa fatus
90 Constiteram. Quare gressum vocemque propinquans
lUuc admovi et quandam vidi agmine in iUo
Umbram exspectanti similem. Si forte requiras:
Quomodo? Uti coecus, visa est attoUere mentum.
anima, huic dixi, quae regnum initura supernum
95 Te midas, tu eadem mihi si responsa dedisti,
Effice, ut ex patrio aut proprio te nomine noscam.
Est Sena mi natale solum^ respondit, et istis
Hic ego mista, pio perversae crimina vitae,
lUacrimans iUi, ut nobis praebere fniendum
100 Se velit. Haud Sapii, licet appeUare Sapiabi
Me genitor voluit, majoraque gaudia cepi
Ex damno alterius, quam si essem qualibet usa
Fortuna: ac ne ialsa putes me farier, audi.
PURGATORfl XIII. 187
An fuerim demens, ut te monuisse volebam.
105 Cum mihi jam annorum propere descenderet arcus,
Tum cives nostri prepe CoUem castra iocarant,
Contulerantque manus, aggressi fortiter hostes,
Atque ego vota Deo faciebam, eadem ipsa precata,
Quae Yoluit. Nam omnes fusi yersique fuere
110 In mala amara fugae, et victorem terga prementem
Spectando haud uilum percepi pectore sensum
Laetitiae huic simiiem; et vultU) temeraria, in altum
Sublato, ad Numen clamavi: Haud amplius irae
Arma tuae timeo, ut, placidi ridente parumper
115 Temperie coeli, merulus. Prope tempors^ yitae
Jam suprema, Deum veniam pacemque rogavi;
Et multa nondum minuissem debita poena,
Ni PHGTiGNAnus Petrgs, dum supplice tollit
Voce preces sanctas, nostri meminisset, ubi illum
120 Et dolor, et pietas monuit miserescere nostri.
At tu quis tandem, quem nostram inquirere sortem
Fert studium? qui oculos affers, ut credo, solutos,
Atque animam ducens loqueris? — Hic lumina, dixi,
Mi quoque dementur» sed non in longius aevum,
125 Nam culpa exigua est, quod livor tonra tueri
Me docuit, striogotque magis formidine poenae,
Quam vidi inferius; namque illo membra gravatus
Pondere mi videor. — Tum sic os illa resolvit:
Quisnam te huc igitur duxit, si ferre regressum
130 Deorsum posse putas? -— Qui mecum est, nec tamenhiscit,
Respondi, et vivo; quare, umbra electa, rogare
Ne parcas, si me pedibus mortalibus uti
Et pro te vivos inter tua certa voluntas
Hortatur. — Tua sic, inquit, mihi dicta videntur
135 Insoiita auditu, ut pateat, quam numine amico
Incedas; quare precibus quandoque juvare
Me dignare tuis, et per, quae ardentius optas,
Oro; $i Hetruscum liceat tibi litus adire,
188
PURGATORII XIV.
Me penes aflQnes fama m meliore repone,
140 Quos illo vanae mistos examine gentis
Cernes, quam Telamon molta spe lactat; at illos
Plus haec spes ludet, quam cum reperire Dianam
Ardebant; renim navarchis pius emunctis.
XIV.
Ecquis is est, montis qui nostri circumit orbem,
Ante ipsi volucres quam mors aptaverit alas,
Atque aperit clauditque oculos, ut sponte libido est?
Qui sit, scire mihi non est, tamen arbitror istum
5 Non solum hos intrasse locos. Qui proximus adstas,
Comiter acceptum scitare, ut voce loquatur.
Haec duae, utraeque humero alterius super impendentes,
Umbrae ibi dextrorsum de me sermone serebant;
Deinde locuturae visus fecere supinos,
10 Atque una: anima, inquit, adhuc quae corpori inhaerens
Coelum conscendis, quaeso, solare rogantes
Atque, unde et qui sis, humane edissere nobis.
Namque stupore tenet tanto tua gratia mentem
Nobis defixam, ut quae nunquam nota fuere.
15 Exspatiatur, agrum lambens medium, inter Hetruscos
Amniculus, dixi, cui Falterona dat ortum,
Nec satis est isti percurrere millia centum.
Inde supra hos* artus deporto, et vana requiris
Hortando fari, qui sim, namque hactenus auras
20 Haud mea personuit sat claro murmure fama.
Si bene percipio penitus tua pectore sensa,
Respondit, qui fatus erat prior, innuis Arnum.
Atque ait hic alter: Cur iste vocabula terrae
IIlius modo nos celat, velut horrida dictu?
25 Quaeque rogata fuit, proprio sic mnnere functa est
Umbra: Haud ista scio, vecum hujus nomina vallis
Sunt digna, ut pereant: nam prima ab origine, ubi amnis
J
PURGATORIl XIV.
189
Sic tumet, ut rig^idus, qui obtruncat saxa Pelori,
Mons paene haud usquam huncsuperet, mare ad nsque profnndum,
30 Quo venit, ut reddat, quod siccat flammeus aetlier,
Damna repensurus, cui debent flumina, quidquid
AdYolvunt secum, sic pellitur hostis ad instar
A cunctis Tirtus, velut anguis, sive maligna
Conditione loci,.praTO seu more premente.
35 Quapropter miserae quicunque est incola vaUis,
Naturam usque adeo jam commutasse videtur,
Non secus atque Omnes Circe inter pascua haberet.
Obscoenos inter porcos it pauper aquarum
Primum, hosque ofiendit mage dignos pascere glandes,
40 Quam quoscunque cibos alios consumere, in usum
Humanum lectos. Exin revoluta deorsum,
Occurrit catulis sat plus ringeotibus unda,
Quam praestent vires, quos dedignata, retorquet
Rictum. It delabens, et quo magis ista redundat,
45 Tanto plus catuios versos in membra luporum
Invenit acta malo fato devotaque fossa.
Deinde viam arripiens per plurima stagna profonda,
Ofiendit vulpes sic plenas fraude dolisque,
NuUam ut nequitiam formident, quae occupet ipsas.
bO Dicere nec parcam, licet hic mihi praebeat aures,
Atque isti bene erit, memori si haec mente recondat,
Quae mihi defunctae mortali corpore, verax
Spiritus enodat. Tuus ecce ante ora videtur
Concursare nepos factus venator, et ilios
.55 Exagitare lupos in diri fluminis ora,
Et terrere omnes, istorum vendere carnem,
Nec satis est ipsi, vivam^ sed deinde necatos
Abjicit, ut senio confecta animalia, inerti
Defraudat multos vita, se nomine honesto.
60 Tristi exit silva foedatus caede; relinquit
Talem, ut mille exin volvendis orbibus anni
Nequidquam studeant primum reparare decorem.
V
190
PURGATORII XIV.
Sicut, ubi accipiat venturi nuncia damni
Verba, os auditor turbat, quacumque peridnm
05 Ex parte huic animum feriat, sic altera visa est
Conturbari anima, haec fantis dum pendet ab ore,
Surgere et adspectu triati haec simul auribus hausit.
Alterius sermo, alterius conspectus aventem
Suadebant horum me inqnirere nomina, et illos,
70 Hultis immiscens precibus mea dicta, rogavi.
Quare, quae fuerat mecum prius umbra locuta,
Sic iterum: Id tibi me hortaris praestdre, quod ipse
Abnuis; at quoniam Superum manifesta voluntas
EflQcit, ut tanta te donet gratia luce,
75 Non tibi parcus ero. Quapropter me esse fatebor
GuiDUM DEL DccA. Fuorat mihi sanguis adustua
luTidia tanta, ut, testanteiQ gaudia mltu
Si quem vidissem, sparsum iirore maligno
Me quoque yidisses. Ex isto semine talem
80 Demeto nunc paleam. soboles humana, quid omnes
Impendis curas, inhians quae jura Tetandi
Poscunt et qnemyis consortem a finibus arcent?
Quem prope me stantem cemis, REinERius hic est,
Colbolidnm decus ac lumen, qnom nemo secutus
85 Hactenus est haeres tanta Tirtute potitus.
Nec solum circa Eridannm montemque fretnmque
Et circa Renum jam defecisse videtur
Illius sanguis rebus, queis Tera paratur
Copia opum, atque qnibus coalescunt gaiidia Titae;
90 Verum intra hos fines sunt sentibus oppida cuncta
Plena yeneniferis, et frustra cura laboret,
Dt cultu meUore minus silvescere discant
Nunc ubinam est Licius bonus HBimicusque Menardi,
Et Traversarus Petrus et Carpirius iUe
95 GuiDus? — Proh genti gens Aemiliana priori
Degenerata! Noyas cum Tidit Felsina fabmm
Mittere radices, parvo atqne ez gramine factum
Nobile virgultum succrescere Bernarbintoi
Progenitum Fusco jam tata Fayentia narrat.
100 Desine mirari flentem, sate sanguine Hetrusco,
Cum memori Guidum de Pbata atque Hdgolini}ii
Mente colam AcTUCuit, nostris qui degit in oris;
Et cum Fridrigum Tigiiobum mente recordar
Atque hujus socios; cum Travjbrsara recursat
105 Clara domus menti, cum nomen Aiiastasiorum,
Utraque gens quorum facta est modo nominis haeres,
Matronae atque equites, studia horum sedula, centum
Commoda, soUicitante virum praecordia amore,
Et sensu humano, quae contra versa nefandos
110 Inducunt mores. Quid, Bbctuiore, moraris,
Gente tua egressa, multis ex urbe secutis,
Improba ne fiat? Sed erit bene Bagiiacatallo,
Haud genuisse noyam prolem, male Castrogaro,
Et pejus CoNio, ulterius qui gignere curant
115 Tale genus Comitum. Si quanto Daemon abibit,
Paganis bene erit, sed non vitae integer, omni
Labe carens, horum nascetiir sanguiiie testis.
Fantolinae gentis decus, Ugoline,
Luce tuum nomen tuta fulgebit in omne
120 Aevum, ex quo prolis tibi spes amissa ftiturae est,
Quae tibi degenerans obducat labe nitorem.
Verum, Thuscs, abeas jam, nam mage ftindere fletus
Interea, quam verba juTat; sic pectora pressit
Vestra mihi ratio, Neque erat mens nescia nobis
125 Auditu instnictas abeundo haud fallere posse
DiJectas animas; quare yocem ore premendo,
Addiderant animum haud nota regione Tiarum
Confisis. — Postquam est nobis data copia eundi
Solis, visa fuit yox aera findere ad instar
130 Fulguris, incursans adversa ac talia fata:
Dedet me leto quisquis me offendit! et uao
Tempore ceu tonitnis, qui, scissa nube, repente
192 PURGATORII XV.
Diffugit in tenues dispersa eranuU auras.
Auribus ut nostris requies fuit, ecce fragore
135 Altera sic resono, ut subito sit visa tonare
Post fulgur: Sum Aglauros ego, nunc saxea facta!
Ast ego, soiiicite properans mage stringere vatem,
Retrorsum, non ante pedem yestigia traxi.
Jamque qniescenti simiiis cessaverat aura
140 Undique, et ille inquit: Fuit haec vis aspera freni,
Apta suos intra fines cohibere protervos
Terrigenas; sed vos sic escam inhiatis, »t hostis
Vos fraus antiqui necopinos occnpet hamo.
Quare frena panim prosunt, aut signa vocantum.
145 Retrorsum vos templa vocant coeiestia, vestrum
Dum gyros ducunt supra caput, atque decorem
Aeternum pandunt: sed terrae fixa tenetis
Lumina adhuc; ita vos, qui perspicit omnia, pulsat.
XV.
Quantum inter spatium, quod terlia conficit hora,
A jubare exorto sphaera indicat intervalli,
Sueta suum semper pueri instar ludere htdum:
Hesperiam tantum properanti tangere soli
5 Restabat cursus. Erat illic ultima iucis,
Atque isthic mediae pars obscurissima noctis;
Et vultummedium telum solare petebat;
Namque ita monti» erat nobis peragrata corona,
Ut planfae Hesperias directo tramite partes
10 Caicarent. Mihi cum sensi splendore gravatum,
Sat plus quam ante caput, quae res me cognita nondum
Fecerat attonitum. Quare fuit impetus ambas -
Hinc atque hinc palmas palpebrae opponere utrique,
Luminibusque jubar defendi, ut spicula lucis
15 Parcius afficerent oculos, limata, tuentes*
Sicut aqua aut specuio solis lux fracta, retrorsum
PURGATORli XV. I93
Ad partem oppositam saliendo, perrolat ipso
Impete, quo primum descenderat, atque recedit
A saxi lapsu multo velocius, aequum,
20 Si numeres, spatium, quod et experientia et artis
Doctrina ostendit; sic prae me luce videbar
Ictus refracta. Quare mea Jumina promptae
Consuluere fugae. Quid id est, pater optime, dixi,
Quod prohibere oculis non me sinit ulla facultas
25 Nitentem, et contra nos festinare videtur
Occursu usque magis? — Non te stupor occupet, inquit,
Si tibi stringit adhuc aciem gens aetbere missa:
Angelus est, hominem qui hortatur scaadere in ^ltum.
Nec longe jam tempus abest, cum baec cernere propter
30 Non grave erit, sed dnlce tibi, quoad tendere sensum
Naturae dederint vires. — Ut venimus almo
Aligero coram, sic laeta is voce profatur:
Hac intrate gradus, per quos minus ardua ducet
Vos via. — Digressi inde ascendimus, atque: Beati
35 Illi corde bano, qui sunt misereseere sueti,
Insonuit retro, et, gaude qui vincis. Utrique
Soli una scalas ascendere. At utile duxi,
Ulius ex verbis si quidquam discere possem,
Dum mecum ire viam pedibus pergebat, et ipsum
40 Aggressus rogito: Quidnam innuit Aemilianis
Orta anima in terris, consortem et jura vetandi
Conmiemorans? Tunc ille mihi: Quae quantaque damna
In se congessit labes sua maxima, novit.
Quare ne stupeat quisquam, si voce reprendit
45 Hoc vitium ia vestros, luctu ut majore leventur.
Quod mens vestra aciem viresque intendit in iJla,
Quorum pars minui, socio accedente, videtur,
Proplerea cogit suspiria ducere livor
FoUe suo. At coeli sphaeram si vestra cupido
50 Suspiciat, timor hic a vestro pectore abesset.
Namque illic quanto plus fas est dicere nostrum,
13
r
194 PDaGATOIUl xt.
Tanto plus yir quigfatt tentet^ plusque «*d^t einore
Coelesti in patria. Hens haud expleta magisque
Mi, dixi, jejuna manet, quam si ista tacendo
55 Misisses ; nain incerta magis suqi^nsaqiie peudet
Qui poterit fieri» ut niultis divisa bonomB
Pars magis bos cumulet, quam si illam paucuii haberaiit?
Is mibi: Propterea, quod tu terrena volutas
Nunc quoque mente tua, vera de luoe tenebras
60 Ducis. Namque bonum non enairabile, soKiAiium
Hoc, qiied corda beat superorum, occairit aBMri^
Corporili^s veluti lucentibiis igtie^ solis
Spicula. Coelestiis tantaitt conceditur aestus,
Quantum faic inventum est. Quare quo latiua ignia
65 Exit, eo flamnia viitus aeteraa redmAat
Majore, et quanto ptares ex gentibus illis
lUuc intendunt animos, et amore ferunlttr;
Tanto plus ipsis bene amandi copia abvndat,
Diligitntqtte mage. Ut specatum, quod himina reddit
70 Alterius speculi vitro; et simuiacra reftmdit.
Quod si non ekplet raCio te nestra, BfiATBii
Adveniet spectanda tibi, quae pienius iaton,
Et quamvis atiam veHet de p^ctere euram»
Fac tibi quam primom e&stinguantur vainera ^inque^
75 Sicut jam ilto duo^ quae e8t cbudere cdrde dolendo%
• Jam dictnnis era&i satis haec fecisse roganli,
Om stmi alterius fle&us mt «aiigere «pondam,
Quare oculus cupiens saaBit cowpesccane vocem*
Atque ibi ttrettte abii raptus, snbiteque videbar
80 Collectara in templo multam mihi eemere lurbisiiv
Et quanditea tecto eubeimlem maeiis faab^em
Dulce os atque habitum »tq«e edefiten lnas c«rde toquelas :
Quid sic fecisti nobis, filif Eece doieBteis
Et pater, et liia ego mater te qiiaerere nuttquaM
65 Destitimus. «^ Poet haec cum voce eAigit imagb,
Quae mihi ^9a pivus fuerat. Bdnde atera coram
l.
PURGATOBIl XV.
195
OccarriC, perfusa genas hainore cadente
lUo, quo dolor exstillat, qui gignitur ira;
Atque baec sic fari: Si tu dominaris in urbe,
90 Pro qua certitnm est studio inter numma tanto,
Ex qua doctrinae atque artis decus orane reiiilget,
Ne mora sit poenis illos pnnire laeertos
Ausos amplecti natam, o Pisistbate, nostram;
Cui tum visus erat sic respondere benignus,
95 Composito placide, princeps mitissimus, ore:
Quid faciemus adhuc, si quis male fausta precetur
Nobis, 81 poena nostri afBciamus amantemf
Deinde aliam vidi flammato pectore gentem
A^ressam saxis juvenem dare funeri acerbo,
100 Murmure quae magno clamabat: Percute, caede!
Isque videbatur succumbere, morte gravatus,
Pronus humi, semperque oculos contendere apertos
In coelum fixos ac summum poscere regem
In tanto pacem bello, veniamque feroci
105 Turbae, quo mitts pietas diffunditur, ore.
Cum rediit mihi mens extemaque yera revisit
Extra se pesita, haud faisiis tum cognitus error
Est mihi* Me similem rumpenti vincula somni
Cernere qui potirit: Quae, inquit, consistere posse
110 Caussa vetat, doctor? Sed jara te millia vidi
PIus quasi qeaiaL duo progressum tibi lumina pahnis
Velantem atque aegre vestigia toi*ta trahentem,
Ut Tir, cui Bomnus vd vinum praepedit artus?
dulcis pater^ huic dtxi, si porrigis aures,
115 Dicam visa mihi, per quae vis concidit omnis
Crurum. Atque is coiitFa: Tibi si velamine vultum
Larvae texissent centnm, quae cogitat intns
Mens tua, parva licet, non me sic clausa laterent.
Haec ideo sunt visa tibi, ne forte recuses
lao Pacifieis cor pandere aquis, quae fonte redundant
Aeterno. Neque ego studui cognoscere caussam,
13*
196
P0R6AT0RI1 XVI.
Ut qui oculis poslta ante yidet tantummodo, et ultra
Non Tidet exanimi simulac calor ossa reliquit;
At perconlabar, quia plantis addere vires •
125 Consilium fuerat. Sic pigros pungere oportet,
Ut, quas evigilare datur, redeuntibus horis
Solliciti utantur. Nos ire crepuscula noctis
Spectantes ultra, quantum procedere quibat
Nostra acies, conti*a lucem sub vespere missam. .
130 Ecce autem nobis paullatim occurrere fumus
Ut noi obscurus, neque erat ratio ulla locusque
Vitandi, isque oculos simul et purum aSra ademit.
XVI.
Tartareus nigror et vacuae quocumque planela
Paupere sub coelo noctis, caligine densa
Quantum unquam potuit, sic crasso lumina velo
Haud mihi compresstt, vis illa ut lurida fumi,
5 Quae nos texit ibi, neque texto sensibus aspro
Usque adeo, ut mea ferre acies reclusa nequiret.
Quare, qui mihi ductor erat fidusque catusqne,
Adfuit apposuitque humerum. Ut vir captus utroque
Lumine ducentem sequitur, ne forsan aberret,
10 Aut quidquam offendat- damno exitioye futurum:
Sic per amaritiem ac per sordes aeris ibam,
Aure ducis vocem accipiens mihi talia fantis:
Fac caveas, nostriis ne quid te separet uinis!
Me percellebant voces, pacemque rogare
15 Yerba videbantur, miserantem corde precata
Agnum divinum, qui toUit crimina mundi.
Primi Agnus clamare Dei. Haec deinde omnibns una
Vox erat, atque uno reddebant missa tenore,
Omnis ut hos inter concordia amiea pateret.
ao Quorum verba sonant, an sunt simulacra, magister?
Dixi; ast ille mihi: Tu verum percipis, inquit;
L
PUfiGATOHll XVi.
197
lUi, quem plicuit nodum iracundia, soivunt.
Quisnam tu, nostnmi properas qui findere fumum,
Et nunc verba facis de nobis more modoque,
^ Tempora quo numerat quisquam digesta per annos?
Haec vox audita est. At dux: Huic dicta vicissim
Redde simulque roga, num isthinc sit scandere in altum.
anima, huic dixi, quae te hoc in carcere purgas,
Pulchra ut ad auctorem redeas, si me ipsa secundas,
^ Mira quidem accipies. Quoad est data copia, dixit,
Te sequar et, quamquam haud patitur res cernere fumus,
Auris erit visus instar junctosque tenebit.
Sic coepi: Illa usus, quam solvunt funera, veste
Adscendo atque inter gemitus elapsus Averni
35 Huc veni ; et quoniam tam large aetema potestas
Mi favet, ut iibeat propriam me admittere ad aulam
Extra omnem penitus legem, quam noverit usus,
Ne cela, quisnam fueris, mors atra priusquam
Te mersum abstulerit; sed profer, num bene pergam, .
40 Quo transire datur. Quae respondebis, habebo
Pro ducibus. — Tunc is: Genere et cognomine dicor
Marcds Lombardus. Me juvit discere mundum,
Atque ea praecipuo me virtus vinxit amore,
Ad quam quisque sui jam fert Jentescere robur
45 Arcus. Directe, quo dat via scandere, pergis.
Sic ille atque addit: Superum si quando Jicebit
Intrare ad sedes, pro me quoque numen adores.
Atque ego: In his tibi nostra fides obstricta manebit,
Et quod poscis, erit; verum in contraria cura
50 Rumpor, quae male habet dubium, ni pectore solvam.
Haec fuerat simplex, tua nunc sententia duplam
Fecit, quae obfirmat mentem, jam credere certam
Hic audita mihi atque alibi, tunc cum utraque meeum
Compono. Anne igitur sic virtus exulat omnis
55 A mundo, ut narras? Sic foeta obductaque terra est
Nequitia? Ast, oro, sic da mihi noscere caussam,
188
PURGATORIl XVI.
Vi pateat cernenda ocuiis nonstrandaque nrigo;
Natnque alter coelo, terris hane asserit altor.
lUe autem duxit gemitum, quem Tertit in unHm
60 Triste eheul dolor adfttringens, dein talibus infit:
Mundos coecutit, tuaque iode emanat origo,
Prater. Voa vivi, vos derivalis in astra
Et coelum caussam quamvis, ut si omnia ooelum
Secum ageret motu fatali et foedere certo.
65 At si id forte putas, periit vis libera vestri
Arbitrii, haud usquam adspiceres, quae facta rependat,
Justitiam, at lugere bonos, gaudere 8celest08.v_
A coelo primi veniunt in pectora motus:
Non omnes, inquMn; quamvis, si hoc asserere aosim,
70 Pro vobis recti ac pravi justissima judex
Stat ratio et nulla expugnabilis arte voluntas
Libera; et haec, primo durata in turiiine pugnae
Contra vim coeli, pugna discedet ab omni,
Si.bene pectus alat, parto laudanda triumpho.
75 Virtus vos major, melior natura subactos
Temperat, incolumi arbitrio; atque haec ipsa creavit
In vobis ment^ qoae coeii haud tradita curae est.
Quare, si praesens mundus vos tramite reeto
Abducit, primum vos intus quaerite caussaon;
80 Atque meis verbis haec omnia vera pnd)abo.
Illius haec anima e manibus, qui suspicit ipsam,
Ante frui quam det vita, devinctus amore,
Infanti similem lacrimas lususque cientem
Hore puellari, simplex ignaraque rerum
85 Prosilit; excipito, auctoris quod mota sui vi
Laetificante lubens, quo se oblect«re solebat,
Regreditur. Parvusqne boni sapor allicit iUum
Principio; isttic dedpitur, tamen ineita in istum
Fertur, ni frenum vel dux defleetat amantm.
90 Quare est ad legem ventum, quae utatur habenis;
Majestas quaerenda simnl summi arbitra regis.
rtmGiTORll XVi. 199
Qai salteiii turriiD vem dignwc^ret urbto.
Non desunt teges ; sed cui siat, legibus uti f
Nulli! Nam pastor )»raeQedeii$^ ruininM ore,
95 Quamquam fi^sa deest buic Uiigula» turbaque cernei^
Ductorem bona Yenantett, q«ae pectore biaiite
Quisque petit, pascit se bis, ulterioraquei mtttit«
Hic patet, ut ratio yitae mata €tau9sa malorum e^t,
Quae mondiim infecere tuum; oon ittsita Testr^e
loo Naturae labes. Quae castoa Roma» Yooayit
Ad moree mundum, gemino pollere solebat
Sole, utramque viam mundi monstrante Deique;
Alter at alterins restinxit lumen, et ensis
Juncta pedo est acies; quapropter oportet utrumque
105 Jam pariter ruat in pejus. Nam ubi juncta simul vis
Conjurat gemina alternis, unam altera spemit.
Si dubitas, spicam reputa; mm a semipe nosci
Omne potest gramen, Quae crescit terra, rigainte
Eridaao atque Atbesi, piogQis, virtute solebat
110 Et more urbano increbrescere laeta, priusquam
Caussa laboraret Fmnaici: sed modo tutu^
Ire redire viam poterit, quicumque pudore
Nomine compellare boQOS vel adire vetatur.
At vero longaeve rirum tria peotora restant
115 Nunc etiam, per quos antiqua hapQ argttit aet^is,
Queis cessare Deus pimium nimiumque videtur,
Quin sese vitae fata in meliora repoi^t;
CuRRADcs* claro quo Brixia gaudet alumoQ,
GHERARousque bopus, Re^ensisquQ im^h tiiiipiis,
120 Simpliee Lombardi potus sub pomipe Galljs,
Dic jam Pontificum sedem, quae e<^le$ia Romno e^t,
Dm» studet imperii dupliius Q^andc^e vires,
In coewim iabi et se dedeoorare suumque
Pondus. ^: Mi Vm% iaqvam, bepe coUigi^ et mi
125 Sat bepe eeupea patet» qupre Levitica proles
Parte exempta fuit, Sed quem Ml pomiPfi dicis
200 PURGATORir xni.
Gherardum exstinctae exemplum 8U|>eres8e prioris
Gentis, ut objiciat male culto dedecus aeyo,
Fac doceas. — Aut me ludunt tua ^rba, vel ipse
130 Me tentas, inquit, qui, sermone usus Hetrusco,
Justum Ghbrardcm penitus nescire yideris. —
Hunc non ex alio novi cognomine, quam si
Ex Caja sumam, quo patre baec edita fertur.
Salyete, haud ultra est mihi fas contendm gressii;
135 Prospecta, ut circum radiantur nubila fumi
Luce noya immissa, et jam me discedere oportet;
Angelus est illic, ne me occupet. Ista locutus
Non uitra ad nostros sermones aure vacayit
XYII.
Mente tibi memora, si quando, lector, in Alpe
Te nebula oifendit, per quam sic ipse videres,
Sicut per pellem talpae; ut, simulac vapor humens
Ac densus coepit rarescere, spicula solis
5 Debiliter penetrant ; leris haec tibi surget imago,
Ex qua conjicias, quo sensu lumina primnm
Vidi iterum solis, qui praecipitabat in aeqnor.
Sic duce progressus cum fido passibns aequis,
Exiyi tenebris ad jam intermortua in imis
10 Lumina agris. mens, quae nos ita imagine rerum
Saepius abductos a sensibus imprudentes
Aufers, mille lieet dent circum comua bombos:
Quae te caussa movet, non suppeditante ministro
Sensu? Te lux alma moyet, quae manat ab alto
15 Sponte sua aut ducente Deo, qui donat habere
Terrigenis. Non ampla magis, qnam forma vdlucrem
Mutatae in parvam, quam plus juvat edere ab ore
Cantus, nescio quae, species animo obvia venit;
Quae mihi sic intus mentem perstrinxit, ut extra,
20 Quae res apparent hujus penetralia inire.
PURGATORIf XVfl.
201
Prorsus desierint. Menti deinde impluit altae
Ue cruce yir pendens, fixus fronte, ore superbus
Ac ferus, et taiis claudebat lumina morte.
Hunc circa magni majestas Assubbi,
25 Atque Esther conjux, et senrantissimus aequi
Mardoghaeus erat, tam verbis integer, ut re.
Atque baec se postquam per sese rupit imago,
Bullae instar, si, quo fit turgida, deficit humor,
Cernere yisus eram simulacrum triste puellae
30 Altos edentis gemitus, ac talia fantis :
Cur, suadente ira, voluisti rumpere vitam,
regina, tuam? Te exstinxti, perdere natam
Dum fugis. En modo sum, mater, tibi perdita, et ipsa
Alterius prae morte tuam Lavinia ploro.
35 Ut solet abrumpi somnus, si ciausa repente
Lumina percellat nova lux, atque ante natare
Fractus, quam occiderit totus: sic decidit audax
Fingere vis mentis, simulac lux percnlil ora,
Candida plus nostro quam more. Ego volvere visus,
40 Quas devenissem, cupidus cognoscere sedes,
Cum vox audita est: Hic est adscendere, fata,
Quae genns omne aliud curarum a corde removit:
Tamque alacrem me cepit amor, verba ista locutum
Respicere ac scire, at nunquam consistere discat,
45 Donec eum ofi^endat. Sed sicut, sole gravante
Nostram aciem, nimis effuso qui lumine cela.t
Os sibi: non secus bic virtus me tota reliquit.
Hic est de Superis, qui sponte, precante neque ullo,
Monstrat iter rectum, sf quis vull scandere, dixit,
50 Lumine seque suo abscondit. More utitiur illo
Nobiscum, quo quisque sibi sepvire laboral.
Nam si quis manet orantem, qui novit egeutem
Hunc opis esse suae, stat corde negare maligno
Certus. Nunc tanto aptemus suadente ministro
55 Plantas, et nos ardor agat superare, priusquam
202 FUR6AT0RII XVIK
Incumbant tenebrae ; nam posthac niilla daretur
Copia scaDclendi, donec redeunte diei
Luce nova. Sic doctor. — Ego Testigia senrans
Scalas corripui, atque gnidus me primua babebaU
60 Hic alae sensi quasi quodam praepete metu
Percussus propius vultum, audivique: AeaCt
Pacifici^ mala fueis pectus non incitat ira,
Jam jubar extremum tenebrae, quae pone sequuntiur,
Supra assurgebant sic, ut stellae undique adessent.
65 mea vis, mihi cur te ita subripis? Haec ego mecuiii»
Robur ubi crurum sensi cessare coactum.
Ventum erat ad summas scalas. Nos sistere ad instar
Navis, quae tandem tuUs allabitur oris;
Intendique aures pauUum, si forte novellum
iOPer stratum aadirem quidquam; dein voce magietrum
Sic rogo: Dic, dulcis pater, ecqua injuria in isto
Eluitur circlo? Non stet, pede stanle, loqueU
Hic tua. At iUe: Boni haud iQtegra cupido poUtur
Hic;.hic nimirum male tardis vapulat usus
75 Vir remis. Ast ut tibi detur apertios ista
Percipere, adverte, atque aliquid tibi forte parabit
Nostra boni fructus mora, Nec sine amore creator,
Nec rea ipsa creata fuit, sic iucipit ille,
Aut natura, aut sponte sua, quod tu quoque nosti.
80 Ingeneratus amor nuUo unquam tempore fiilsus
Est animi; ast alter se posse errare frequeoter
Sensit, seu mala cum species, seu dira libido,
Segnities seu lenta adamet. Boaa prima petenti
Recte servantique modum, i^ forte seeuoda
85 Appetat, baud amor iste potest mala gaudia ferre.
Ac simulac ruit in vetitum, majorve minorve
Cura ultro bona seetari persuadet, in ipsmn
Artificem coovertit opus. Jam binc discere quibis,
Cuilibet ut det amor virtuti semen et ooini
90 Vestro auso, quod poeua manet Sed seosus %umi»
PURGATOBii ivir. a03
Privi cum nequeat non prospectare saiatem,
Res odii propni semper secara manebit
Sed quia nec scissos, nee per se stare sifte ilK)
Primo uUus posset, sic et praescinditur omnis
95 Caussa odii in primum. Superest, si recta mihi mens
Haec discernenti est, ut, quae mala quispiam amaret,
In simiiem ista sui caderent; atque aestus araohs
Iste fimo in Testro natura triplice constat.
Est quiv vicino afflicto, se excellere posse
100 Sperat ; et iderco tantum de culmine in imlim
Hunc cupit ejectum. Est qui rem famamque yeretur,
Et decus, atque auram vulgi ne amittat, ubi alter
Emineat; quate tantus dolor occupat istum,
Ct contraria amet. Snnt quos injnria suevit
105 Exagitare ira, cupidosque ulcisoier host«n
Eflicere; et genus hoc hominum sibi figat oportet
Mente malum alterius. Venit tnfra amor iste triformis
Orbe sub boc fiendus. Volo nonc, sat lumine elaro
Concipias alium bona captantem ordine pravo.
110 Quisquis confuse apprendit, quod posse juvare
Se putat, unde quies animo iUabatur, et optat:
Nam quisquis metam cupide contendit ad istam.
Si vos, cessantes cognoscere sive potiri
Talia, lentus amor trahit, haec, ubi rite dolendo
115 Poenituisse prius vos constet, sumere poenas
Jussa corona fuit. Quae non sinit esse beatos,
Altera imago boni est, fdicem ducere vitam
Non donat; non ista quidem natura benigna
Cujuscunque boni fructus radixve putanda est.
120 Qui sibi amor nimis indulsit, seque et sua amayit,
Per trea nos supra circos est flebilis; ast hic
Quare tergeminus dicatur, mitto docere,
Tecum animo ut reputes, stndeasque inquirere caussam.
204
PURGATORU XVIII.
XVIII.
Summns desierat sapiens oculosque tenebat
In me delixos, an praeferrem ore quietem
Ezpletus; sed ego, nova quem sitis exstimulabat,
Praeterea, lacui lingua, mecum ista locutus:
5 Quae sine more ilium rogito, fortasse grayabunt.
Yernm instar patris veracis, ubi ille timentem
Dicere me cupidum sensit, quae corde premebam,
Fando animum mihi restituit, sic farier auso:
Taie meis ocuiis tua lux dat lumen habere,
10 Ut nitide cemam, quidquid tua proferat et mi
Describat ratio. Quare, pater optime, amorem,
Quaeso, demonstra, factomm quem esse bonoram
Cunctoram semen dicebas atque malomm.
In me fige oculos mentis, respondit, acutos,
15 Coecommqne error, ductomm qui yice fungi
Audent, sat tibi apertus erit. Qui promtus amare
Est natura animus, yersatur mobilis omnem
Ad rem, quae placeat, sunulatque bunc blanda yoluptas*
Excitat atque agere hortatur; neque imagine inani
20 Se falli sensus testatur, et effidt, ut mcns
Huic sese intendat, vobisque hano expiicat intus
Sic, ut ad hanc animum attrahaL Hic si inclinat ad ipsam
Conversus, fit amor, potius natura vocandus,
Quae vos jucunda rursus dulcedine vinctos
25 Occupat insinuans. Exin ut tendit in altum
Flamma suam ob fermam, quae iiluc adscendere nata est,
Plus ubi materies, sub qua est dnrare, putatur;
Sic desiderii, quod vis movet intima, captus '
Intrat claustra animus, nec tempore desinit uUo,
30 Nec requiem patitur, donec potiatur amato.
Nunc tu, quam vera longe a ratione ferantur,
Qui genus omne aestus in se laudabile dicunt,
Nosse potes ; nam forsan amor bonus esse videtur
■**-
i
PURGATORIl XVIU. 205
In se; at cera licet bona sit, non omnia signa
35 Esse tamen bona jurabis. — Tua verba meumque
Ingenium non unquam abiens docuere rogantem,
Quid sit amor, dixi. Venim tua dicta relinqnunt
Me magis incertum; quoniam si extraria amorem
Objicimit nobis animusque alio pede nescit
40 Pergere, seu dextra incedat sive ille sinistra,
Et culpa vacat et merito. — Tunc insuper ille:
Quae videt hic ratio, possum tibi dicere, et exin
Qnaere Beatrigem, fidei qnae dogipata callet.
Quaevis forma, sua quae stat re praedita, quaeque
45 Secta a materia est, atque huic se jungit et haeret,
Virtutem amplexa est propriam, quae contigit uni
Ingenerata sibi, quae si non exit in actum,
Non quit sentiri et, nisi per quae facta patescunt,
Non demonstratur, veluti se vivere planla
50 Non nisi per virides frondes ostendere posset.
Quare mortaiis nescit, qua ab origine menti
Primae notitiae occursent, nec qua illa cupido
Blanda petens, quae prima animo exoptanda recursant,
Quaeque insunt nobis. sicut flaventia mella
55 Stipandi studium est apibus; yerum illa libido
Prima caret merito, nec nobis dedecus infert.
Nunc Tis innata est homini, cui quilibet alter
Sese amor adveniens acconomodat, et datur ipsi
Consulere atque tenere assensus limina prima.
60 Ex hoc principio procedit caussa merendi,
Prout bene, vel male progenitos admittit am6res
Et cernit Virtus haec libera, et insita nobis
Natura, patuit. doctis, qui inquirere amarunt,
Quae sit norma boni moris, quid poscat honestas.
65 Quare demus, amore bomines non posse carere,
Intus qui exsurgit, veluti sit amare necesse,
Semper inest vobis illum retinere potestas.
Ista Beatrici virtus praedara videtur
PUBGATORll XVltt.
Vis esse arbitrii sibi libera, nescia yinci
70 Fac mente id teneats ubi sit meinonire iibi4o«
Ferme concubiam sub noetem Inna moi^ata
Suadebat nobig stellaa minus esse frequentes,
Ingenti similis silulae, quae tota flagraret:
Et contra coeium visa est extendere cursum
75 Illuc per coUes, quos soi flammaatibus urit
Telis, Romanus oum prospicit aGCola flammas
Sardoos inier Corsosque illaiHer undis.
Comis at, Andaeo quae dat clarescere pago
Umbra «deo, ut cunctis hoc Mantua praeferat uniim,
80 Ponderibus positisy quibus illum saepe graTaram,
IbaL Ege, cui jam renim manifesta patebat
Scitanti ralio, collecta messe, quietus,
Ut qui deiipiunt summo torpore pneniente«
Ibam, ast ista miU est nubes ahlata yelemi
85 Iliico, ubi adyenit populns post nostra voiutns
Terga occursunis. Qoakmque Ismenns et anmis
Asopus noctu ridit matrumque rirumqtte
Eflhnam cm^u torbam numeroque freqnentem,
Dummodo Thebani Lenaei patris egerent;
00 Talia falcalio luslrabant agmina circinm
Hunc passut quae, pnnit ridi Fenientium in ore,
Mens bona, jusiiis amor avsam celerare jubebant
Adyenere cito, namque ingens iUa ca(er?a
Ibat praecipitante gradu, bm«eqne praeibant
05 Efi^usae in lacrittias chmantes altius umfarae:
Et Maria ad nMntem studio properante cncunift,
Et Caesar onpicns urbeas sibi snbdere ]l«rdam,
Massiliam pupiigit, 4em cursn irropit In oram
Hispanam. Actulam, aeteftMm, mg Mtb anamus
100 Punctum hwFae iacassnm cuipa frigentis amoris,
Retro clamabant aliit «t reriresosre posse
Gratia det studio bene, per bemfacta, merettdL
gens, quam fonan iiunc in^ ferror acntns,
POftCATOItll ITin. 207
Corrigere hortatus toi^oris damna tnoraeque,
105 Quae vos detinuit minus ad pia facta calentes:
Hic, qui vivit adhuc (et certe falJere lingua
Non ego vos ausim), vult ultra scandere, dum sol
Lucescat nobis. Quapropter dicite, quorsum
Est aditus propior. Sic dux est ore locutus.
110 Atque una et illis umbris: Vestigia, dixit,
Nostra lege invemesque cavHm. Nos tanta vokmtas
Incitat ad cursum, ut non sit cessare fticQltas.
Quare da veniam, si iYijuriufi esse Vi4ebor,
Hunere dum fuvigor justo. Mihi vita peracta est
115 Veronae, et divi Zenonis in aedilHis abbas
Degi, Babbarossa bonus cum regna tenebat^
Quem Medioianam memorat multo baud sine fleto.
Atque oram fossae quidam pede jam subit uno^
niud co^iMbiiim cito defleturus, et ipsum
120 Poenitui&ft« sui regni mors sera docebit.
Namque suam is prolem integram m;ale corpore, mente
Pejus, quae mafo nata fuit, pastore repulso
Vero, supposttit Non ausim 4icere, an ultra
Sit fatus, vocemne hic presserit; inde v<Jarat
125 Tam citus a nobis. Sed ego heec eadem auribus hausi,
Et placuit tetinene mihi. At d«x: Respice et iMie
Contemplara duos, qui incessunt mersibus iUos,
Quos norunt tepidos. Gunctos post terga seouti
Dicebant: Rubri patait queis a^quoris «nda,
130 Cunctos ex^tinxit mors praedpitata, priusquam
Uaeredes proprios Jordanis ripa videret.
Et longo Aetieae detiingi turba labore
Indocilis, vitam in tenebris sine nomine traxit.
Ast ubi tam pro«ul a noiris tulit impetus ilki
135 Agmina^. ut liaud ocvili possent serVBPe sequentc»,
Cura meae menti occurrit nova, deinde recarrit
Altera, deM« aliae iraria mi> Imagine rerum;
Tamt|Qe diu nvm «um hue, mtkt $lluc mente vtBigatus,
208 PURGATORII XIX.
Lumina ul in somnum mihi declinare voluntas
140 Suaserit et tales mutare in somnia curas.
XIX.
Tempus erat, cum frigus adliuc lunare diuma
Anra fovere nequit, terra vel sidere saepe
Satnriii victa, et Geomantcs surgere ab oris
Majorem Eois fortunam, aurora priusquam
5 Exierit thalamo, prospectant calle potitam
Indocili nigrare diu; cum femina balba
Adfuit in somnis, oculos transversa tuentes
Visa movere, supraque pedes distorta manusque
Trunca ambas, atque os cerae suffusa colore.
10 Hanc ego spectabam, ac veluti sol frigida membra
Nocte gravata solet recreare: ita solvere linguae
Nodos hlno dederam obtutu, et moz corpore toto
Toiiere se arrectam atque expertia sanguinis ora
Foeda colorabam, ut dominae voluisset amator.
15 Alque ubi sic lingua potuit garrire soluta,
Tales illa sonos modulari* coepit, ut aegre
Inde aures mentemque intentam flectere quissem.
En ego sum, cantabat, ego, dulcissima Siren,
Quae pelago in medio possum deducere cursu
20 Nautas; tanta meo manans ex ore voluptas
Sensibus insinuat. Trazi modulamine Ulyxem
Errore e longo, et, mecum qui convenit usu,
Raro abit usque adeo plenus manet. Ore profari
Nondum desierat, cum femina sancta citato
25 Me propter venit gressu, nt demitteret illam
Confusam* Andaee, o Andaee, ecqua ista? feroci
Clamabat vultu, isque aderat, qui fixa tenebat
Lumina in alterius vultum, quae incedere honesta
Visa erat. Haec illam comprendere, scindere apertae
PDRGATORll XIX. 209
30 Antenus pannos moostrique ostendere Tentrem.
Atque hic foetenti, quem circum halabat, odore
Mi somnum excussit. Cum lumina circumferrem,
En bonus Andaeus: Te, dixit, Toce Tocavi
Ter saltem, surge atque Teni; iuTenienda petiti
35 Est porta ingressus. Tunc nitens membra leTaTi.
Alta dies cunctos complerat lumine sacri
Montis circuitus, et erat sub sole recenti
Ad renes iter amborum. Hunc ego pone secutus
Fronte incedebam, qualis qui pondere pressam
40 Curarum hanc gestat, pontis falcatus in arcum
Dimidium, mihi cum tox exaudita: Venite,
Transitus est isthic, — ita dulce et come locuta,
Qualem hac mortali nemo unquam audirit in ora.
Expansis cigni candorem imitantibus alis,
45 Ad se nos Tertit, qui sic est ore profatus,
Stans supra summum ilefensae pariete utrimque
Marmoreae scaiae, dein piumas moTit, et aura
Ambos ailQaTit, Qui lugent esse beatos,
Testatus ; nam animos jam libertate fruentes
50 Copia solandi bis dabitur. — Dux talibus infit:
Quid tibi, adhuc immota solo qui lumina figis,
Cum procul haud absit, qui nos super imminet ales?
Huic ego: Tanta animum suspendit cura noTello
Percussum ostento, quod me flectitque trahitque
55 Ad se, ut non usquam hunc possim deflectere ab isto.
niius antiquae lamiae an tibi contigit ora
Cernere, ait, quae sola dolet jam nos super adstans ?
Yidistin', ut Tir sese dissohat ab ista?
Sit satis, acceleraque gradus et suspice signum,
60 Quod rex aetemus magno circum rotatorbe.
Qualis qui falco prius insistebat, utrisque
Innixus pedibus, qua clamor Tenit ad aures,
Vertit se arrectum et protendit corpore toto,
Tantus amor dapis est trahit istum tanta cupido:
14
210
PURGATORII XIX.
65 Talis factiis eram et talts, quoad finditur alta,
Quae dat iter nipes scandentibus, ire studebam,
Usque ad quam potui manibus prensare coronam.
In quintum ut data porta fuit venientibus orbem,
Hinc illinc yidi fusam lacrimasque cientem,
70 Impressam ora solo plebem. Haec vox omnibus una:
Haesi anma in terra^ singultibus interrupta
Sic, ut vix possem flentum captare querelas.
animae electae, queis dant ienire dolores
Justitia et spes juncta simul, sublimia montis
75 Unde sit adscensu nobis superare, docete!
Huc si venistis, securus uterque jacendi,
Et vos fert animus breviorem carpere callem,
Dextra legat vobis extremas marginis oras.
Prex fuerat vatis, paullo nos ante fuere
80 Reddita responsa baec. Quare verba ista locutum,
Quid reliqui lateat, plane ignorare putavi:
Atque hic lumioibus quaesivi lumina nostri
£t ducis et domini. Laetus tunc annuit ille,
Ut desiderium explerem, quod in ore ferebam.
85 Libertas mihi cum patiiit, fuit ardor adire .
lUum, quem voces prius effecere notandum.
cujus lacrimae id dant matiirare, rogavi,
Quo sine supremum patrem reperire potestas
Non est, majorem me propter siste parumper
90 Curam. Quis fueris, narra, et cur dorsa feratis
Conversa ad coelum, et si me impetrare rogando
lUius inde loci quidquam tibi iorte praeoptas,
Unde huc vivus adhuc vero cum corpore veni.
Isque mihi. Disces, cur ad se vertat Olympus,
95 Quod post nos gerimus, sed primum id scito, fuisse
Me successorem Petri. Se immittit in agros
Sestrim Claveriumque inter puichrum agmen* aquarum,
Atque sibi tituinm mea gens a nomine ducit
Hujus, quod titulis nostris est culminis instar.
L
PURGATORil XIX. 211
100 Unus iter mensis confecerat^ et nova luna
Yix bene prodierat, cum sensi, quam gravet illum
Pontificale decus, qui limi immune tueri
Hoc studet, et prae isto quantumvis pondus habendum
Pro pluma. Doleo, me poenituisse meorum
105 Serius, heu! morum. At simulac mihi contigit uti
Munere Romani Pastoris, coepil inanis
Vita patere mihi: didici non posse quiete
Illic corda frui, non ultra tendere cursum
Esse datum vestrae conclusis limite vitae;
110 Quare hujus me cepit amor. Hic terminus haesit,
Huc usque infeliz superis semota Deoque
Haec anima erravit misere, rerum omnium avara;
Nunc, ut et ipse vides, hic cogor penderc poenam.
Hic quid avarities faciat, poena indicat iUas
115 Expurgans animas, quas poenituisse dolendo
Constat, nec totus tormentum atrocius isto
Mons habet; et sicut non sese aOrrexit in altiun
Nostra acies, defixa solo, sic numinis ira
Justa hanc in terra mersit. Quo more bonorum
120 Auri dira fames cunctorum exstioxit amorem,
Unde labor fusus frustra perit, hoc tenet aequus
Judex captivos plantasque manusque revinctos
Nos hic; quamque diu fert regem justa libido,
Tam nos immoti ac protensi stare jubemur.
125 Poplite constiteram flexo farique paratus;
At simulac coepi, atque is tantum senserat aure
A me hoc obsequium: Quae, inquit, te caussa volutum
Affixit terrae? — Majestas vestra gradusque
Supremus mentem, quae recti est conscia, morsu
130 Impulerant, dixi. — Crura erige, surgito, fraterl
Respondit. Ne erra, tecuin conservus et ipse
Sum mistusque aliis, quibus imperat una potestas,
Matiliaei si unquam senteiltia venit ad aures
Sancta tuas: Quae nec nubent, eii, ipse videbis
14*
212 PURGATORll XX.
135 Sat nitide, cur ista loquar. Modo perge, morantem
Non ego te ulterius patiar, ine namque morando
Turbas fundenlem lacrimas, quibus ijla laboro
Ut mihi mutarem, quae ego te dixiase recordor.
Inde nepos est nata mihi. Huic Alaia nomen,
140 Quae bona natura est, dum ipsam corrumpere yitent
Turpibus exemplis prognati sanguine nostro.
Haec mihi apud vestros post mortem est sola superstes.
XX.
Optanti melius curae male cura repugnat;
Nostra ideo ingratis huic gratificata yoiuptas
Spongiam aqua baud saturam extraxit. Sic inde recessi,
Incessuque meus ductor loca libera legit,
5 Usque oram stringens, angusta ut moenia obire est
Radendo pinnas; nam guttas turba refundens
Ora per atque oculos labis, quae distinet orbem
Totum, parte alia stratis nimis artubus exstat
antiqua, libi male sit, lupa, quae acrius instas
10 Praedae, quam quaeyis aliarum turba ferarum,
Indomili ob rabiem yentris sine fine profundaml
coelum, cujus mutari turbine sortes
Hic dicunt, quando adyeniet, quem propter abire
Haec properet? — Nos interea procedere lentis
15 Passibus ac parcis, et ego circumspicere umbras,
Quas lugere pie audieram atque eifundere questus;
Et forte audiyi clamari: alma Marial
Prae me cum gemitu multo, quo femina prolem
Enixura noyam solet, atque haec insuper addi:
20 Tantum pauper eras, quantum esset discere in illo
Hospitio, diyina tui posita est ubi sarcina yentris.
Fabricu o mens casta boni, yox altera dixit,
Tu paupertatem yoluisti foedere junctam
Virtuti, potius quam turpi crimine babere
PUR6AT0RII XX. 213
25 Divitias multas. — Sic mi piacuere Joquelae
Istae, ut progrederer passu, ne nescius essem
Ulius, unde sonum vocis venisse putabam.
Ast ea praeterea celebrabat, fundere largam
NicoLEi dextram teneris semsse pudorem
30 Yirginibus, vitam suadentis vivere honestam.
quae tam pulcbris sermonibus uteris, inqiiam,
Dic mihi, -quae fueris, dic, cur tu sola retexas
Tam dignas laudes; neque enim fraudata manebis
Mercede, haec fando, reduci si explere licebit
35 Hujus mi breve iter vitae, quae ad funeris horam
Praecipitans voJat extremaoL — Haec mihi talia contra:
Non quod ego quidquam maneam solaminis inde,
Dicam, at quod tanta donat te gratia luce,
Ante extrema tibi quam vitam abscinderet aetas.
40 Radices male nata meo de stipite planta
Traxit, Christiadum quae cunctis oCficit umbra
Terris, ut raro laetum sit carpere fructum.
At si quid Liloa Brugaeque ac caetera possent
Oppida capta manu hostiii, mox afforet ultor;
45 Quod regem posco, qui cnnctos judicat aequus.
Nomen apud vestros Hugo Capetus habebam;
Ex me sunt orti, qui regnavere, Philippi,
Et qui nuper Alotsii sub nomine regnant.
Ipse Parisiaco lanio prognatus in auras
50 Luminis exivi, antiqui quo tempore reges
Defluxere omnes, excepto qni induit artus
Obscurum cineris panno referenle colorem,
loque mea bene Grma manu me frena tenentem
Imperii vidi, ac tanta me mole potitum
55 Partarum nuper rerum, et, quod praestat, amicis,
Ut capiti nati viduatum principe sertum
Impositum fuerit nostri, atque es. ossibus hujus
Principinm traxere suum istonim ossa sacrata.
Sanguinis opprobrkim donec non abstulit ingens
214 PURGATORII XX.
60 Dos Narbonensis nostri, minus ille valebat ;
Sed nec erat tamen iile nocens* Vi fraudeque praedam
Inde est ille suam aggressus; dein, tristia facta
Emendaturus, Pontes Normanaque cepit
Oppida, quosque colunt peregrini Vascones agros.
65 Carolus Italiam irrupit nece Conradini
Emendaturus, dein Thomaii ad astra retrusit,
Emendatiirus. Non multum tempus abesse
Post istud video, cum emerget Carolus alter
Ex GalliSy melius testatus seque suosque.
70 Absque armis exit solus, tela iUa reportans,
Queis depugnavit Judas, mucrone potitus,
Quo Florentinae ventrem dlsrumperet urbi.
Hic sibi non terram lucrabitur, at male factum,
Et probrum: istud eo gravius, quo infamia damnis
75 Illi pensatur levior. Mihi cemere frontem
Alterius videor, qui captus navibus exit,
Deinde suam vendit natam pretiumque pacisci
Non fugit, abductas quo praedo more puellas
Mancipat. — auri dira, exsecranda cupido,
80 Quid tibi jam restat conandum, ubi sanguine nostro
Ad te traxisti genitos sic acriter actos,
Ut jam nulla suae camis sit cura tuendae?
Utque minus male facta futuraque pensitet aeta%
Lilium Anagninas video pervadere ad Arces
85 Inque illo, hic Christi qui munere fungitur, ipsum
Comprendi Christum, derisum rursus, acetum
Et fel huic video renovatum, interque latrones
Viventes hunc occisum. — Novus ecce PUatus
Tam ferus, ut nondum abscedat satiatus, et dbsque
90 Decreto desiderii jam carbasa in aedes
Infert sacratas. coeli aetema potestas,
Quando erit, ut detur laeto mihi cemere vultu
Ultam justitiam, quae, quo est magis abdita, tanto
Dulcius ulcisci reputat, quod pectore condit.
r
PURGATORII XX.
215
95 Quod mihi suadebat modd fari illa unica sponsa
Flaminis aeterni, et quod te quaesisse rogantem
Sensi, nunc pandam, detracta nube, yidendum.
Tam dudum nostris precibus conceditur uti
Cunctis, quam dudum lucet; sed nocte cadente,
100 Tum vice mutata tox huic contraria yoci
Usurpanda venit. Tunc Ptgmaliona citamus,
Qui fuit, argenti stimulante cupidine et auri,
Proditor et praedo et cognati caede cruentus.
Et MiDAE ayaritiem miseram, sua damna secutam '
105 Ingluviem ob difam, quae risus usque futura
Materia est multis. Tum quisquis nomen Aghani
Insani memorat, furtim spolia ampla potiti,
Ut quoque nunc contra yideatur percitus ira
JosoE bacdiari. Dein cum consorte Saphira-
110 Arguitur. Canimus sub calcibus Heliooorum *
Semianimum. Hunc totum circa Poltnestoris impiet
Opprobrium montem, per quem Poltdorus ac[ umbras
Descendit. Tandem compellant nomine Crassum:
Dic nobis, quoniam meministi, quid sapit aurum?
115 Elata interdum, pressa modo voce solemus
Haec fari, ut stimulis hortatur quemque libido,
Nunc celerare magis, nunc lentis passibus uti.
Quare per lucem, mihi quae bene dicere fas est,
Non usurpabam solus; verum haec loca propter
120 Nemo alius fuerat, qui mallet toUere vocem.
Nos hinc digressos ardor superare jubebat,
Ut vires animusque dabant, iter. Hic mihi yisus
Intremere est totus, quadam ceu mole ruente,
Mons, et diriguere gelu mihi pallida membra,
125 Ut quem mors subeunda manet tortore trahente.
Haud certe est tanto concussa tremore, priusquam
Latonae nidum praeberet candida Delos,
Ederet Uia uno ut partu duo lumina coeli.
Dein exaudiri sonus undique circumfusus
2JB
PURGAT0R1I XXI.
130 TantHS, at accedens lateri sit talia fatas
Doctor: Me ductore tui, timor oniDis abesto*
Gloria in exeehis, cuncti una voce canentes
Concrepuere, Deol quoad stana prope verba notavi.
At nos immoti suspensique ora tenere,
ISft Sicut pastores cum primum perculit anres
Hic cantus, donec cantu tremor ille peracto
Destitit. Hic pariter nostrum nos rursus inimns
Sanctum iter atque solo fusas adspeximus umbras,
In fletus iterum versas* Inscitia nulla
140 Me tanto afflixit cupidum rem discere bello,
Ni memorans erro, quanto tunc sum mibi visua
Frangi voWenti; duce quod properante rogare
Nequaquam ausus eram, nec per me noscere quibam.
Sic ibam timidus, mentisque exercitus aestu.
XXI.
Ingenerata sitis, nunqnam satiata recedens,
Si fraudetur aqua, qualem Samaritis avebat
Hoc orans donum, me isthinc cruciabat, et illiac
Me festinandi studium stimulabat euntem,
5 Implicitum per iter ductorem pone secutum,
Et juste ultarum miserebat corde dolentem.
Atque ecce, ut Lucas redivivum fauce sepulcri
Egressum scribit sese ostendisse videndam,
Inque via sese comitem junxisse dnobus
10 Discipulis Christum, post terga advenera^ umbra,
Sub pedibus turbam stans contemplata jacentm ;
Sed neuter sensit, quae sic prior ora resolvit:
Sic vos, dante Deo, faciat pax alma beatos,
fratres! — Oculis subito respeximus ambo,
16 Inque vicem, ut decuit^ vates^ hoc annoit illi.
Dein sic: Te ad pacera verax trahat aula supemam,
Quae procul exilio me tenq>us la omne relegat
PURGATORil XXI.
217
Quae dixit: Cur ardor agit yos praepete passii,
Umbrae cum sitis, quas dedignatus Olympus
ao Urbe sua profaibet? Quis dux conscendere scalas
Huc Qsque in coelum docuit? Cui talia doctor:
Si tu, quas gerit iste, notas, quasque eximit ales
De Superis, spectes, hunc arcessura videbis
Regna parata bonis. Sed cum haud deduxerit illi
25 Omne colo pensum, quae net noctesque diesque,
Quod Clotho imponit cuique et disponere curat,
Hujus vita animae, mihi quam scis esse s(Nrorem
Atque tibi, minus adscensu huc accedere quibat
Sola, haud apta oculis umbrarnm more tueri.
30 Idcirco magnis excitus fancibus Orci
Huc veni, jussus mX)nstrare, quod ipse paratus
Hli monstrabo, prout dat schola ducere nostra.
At dic, si nosti, quianam paullo ante tremore
Hons est concussus tanto, ut, quas alluit aequor,
35 Usque ad radices hic voce immugiat una?
Dux desiderii rimam, simul ista rogavit,
Vestigasse mei sic est mihi visus, ut unda
Facta minus defecta sitis contenta maneret
Spe tantum. Is coepit: Nil, quod non postulet ordo,
40 Sentit religio montis, vel non ferat usns.
Cuncta hic perpetuo novitatis nescia motu,
Libera volvuntur, nec quidquam accedere caussae
Hic aliud possit, praeter quam magnus Olympus
In se a se recipit. Quare non imber aquosus,
45 Non grando, non nix, non ros, non cana pruina
Plus fertur sursum, quam surgere scaia det illa,
Triplice quae est finita gradu: nec nubila densa
Rarave, nec fulgur, nec pieta coloribus Iris,
Quae solita est vestro sedem mutare sub axe,
50 Non siccus vapor ulterius, quam linea surgit
De gradibus suprema tribus, quos ante loquebar,
Cui vicibus fung^s Petri super insidet aies.
218
PURGATORIl XXI.
Inferius modicum aut valde fortasse tremiscit;
At propter yentum, quem tellus ima recondit,
55 Nescio quo pacto, hic nunquam tremefacta remugit
Tellus. Hic tremor est, si quando aliqua eluit omnem
Labem anima, atque sibi quando evasisse videtur
Sic pura, ut surgat vel motu tendat in altum,
Mugitumque istum clamoremque ipsa secundat.
00 Munditiae testis monet istud sola voluntas,
Libertate fruens quae plena, quaerere certa
Diversas sedes, animam occupat.et juvat ipsam,
llt veliL Ante quidem haec vult; sed non exuit illam
Mentem, quam justus judex buic induit aeque,
65 Ut delinquere, ita et fugienti haud pendere poenas.
Sic mihi, qui jacui tanto moerore gravatus
Plus quam quingentos annos, modo nata voluntas
Libera persuasit melius conquirere limen.
Hinc exauditus tremor est, animaeque piorum
70 Undique' per montem justas expendere laudes
Rerum illi domino, qui .mox det scandere ad astra.
Sic ait; et quoniam quanto plus unda sititur,
Potanti tanto jucundius allevat aestum,
Dicere nescirem, quantum hoc me juverit in .re.
75 At doctor sophus: Hic rursus jam retia disco,
Quae vos hic capiunt, quaque hinc elabier arte
Mos est, unde tremor, quid congaudere soletis.
Nunc te ne pigeat, qui sis, mihi dicere, quaque
Caussa isthic fueris jussns jacuisse tot annos,
80 He tua verba tuum faciant — Quo tempore mitis,
Incipit ille, Titus, supremo rege juvante,
Est ultus sacro manantes sanguine plagas,
Quem pretio est pactus Judas, ego nomioe clarus,
Quod mage perdurat, majore et ditat honore,
85 Vixi Ulic, fidei sed nondum lumine claro.
Sic mihi respondit vocalis spiritus aurae
Dulce ToLOSAMo, ut me Roma arcesserit, et mi
PURGATORU XXr. 219
Tempora promerito haud dubitarit cingere myrto.
Gens illinc Statium quoque nunc me nomine dicit:
90 Cantayi Thebas et magni pectus Achillis ;
Verum iter ingressus, me mole premente secunda,
Succubui. Fuerunt ardori semina nostro
Scintillae urentes sacra mea pectora flamma,
Quae mille et plures luce illustrasse ferenda est;
95 Dico opus Aeneidos, tenerae mihi matris ad instar
Quod fuit, et nutrix valde ofOciosa poetae;
Quo sine nil coepi, cui quidquam ponderis esset.
Et dum inter vestros potuissem vescier aura,
YiRGiLio cum Yita fuit, non ipse recusem
100 Unum, ultra quam est par, solem producere poenam.
Yerba sub ista meus convertit lumina vates
In me cum risu tacite dicente: Siieto!
At virtus, quae Tult, non omnia posse putanda est.
Risus enim et fletus pulsantem corda secuti
105 Motum, ex quo quisque erumpit, minus ac minus illis
Sunt dociles, magis ingenue qui vera loquuntur.
Namque ego subrisi pariter, nictantis ad instar;
Quapropter subito vocem compescuit umbra,
Et mea respiciens quaesivit lumina, ubi alta
110 Cordis sensa magis lucent manifesta tuenti ;
Atque inquit: Sic te tanto feliciter auso
Defunctum referas, tua cur sic ora notavit,
Qui nuper micuit, risus? — Nunc luctor utrimque:
Hic reticere jubet pars una, inde altera fari
115 Hortatur precibus. Tacite quem pectore duxi,
Sat dedit indicii gemitus. Jam fare, magister,
Et ne formides, ait; at loquere, illaque dices,
Quae tam sollicita adjurans hic voce rogavit.
Quare ego: Tu fortasse vetus miraberis umbra,
lao Quem non continui, risum; at majora stupentem
Te reddam. Iste, meos oculos qui ducit in altum,
Iste est ViRGiLius, quo tu ductore sonorus
22Q PUR6AT0RII xxir.
CanniDe grandiloquo cecinisti hominesque Deosque.
Et si forte putas, me aliam praetexere caussam
125 Risus, hanc mitte ut falsam, sed crede fuisse
Quae tu fatus eras de nostro magna poeta.
Jam se flectebat, plantam amplexurus utramque,
Ductorem ante meum; yerum: Istud ne effice, frater!
Nam tu umbra es mecum, dixit, neuterque tenendus.
130 Dle inquit surgens : Nunc parcam dicere, quanto
Urar amore tui, qui nostrum oblitus inane,
Umbras tractabam, solido ut quae corpore constant.
XXII.
Jam post nos steterat coelestis nuncius ales
Angelus, ad sextum qui nos adverterat orbem,
Unius abradens ictus vestigia fronte;
Et qui justitiam esuriunt, dixere: Beati,
5 Ad nos Toce sua et: sitio, non plura locuti.
Ast ego, plus quam aiias per fauces, summa petebam
Jam leTts usque adeo, ut dispendia nulla laboris
Passus, veloces sequerer sine corpore vates.
Tum sic YiRGiLics: Virtutis tactus honesta
10 Flamma amor, alterius tangit praecordia semper,
Dummodo is hanc prodat Sic, ex quo tempore sedes
Infcmas subiit nostrum Juvbnalis in orbem,
Testatus crebro, qui te mihi junxit, amorem;
In te tale fuit studium mihi, tantaque cura,
15 Ut nuUi ignoto quisquam devinctior esset,
Quam tibi deinde fui. Quare brevius mihi scalae
Hujus erit spatium. Sed dic, et qualis amicos
Parce mihi, fidenti animo si frena remitto,
Jamque ut amicitia junetus mihi fare vicissim :
20 Quomodo avaritiae sedem tua corda dedere?
Inter doctrinae viro tantam, quanta redundat
Cura parta tua? Statiom verba ista parumper
PURGATORII XXII. 221
Risu excusserunt; deiode ilii talia contra
Is responsa dedit: Quae singula dicis, amoris
25 Dulcia signa mihi reputo. Persaepe videntur
Plurima, quae soleant dubitandi inducere falsas
Caussas, cum yerae lateant. Quae prima rogastiy
Sat mihi declarant te errorem mentis in istum
Venisse, ut credas me arsisse cupidine babendi,
30 Dum mihi vita fuit; circium fortassis ob illum,
Pronus ubi jacui. At discas volo, corde fuisse
Disjunctum nimis a nostro, qui congerere aurum
Hortatur furor. At ratio fauic praepostera mUle
Punita est menses, et ni mea cura putasset
35 Quae tu in naturas hominum, qtiasi percitus ira,
Clamasti: Quid non mortalia pectora cogis,
Auri sacra fames? misero in certamine et ipse
Versarer. Didici nimium me eifundere posse
Luxuriante manu. Tunc hujus et ante malorum
40 Factorum me poenituit. Quot crine resurgent
Tonso, quos hujus lugenda inscitia morbi
Viventes, et ad usque extremae tempora yitae
Emittet, cnra expertes stndioque doiendi?
Et scito culpam, opposita quae fronte repellit
45 Directe culpam, simul hic siccare virendi
Virtutem huic. Quare si turbae immistus acervo
Flentis ayaritiem jacui, dum crimioa yitae
Abluerim, evenit, quia res contraria poenis
His me damnavit. — Verum cum tu arma canebas
50 Impia, nequitia gemina bacchante locastae,
Dixit, bucolico qui quondam carmine lusit,
Ex his, quae tecum tangit tua Husa, yideris
Hic caruisse fide, sine qua benefacta sine ullo
Pondere spreta cadunt. Si res haec yera patescit,
55 Qui sol, quaeye faces tibi disjecere tenebras,
Tempore ut ex illo dederis tua yela secunda
Post piscatorem? Statius cui talia reddit:
222 PURGATORII XXIL
Tu mihi Paroassi suasisti primus adire
Speluncam, et fontis puros haurire liquores,
60 Tuque Deum primus dpcuisti mente tueri,
lUius officio funclus, qui nocte vagatur,
Qui fert pone facem, et se non juvat, attamen ipse
Lumine sat doctos ducit sua terga sequentes.
Magnus ab integro, cum dixti, nascitur ordo
65 Saeclorum, redeunt mrgo et Saturnia regna,
Jam nova progenies coelo demittitur alto.
Te propter cecini, vates, te propter eundem
Sum Christum amplexus. Verum ut manifestius ista
Cernas, quae informo, aggrediar conferre colores.
70 Yera fides, totum penitus quae impleverat orbem,
Sparsa ministrorum studio, quos summa potestas
liiserat, aeterni regni, et quae plurima fando
Tu prior attigeras, jam consonuisse novellae
Praeconum turbae vidi. Quare ilicet uti
75 Illis cura fuit, quorum sic integra visa est
Yita, ut, Christicolas calvo insectante Nerone,
Illorum fletus pariter mihi flebilis esset
Hos ope, qua potui, dum mansit vita superstes,
Juvi. Horum mores recti justique tenaces
80 Suaserunt omnes alias mihi spernere sectas.
At Thebana priusquam agerem prope flumina Grajos
Cantando, ablutus sacrato a fonte redivi
Ciam populo celans cultum formidine victus.
Meque diu exterius simulavi de grege coeco
85 Mendaces venerante Deos; atque ista tepentis
Mollities animi me' quartum cingere adegit
llsque orbem cursu, plus quam per saecla quaterna.
Ergo qui tegmen, sub quo bona tanta latebant,
Quae dico, primus dempsisti, dum via longa
90 Scansuris nimium snperest, dic: umbra Terenti,
Caecilii, Pladti, Vabri qua in parte moratur?
Dic mihi, an aetemus, si scis, hos carcer in Orco
i
PURGATORII XXII.
223
Damnet, quive orbis teneat — Tum doctor ad ista:
Isti et ego pariter, nec non et Persids una,
95 Et plures alii cum Grajo incedimus illo,
Aonides quem prae reliquis lactasse feruntur.
Nos saepe in primo tenebrosi carceris orbe
Commemorare juvat moiitem, qui tempus in omne
Nutrices nostras propria secum allicit umbra.
100 Nobiscum Euripides, nobiscum it lusor amonim
Teids antiquus, CEUsque AcATHoque poetae,
Atque alii, lauro queis vinxit Achaia frontem.
Hic de gente tua Antigonen est cernere, et una
Deiphilen, atque Argiam, OEDiPODUHque, sororem
105 IsMENEN tristem ut quondam. Spectabilis adstat,
Langiae puras quae demonstraverat undas,
Nataque Tiresia, nec non Nereis aquosa,
Nec non Deidamu choro slipata sororum.
Jamque duo vates dederant finem ore loquendi,
110 Intentis oculis simul omnia collustrantes,
Scandendi immunes ac nullo pariete clausi.
Quatuor at famulae, quae solis jussa capessunt,
Restiterant, cum jam temonem quinta teneret,
Altius assurgens ardentis lumiue cornu,
115 Cum ductor: Yertenda reor jam dextera terga
Ad spondam extremam et circum orbem montis eandum,
Ut mos est nobis. — Sic mos fuit indicis instar;
Suspectumque minus nos juvit carpere callem,
Assensum illa anima digni praebente poetae,
120 Hli incedebant primi, quos pone sequebar
Solus; at illorum sermones aure bibebam,
Qui mihi ApoUinea ditabant pectora messe.
At cito coUoquium jucundum abruperat arbor
In media comperta via, fragrantia odore
125 Poma gerens suavi, bene nata. Atque abietis instar,
Quae, quo plus toUit se, plus decrescere ramps
Fert sibi, non secus haec quo plus pertingit ad ima ;
224
PURGATORII XXIIL
Ne quis cooscendat, credo. Qua in parte negabat
Mons iter, ex alto vis multa cadebat aquarum
130 Lucentum scopulo, summas aspergine frondes
Adlambens. Plantae vates accessit uterque,
Et subito frondes inter sic insonuit vox
Clamans: Haec yobis venibit carius escal
Deinde inquit: Hajor stimulavit cura Mariam,
135 Ut magis atque magis splenderet coena marita
Integra, quam ut proprio serviret largius ori,
Quo jam pro Tobis orat; Quasque edidit aevum
Priscum Romanae, sitis aestum flumine puro
Contentae explebant. Daniel dum despicit escam,
140 Huic mentem largis ditat sapientia donis.
Non secus atque aurum prima aetas pulchra fuisse
Fertur, cum jejuna fames ex glande saporem
Ducebat gratum, et sitienti quilibet amnis
Nectar erat. Dederant Baptistae alimenta locustae
145 Mellaque. Propterea hunc ornavit gloria tanta,
Ut nemo hoc major nostra sit origine natus,
Quod patet ex libris, qui Christi oracula tradunt.
XXIII.
Per viridem frondem dum lumina fixa tenebara,
Qualis qui volucrem vestigans corpore parvam
Insumit vitam, qui aderat, plus quam pater, inquit:
Fili, jam molire viam, nam tempora jussa
5 Aequum est partiri melius. Non segnior ora,
Atque pedem verti stringens utrumque poetam,
Sic fantem, ut properans dispendia nulla labori%
Sentirem. Ecce autem singultibus interruptum
Carmen: Lahra mea, o Domine! atque hoc voce sonoque,
10 Qui gratum simui et simul instillabat acerbum
Sensum. Care pater, coepi, quod venit ad aures,
Quidnam est? Isque mihi: Simulacra errantia circum,
PURGArORII xxiri.
225
Forsitan ut solyant, quae se debere fatentur.
Vi, qui haud expertes. curarum per loca vadunt
15 Extera, sunt soliti, haud nota adventante caterva,
Qui, dum praetereunt, transversis quemque tuentur
Luminibus, nec stant; sic ad nos ocius illa
Adveniens abiensque animarum turba stupebat
Haud hiscens habituque pia. His cava lumina tetra,
20 Pallida erat facies, macie attenuataque tanta,
Ut cutis a rigidis desumeret arida formam
Ossibus. Haud credo tam extrema pelle minutum,
Cum magis urgeret victus penuria egentem,
Tabe ustum tanta traxisse Eresichthona corpus.
25 Tum mecum haec reputans: En, quae devicta recessit
Gens, Solyma amissa, postquam sua viscera natum
Dente Maria avido, esurie superante, petivit.
Namque ubi erant oculis sedes, utrimque patebat
Forma annellorum, quos gemma reliquit inanes.
30 Utque hominum in vultu mutilata parte legendus
Esset omo, media apparebat litterae imago
Duodecimae. — Quisnam hoc credat, spirantis odorem
Adspectum pomi, rabie dum torquet edendi,
Labentemque undam (ignarus, quanam accidat arte)
35 Hos dare ita afTectus? Stabam defixus in isto
Portento, quidnam in venis jejunia spargat
Talia. Namque hujus tabis, tristisque latebat
Squamae caussa mihi. En capitis quaedam umbra profunda
Ex cavea in me oculos vertit, totumque pererrat.
40 Dein voce inclamat: Quae te mihi gratia reddit?
Nunquam istum exterius potuissem nosse tuendo ;
At voce id patuit, quod deletum ill^ ferebat.
Hac face cognitio penitus mihi tota revixit
Hutati adspectus, agnovique ora Fobesis.
45 Parce, ah parce tuam dubitando obtundere mentem,
Quod scabies pellis mihi turpat adusta colorem,
Et mihi deficiunt artus; at vera fatere
15
r
226
PURGATOHIl XXIir.
L
De te, dicebaU Da, quaeso, discere, quae sint
lllae animae geminae, comitesque ducesque viaram:
50 Ne taceas. Tua mi facies expresserat olim,
Pallida morte tua, lacrimas, modo fundere filetus
Non minus hortatur; sic fe dat torta videndum.
Quare per Superos oro, quid dissecet artus
Sic tibi, tu narra; ulterius neque coge profari
55 Attonitum, nam me male respondere paratum
Efficiunt aliae curae, quae corde redundant.
Isque mihi: Aeterna virtus ex mente cadenti
Se insinuat lymphae et plantae post terga relictae,
Per quam sic tenuor. Quam ccrnis, tota caterva,
60 Quae canit iliacrimans, quoniam sine more voraci
Indulgere gulae studuit venata sapores,
Usta fame atque siti hic iterum fit tempore sancta.
Dulcis odor pomi, simul et labentis aquai
Splendor, qui rorat virides adspergine frondes,
65 Potandi ardorem rabiemque incendit edendi.
Nec tantum semel emenso renovatnr in orbe
Poena; ego dicebam poenam, at foret ista vocanda
Solamen nobis; nam nos trahit ista cupido
Ad ligDum, quo ductus erat, qui diceret EH
70 Vultu alacri, Christus, cum prodiga vena cruoris
Persolvit pretium atque hominum genus omne redeipit.
Huic ego tum dixi: Quo ex tempore vita, Foresis,
In melius conversa tua est, mundumque reliquit,
Tempus ad usque istud nondum sol quinque reduxit
75 Annos. At tibi si peccandi copia finem
Ante habuit, fausti quam accesserit hora doloris,
Quis dat posse Deum complecti rursus amicum?
Quomodo tam subito potuisti adscendere ad istum
Orbem? Nam rebar multo inferiora tenentem
80 Me te offensurum, atque ubi tempore tempora pensant
Isque mihi: Tam mox absynthia dulcia poenae
Potatum adduxit lacrimis mea Nella profusis
PURGATORU XXIll.
227
Absque modo, precibusque suis suspina miscens
Carcere me abstraxit, qui absumit tarda manentes
85 Tempora, nec reliquos passa est me tangere flexus.
Haec peramata mihi, nunc me yiduata puella
Tanto plus est cara Deo dilectaque, quanto
Pliis sola est, sanctos quae praeferat integra mores.
Nam quae Sardois Baiixajae in montibus exstant,
90 Plus in femineo sexu sese esse pudicas
Ostendunt, quam nunc Barbajae, ubi noslra relicta est.
Quid dicam, o dulcis frater? Procul liora futura
Non est, cum ex cathedris templi interdicta tonabunt,
Queis Florenlinae perfricta fronte puellae
95 Pectora cum mammis nuda ostentare vetentur.
Quaenam Barbarico aut Pangaeo in littore nata,
Ut corpus tegeret, monitts cogenda minisque
Censurae fuerit? Si obiitae frena pudoris
Certe compererint, qnid yelox cogitet ipsis
100 Funesti coelum, jam ululatibus ora paterent.
Quod si mens praesaga mihi haud hic fklsa volutat,
Tristities aegras absumet dira, priusquam
Induat ora pilis, somnum a solamine cantus
Qui capit in cunis. Sed niiinc, oro, efQce, frater,
105 Ne me suspensum teneas; da discere, qui sis;
Adspice, non modo ego, sed gens haec omnis in uno *
Defixa obtutu est, ubi solis lumina velas
Unus. — Ego contra: Memori si mente putabis,
Quis fueris mecum, quo tecum cognitus usu
110 Ipse tibi fuerim, in praesens meminisse pigebit
Nunc quoque. Me nuper victu deduxit ab illo,
Qui me praecedit, cum vobis visa rotunda est
Iliius soror, atque allum digito indice soiem
Monstravi. Hic noctis per lurida regna profundae,
115 Perque animas vera defunctas morte reduxit
. Corpore me hoc vero constantem, isturoque secutum.
Hic me consiliis scandentem hujusque meantem
15*
228
PURGATORU XXIV.
Circum orbes montis, qui passu incedere recto
Yos docet insani male tortos turbine mundi,
120 Traxit, et is comitem spondet mihi se esse futurum,
Donec deveniam loca, ubi invenienda Beatrix
Est mihi: et hic isto comite et doctore carendum est*
Atque iSy qui mecum promissis utitur istis
Hic, est ViRGiLios, libuitque ostendere turbae
125 ViRGiLiuM; sed quae nos propter obambulat umbra,
lUa eadem est, per quam tremefacta remugiit omnis
Regni hujus rupes, quae illam sua jussit habere.
niv.
Nec pes sermonem, nec lentius ire jubebat
Sermo pedem; sed nos fantes properare yicissim,
Ut vento ratis acta bono. Et quae functa secunda
Morte videbantur simulacra carentia succo,
6 Per caveas cujusque oculi traxere stuporem,
Ut sensere, auras me ducere corpore viyo.
Atque ego sermonem insistens: Haec serius, inquam,
Forsitan alterius caussa conscendit Olympum.
At dic, si notum esl, ubinam PiccARBA moratur?
10 Dic, num quem yideam, quem dignum rere notatu?
* Isque: Soror mea, quae sita erat pulchram inter et inter
Sanctam, ut nescirem, qua primum hanc laude notarem,
Laeta inter Superos serto jam cincta triumphat.
Talia yoce prius reddit; dein: Nemo vetatur
15 Nomine quemque suo, quoniam jejunia vultus
Emuncti macie jam delevere figuram,
Signare. Hic (digitum et tendit) Bonajuncta yocatur
LuGGENSis. Sed quae reliquis magis arida paliet,
IUius est facies, cui sancta ecclesia quondam
20 Sponsa fuit, quique est retro : Fuit ille Turonis,
Anguillas qui Yolsinienses purgat in albo
Exstinctas yino; yentrem modo luget inanem.
PURGATORIl XXIV. 229
Et multos alios ostendit, nomine quemque
Appellans proprio, non dedignantibus illis,
25 Sic ut me obscuro nemo signaverit actu.
Yidi Ubaldinum PiLEifSEH dentibus aspris
Incassum utentem, superante cupidine edendi;
Et te, BoNiFAci, quem multae examina gentis
Narrabant pavisse pedo; et te, Marchio, vidi,
30 Cui quondam urbs Livt spatium indulsisse bibendi
Fauce minus sicca fertur, licet aridus esses
Usque adeo, ut nunquam vino satiatus abires.
Utque aliis qui alium praefert, sic nostra morata est
Mens in Lugcensi soIo, quem nosse putabam
35 Me melius ; sed nescio, quid secum ille fremebat :
Audieramque illic Gentocam, ubi vulnus inhaesit
Otoris, quod sic miseros depascitur artus.
anima, fauic dixi, quae tam *studiosa videris
€olloquii nostri, fac, quaeso, ut plenius aure
40 Dicta tua accipiam, teque exple meque loquendo.
Femina jam nata est, atque haec velamine nondum
Utitur, ille infit, per quam tibi dulce manere
Urbe erit in nostra, hanc plures utcunque reprendant.
Perges id monitus: si, quem misi ore, susurrus
45 Attulit errorem, id pariter te vera docebunt.
Sed dic, num videam hic illum, qui carmina primum
Intulerit nova, et altisono sic incipit ore:
0, quae, quid sit amor, sentitis mente, puellae.
nie ego sum, dixi, qui, quod vis spirat amoris,
50 Signo, et quo ille modo sensus in pectore dictat,
Saepius hoc scribo. frater, nunc cernere nodum
Fas est, qui scribam, Guittonem, meque repressit.
Nunc didici, cur vos dictantem pone secuti,
Stringitis faunc vestris pennis, nec contigit unquam
55 Ausis id nostris. Et qui mage finibus illis
Prosilit, ut placeat, quam longe diiferat unus
Atque alius stylus, ille minus vidisse putatur.
230 PURGATORII XXIV.
Haec quasi contentus factoque hie fine quieTit.
Ut genus alituum propter Nili ora sonantis
60 Hibemans, sese' interdum simui agtuine stipat,
Deinde magis propere nubes longo ordine tranat:
Sic, quae gens aderat, yerso properantius ibat
In me ore, ob maciem studiumque lenssima carsu.
Utque vir a multo succussu lassus, abire
65 Fert patiens comites, jam ientis passibus usus,
Donec se effundat pectus quatientis anhelum
Yis follis: sic est passus transire Foreses
Sanctum agnien; verum ille retro post terga secutns:
Quando erit, ut rursus mecum tua sensa loquentem
70 Te videam, ajebat? — Scitanti ego talia contra:
Quid mihi adhuc superet vitae, haud est scire potestas;
Sed mihi tam cito non fuerit loca in ista reverti,
Quin prius ad ripas me* adducat justa cupido.
Nam magis inque dies, quam sum sortitus habendam
75 Pro patria, tellus se quavis dote bonorum
Nudat, et excidium sibi triste parare videtur.
Nunc i, respondit; namque ausum piura nefanda,
Et magis infamem mihi cauda est cernere.equina
Raptatum ad valles, ubi non est copia culpae
80 Unquam delendae ; nam quo plus beliua passus
Ingeminat, tanto velocius incita fertur,
Donec eum caedit corpusque exsangue relinquit
Disruptum foede. Non multis orbibus illa
Volventur (vultumque ocuiosque ad sidera vertit),
85 Cum manifesta tibi venient, quae plurima fari
Nunc vetor. At maneas; nam magno hic tempora constant,
Quaec nimis insumo, dum sic simul ire cupido est
Qualis eques socios equitantes praepete cursu
Praevertit, primumque petit, stimulo actus honoris,
90 Gertamen: talis multo majoribus ille
Saltibus excessit. Sic inter utrumque poetam, *
Quos tota eximios suspexit tenra magistros,
PURGATOfill XXIY.
231
Jam super unus eram. Ast ubi nostra evaserat ante
Ora ita, ut hunc ocuH possent captare sequaces,
95 Ut mens verba prius, gravidos cum cernere yisus
Alterius pomi ramos, plenosque vigoris
Quae non longe aberat, nam tunc modo temporis iUuc
Lumina transtuleram. Prospexi utrasque sub ipsa
Tollentem palmas populum, cupido ore frementem
100 Nescio quid frondes adversus, more modoque
Infantum desiderio luctantium inani,
Qui rogitant, et queis non dat re^onsa rogatus,
Quoque magis stimulis inhiantes pungat acutis,
Alte suspensum certat retinere, quod optant,
105 Nec tamen abscondit. Dein tota caterva recessit,
Ut quae falsa animi est; et nos devenimus illam
Sub plantam, quae tot lacrimasque precesque refufat.
Ferte gradum ulterius, neve isti accedite plantae;
Lignum est hinc supra, quod dentibus Eva momordit,
110 Haec illa sata planta fuit. Sic nescio, quiddam
Insonuit frondes inter. Quare agmine juncto
YmGiLiDS SxATiusque et ego discessimus inde,
Radentes latus ad coelum se vertice toliens.
Yolvite quisque animo devotae robora pubis
15 Prognatae nebuia, quae vino expleta epulisque
Pectoribus geminis, dicebat, Thesea duro
Bello oppugnarunt; et Judae sanguine cretos
Tam molle ad potum fassos se pectus habere,
Quare istis Gedeon non est comitantibus usus,
120 Collibus ex Midian cum se conjecit in hostes.
Sic praetergressi ex geminis nos legimus unam
Oram, et multa gulae venerunt crimina ad aures,
Queis miserum accessit lucrum. Dein calle potiti
Et lato et solo nos plus quam mille vagati
125 Passus defixis animis contendimus ultra
Muti omnes. — Quid vos curarum, o pectora trina,
Sic versat? subito necopinus venit ad aures
232 PURGATORU XXY.
Hic sonitas. Quare, ceu bellua territa et excorsy
Excutior toUoque caput, cum cemere averem
130 Haec fantem; et nunquam vidi igne rubescere tanto
Seu liquidum vitrum, sive in fornacibus aera,
Ut quendam adspexi dicentem: Scandite in altum,
Si vos fert animus, nam opus est huc flectere gressum;
Hac iter est .illis, qui exoptant pace potiri.
135 Illius adspectus mihi ademit lumina visus;
Quare doctores respexi, ut qui pede vocem
Demonstrantis iter sequitur; qualisque, propinqui
Nuncia Luciferi, sub Maji tempora spirans
Tota halat praegnans herbis et floribus aura;
140 Tali percussam venti mihi flainine frontem
In medio sensi, et jactatae verbere plumae,
Quae simul ambrosiae jucundum afOavit odorem;
Atque hausi has voces: terque quaterque beali,
Gratia queis tantum dat luminis, ut malus ardor
145 Suavia captandi, haud nimia hos fuligine laedat,
Esuriem justo semper moderamine passos.
XXV.
Hora minus patiens depygem tendere in altum
Adscensu, instabat; medii namque orbe diei
Confecto, hunc Tauro atque Nepae sol cesserat umbras.
Quare ceu vir, qui indocilis consistere cursum
5 Insistit, quaecumque sibi res obvia fiat>
Si quid eum stimulo pungat; sic ostium inimus,
Prendimus et scalam praeeuntis terga premendo ;
Nam nimis arcta vetat pariter conscendere binos.
Qualis, ubi pastum est egressa ciconia, pullus
10 Alas attollit, studio stimulante volandi,
Linquere sed niduAi haud ausus, dimittit utrasque:
Talis ego accensam simul exstinctamque rogandi
Gestabam curam, quae nutum erumpit in ilium.
.^JHW-rfWI^
^■^
PURGATORII XXV.
233
Quem primum prodit, qui nititur ore profari.
15 At quamquam celeri peteret scalae ardua passu,
Haud pater ille meus dulcis cessavit et infit:
Solve arcmn fandi, adductum curvamine ad usque
Ferreum utrimque caput. Tunc tuto labra resolvens
Coepi: Qui possit quisquam macrescere, ubi esca
20 Membra alere haud opus est? — Memori simente volutas,
Ut quondam Aenides, consumpto stipite, et ipse
Consumptus fuerit, non te sic acriter, inquit,
Haec res afGceret. Tum si tecum ipse putabis,
Ut motum ad vestrum motu respondet eodem
25 Yestra quoque in speculo effigies, tibi molle videbis,
Quod visum est durum. Sed si fert ista cupido
Hac magis inspecta penitus requiescere caussa,
Ecce tibi Statius, quem posco voce precorque,
Sanabit plagas. — Si te praesente resolvo
30 Huic nodum, aeterni quem nectit judicis ira,
Respondit Statius, fassus me posse negare
Nil tibi, deposcam veniam. Dein talibus infit:
Si quae verba loquor, fili, tu mente volutas
Ac recipis, caussam quaerenti lumina praebent.
35 Sanguis perfectus, bibulae quem baurire recusant
Venae, quique manet, patinis velut esca remotis,
Imo in corde sibi vim sumit, quae omnia membra
Humana informat, ceu qui se elTundit inanes
Sanguis per venas, ut sese vertat in illa.
40 Dein digestus abit, quo non est dicere honeste,
Atque hic deinde gemit, se alieno sanguine miscens,
In vas injectus, natura quod indidit ante.
Atque ibi sanguis uterque coit, facere iste paratufi,
Iste pati, loca sortitus perfecta receptus,
45 Unde simul premitur. Slc junctus viribus uti
Incipit, in primis se cogens, idque vigore
Firmat, cui propria dederat coalescere primum
Materia, atque anima evadit, quae proditur actu
234
PURGATORII m.
Yirtus, qualis inest plantae, nisi planta teneret
60 Jam ripam, illa novos properaret tangere portus.
Dein sic intus agit, motus ut jam explicet, et jam
Expediat sensum, ceu spongia in aequore Tivax.
Atque hic aggreditur componere disposituras,
Quas poscunt tali prognatae semine yires.
65 Se modo dilatat, modo flectit yivida virtus,
fili, ipsius manans ex corde genentis,
Ars ubi naturae cunctos se intendit in artus.
At qua qui est animans, mox fiat farier aptus,
Nondum cognoscis. T antis est septa tenebris
60 Haec via, ut a vero jam longe abduxerit illum,
Qui tibi doctrina mente et praestabat acuta;
Namque anima docuit sejunctam adsistere mentem,
In qua consilium est, quia nullam in corpore sedem
Huic uni propriam vidit. Nunc pectore aperto
65 Fac verum accipias,'quod prodo in luminis oras.
Nam simulac foetus coepit gaudere cerebro
Perfecto, hunc primus laetanti suspicit ore,
Artis opus tantae motor miratus, et aurae
Ipse novum flamen spirat virtute repletum,
70 Quod, quidquid vires valet exercere per artus,
Attrahit in sese, ac totum sibi jun^t in unum.
Hinc simplex anima exsurgit, quae praedita vita,
Et sensu pollens, in se sese ipsa reflectit.
Quoque minus tecum me sic mirere locutum,
75 Adspice, ut in vinum mutetur, sole colorem
Praebente, huic junctus, qui manat vitibus, humor.
Et simulac Lachesis devolvit veliera fuso,
Carnis se solvit vinclis, et quidquid habebat
Immortalis et humani, virtute sua stans
80 Fert secum: ex reiiquis quaecumque est muta facultas
Insita, qua meminisse valet, qua judicat et vult,
Acrior evadit, quam si esset corpore vincta.
Nec mora; praecipitans, miruml per se incidit orae
PfJRQATORII XXV.
235
Alterutri. Hic primuin cognoscit trita Yiantiii,
85 Quas tenuit quondam, simulatque in sedibns illis
Circumscripta fuit, talisque et quanta per artus
Serpebat vivos yirtus formare parata,
Praeradiat circum. Ac Teluti praenubilus aer
Alterius radiis, quos ipse repercutit, ictus,
90 Ostendit yarios adverso sole colores:
Sic prope qui aer adest, fonnam sibi sumit eandem,
Quam sedes sortita suas anima imprimit illi
Yi propria, ut stetit. Ac veluti ignis consequa flamma
Forma novella animum sequitur, quocumque vagatur.
95 Et quOniam ex illa trahit informata figuram,
Umbra solet dici. Atque hinc, queis erat ante potita,
Disponit sensus omnes ad lumina visus.
Hinc vox elicitur^ lacrimae, suspiria, risus,
Quaeque audire fuit montis tibi septa petenti.
100 Ut desiderio tabescit quisque, vei iila
Aut alia cura, vultum sic induit umbra;
Atque haec est, tantnm quae affert tibi caussa stuporis.
Jamque ubi torqueodos postremus distinet orbis,
Ventum erat. Ad dextram nos versi intendere mentem
105 In curas alias. Hic ejaculata favillas
It ripa in flammas, flatumque extrema corona
Altius exspirans, procul a se tela repeliit
Ignis et amandat. Quare singlariter uni
Cuique legenda fuit reclusi marginis ora.
110 At mihi utrimque metus: A flamma hinc, inde propinquo
A lapsu. — Hic opus est oculos compescere duro
Freno, dux inquit; nam te res tantuia posset
Trudere in errorem. Medio vastissimi in aestu
Incendi audivi carmen, quo summa parentis
115 Poscitur aeterni elementia, ut impetus ingens
He minus eiliceret metuentem vertere visum.
Adspexique animas iilic flammam inter euntes,
Quare iiias passusque meos speculatus. utramque
236
PUHGATORII Xm
r
Alternis aciem nnnc huc, nuno diyidere illuc
120 Curabam. — Ast hymni jam tota lege peracta,
Yox effata Vimm non cognosco impulit aures;
Deinde hymni numeros iterum absolyere remisse,
Cujus sub finem damavit tota catenra:
Phoebe iniit cursu siivas, Helicenque removit,
125 Quae virus passa est Yeneris. Dein corpore castos
Clamayere viros matresque, ut jura marita
«
Poscunt. Idque sat esse illis puto tempus in omne,
Quo flamma uruntur: curam hanc, haec pabula poscit
Yulnus, ut huic tandem claudantur hiantia labra.
XXVI.
Alter post unum dum sic per marginis oram
Ibamus, caveas, mihi dulcis saepe magister
Dicebat; studiosa juvet te cura monentis.
Sol mihi dextrum humerum feriebat lumine et onmem
5 Occasum clarans mutabat coerula Coeli
Candidus; et mage candentes ego corporis umbra
Fingebam flammas; atque hic quoque millia vidi
Umbrarum, indicium tantum quae mente notabant.
Atque haec caussa fuit, cur coepit quisque rogare,
10 Quis sim, atque altemis: Non iste est, dicere, corpus
Fictum. Dein propius, prout est data copia, versi,
Usque magis certam sunt rem cognoscere adorti,
Deseruisse locum yeriti, quem possidet ignis.
tu, qui extremus, non quod pigra membra retardant,
15 Incedis, sed quod te fors reverentia vincit,
Da mihi responsum flammisque sitiqiie perusto,
Nec mihi duntaxat; namque id sitit ista caterva,
Plus quam Indi, Aethiopesque aigentis munera rivi.
Dic nobis, quae caussa subest, cur parietis instar
20 Solem defendisy veluti si in retia mortis
Nondum etiam intrasses? — Quaedam sic umbra locuta est;
PURGATORII mi. 237
Et dicturus eram, quis sim, nisi yisa repente
Res alia ac necopina sua noTitate stupentem
Me defixisset Medio nam in calJe vomente
25 Flammas, huic genli gens obvia fronte ruebat,
Quae me suspensum tenuit. Video undique quamque
Umbram ibi festine yenienti occurrere et unam-
Quamque sibi altemis partirier oscula raptim,
Nec remanere, brevi contentam pignore amoris.
30 Non aliter nigrum in campis formica per agmen
Os ori alterius jungit, cum lorte cupido
Fert iter et casus comitum novisse suarum.
Et simulac yisum est congressum solvere amicum,
Ante prior passus quam illac transmittat euntes,
35 Singula quaeque novam per se superare laborat
Gentem, clamando elate Sodomam. atque Gomorram;
Et noTa gens contra clamabat pectore toto:
Pasiphae Taccam ingressa est, ut taurus in iram
Lascivae irrueret. Dein pennis alt^ secantum
40 More gruum, dum pars montes petit una Riphaeos»
Altera arenosas terras, ea frigus, et ista
Effugiens solem; pergit gens altera, adestque
Altera; deinde iterum in lacrimas cantusque priores
Ibat clamoresque, prout plus quamque decebat.
45 Deinde mihi accessere iterum, velut ante, rogantes
Quae prius adstiterant, intentaeque ora tenebant.
Tum qui bis vidi studium, quod gratius esset,
Sic coepi: animae secura pace potiri,
AdTeniente die, ceitae; nec acerba, nec acTo
50 Plena remanserunt illic mea membra, sed ipse
Mecum haec portari cunv sanguine et ossibus istbuc.
Hinc ego conscendo, ne coecus me implicet error
Praeterea. Mulier siiperis in sedibus adstat,
Hanc mihi quae exorat Teniam, et mortale per orbem
55 Ipse fero Testrum. Sed major Testra cupido
Sic fiat saturata cito, ut domus hospita coelum
238
PDR6AT0BII XXVI.
Sit Tobis, ubi abundat amor, multoque patesctt
Amplius huic spatium, qui sitis, dicite, ut ultra
Progrediar scriptis; et quaenam est illa catenra,
(M) Quae sic post Testrum fertur pede praepete tergum?
Non aliter moutanus homo stupet inscius ore
Turbato mutusque haeret spectaculo, ubi urbem
Et rudis et feros ingreditur, qnam qnaelibet umbra
Portento excussa est. Sed postquam exempta stuporis
65 Sarcina, qni subito generoso in corde ?irorum
Intepet: te, inqnit, felicem, quae umbra rogarat
He prior, ex nostro quae exportas littore vitae
Notitiam, ut yiTas melius. Vestigia nostra
Quae gens non sequitur, malefacto offendit in ilio,
70 Per quod se audivit reginam a plebe vocari
Caesar, in opprobrium, cnrru victore triumphans.
Quare clamantes Sodomam dant terga citato
Cursu, quodque audire fuit, sibi quisque fatendo
Exprobrat, atque rubore suo flammam adjuvat ignis.
75 Semina sunt labis nostrae ex capite Hermaphroditi
Orta; ast humanae quod nos praepostera legi
Praetulimus, nostrum sectantes more f^erino
Ingenium, legitur nobis abenntibns in nos
lUius nomen, quo infamia nostra notatur,
80 Bellua quae inventa est referentibns ora ju?encae
In textis, — Nunc scis, qnae nobis acta fuerunt,
Et quae noxa egit sontes. Si forte reqniras,
Qui simus, nomenque simnl cujusque reposeis,
Non yacat id fari, nec sdrem» Ast ista cnpido
85 Per me manca tibi fiet Nam nomine Gmnus
GuiNiCELLus ego dicor, jamque abluo sordes,
Quod prius indolui, potius quam extrema manerem.
Quales, tristitia orbatum exagitante Lycnrgum,
Prosihiere duo visa genetrice gemelli:
90 Talis ego, at tantum non ausim, nomine nostri
Audito patris et reliquorum, quos tulit aetas
PURGATORil XXVi. 239
Eximios yates, qui dulci camiine amores
Tam culti cecioere suos. Ego mutus, et absque
Auditus sensu steteram defixus in isto
95 Uno haesique diu pendens, nec, cautus ab igne,
Accessi propius. Postquam saturata videndo
Nostra acies fuerat, quae yellet, cuncta spopondi
Haec me facturum, confirmans plurima verbis,
Cuique animo factura fidem. — At sic incipit ille:
100 Ut didici auditu, post te yestigia linquis
Talia et usque adeo clara, ut nec flumina Lethes
Haec abolere queant, aut offuscare nigrore.
At tua si yerum juravit fida loquela,
Dic mihi, cur tua dicta oculique et gestus amorem
105 In me praeportant tantum? — Huic ego talia contra:
Dulcia, quae quondam cecinisti, carmina, quaeque
Tam sunt duratura diu, quam lege recenti
Husa diu utetur, pretiosa et cai*a futuris
Scripta tua efficient. frater, quem tibi monstro,
110 (£t digito prae se stantem mi ostenderat umbram)
Maternae fuit hic linguae faber opUmns, inquit.
Praestitit hic cunctis, teneros seu lusit amores»
Tradidit aut scriptis romantica lege solutis;
Et sine sponte loqui stultos, qui anteire putarunt
115 Lehoyicanuh. Mos est his toliere vuUum
Plus ad rumorem, quam mente expendere yerum;
Sic prius obfirmant animum, quam audire laborent,
Quid ratio quidve ars poscant. Sic multa vetusto
Ex'aevo stupuit GuiTTOifEM turba, secuta
120 Yulgata, inque diem crescentia murmura famae,
lUum laudando; yerum certamine in isto
Plures de nostris illum ostendere minorem*
Quod si tanta patet priyo tibi gratia, ut intres
Claustrum, ubi Christus adest coUegl maximus abbas,
125 Dic Pater, huic, noster pro me, quoad indiget usus
Pro nobis mundo hoc in nostro, qui abstulit omne
240 PURGATORii xxvn.
Peccandi arbitrium nobis. Dein, forte daturus
Ipse locum adstanti, per flanmiae incendia fugit,
Assimilis pisci per aquas fundi ima petenti.
130 Paulum ego monstrato accessi, me discere aTentem
Illius noraen testatus corde parasse
Huic gratam in nostro sedem. — Tunc liber ita infit:
Tam mihi dulce venit, quod comi voce rogasti,
Ut neque ego possim, nec sit celare voluntas,
135 Quod petis. ARPfALDOS dicor, qui ploro modisque
Cantito flebilibus, simulatque ego mente recordor,
Quo me praeteritae duxit dementia vitae.
Jamque dies mihi tam sperata Tidetur adesse.
Nunc per Tirtutem te oro, quae scandere scalas
140 Dat tibi supremas, ut fausto tempore nostri
Sis memor angoris. Dein purum se abdit in ignem.
xxvn.
Ut cum prima Tibrat radiorum spicifla in urbem,
Auctor ubi suus effudit cum sanguine Titam,
Altius iuTectum sub Librae sidus Ibero
Labente, atque horam sub sextam rursus adustis
5 Undis in Gangem: haud aliter sol stabat eratque
Ultima pars lucis, laeto cum se obtulit ore
Angelus. Extra ignis flammas ripam ipse tenebat,
Et majore sono, quam hominis tox viTa tulisset,
Cantabat: Mundo qui incedunt corde, beatos!
10 Exinde: animae sanctae, nisi mordeat aestu
Flamma prius, non est ultra codtendere gressu;
Intrate hanc, nec sint aures ad carmina surdae
Inde emissa loci. — Sic cum prope Tenimus, inquit;
Quare, his auditis, tali sub imagine factus
15 Restiteram, quale est post funera corpus humandum.
Et stratus digitis intra se pectine junctis,
Inspexi ardores, roTocans, quae corpora quondam
PURr.ATORII xxvir.
241
Yiya hominum vidi flamma crepitante cremari.
Ductores versi me respexere benigne,
20 ViRGiLiusque inquit: Dolor hic fortasse subesse,
fili, queat, at non qui det corpora leto.
Id memora, id memora. £t si te salvum ipse reduxi
Ger¥oni impositum, queis pro te viribus utar,
Jam propiore Deo? Maneat tibi mente reposta
25 Haec non vana fides, medio si tu ignis in alvo
Mille annos jaceas, hunc non tibi posse capiUum
Depraedari ullum. Quod si tu forte putabis
Me dare verba tibi, mox te objice, et ipsa periclum
Dextera veste tua faciat. Jam pone timorem,
30 Atque metus omnes; ades huc, accedito tutus.
' Ast ego et obfirmare animum atque insistere contra
Mentis consilium auctori parere jubentis.
Ut me proposito haerentem atque obsistere certum
Yidit, turbatus paulum: Nunc adspice, fili;
35 Teque BEATRicEMque inter jam ponitur, inquit,
Hic paries. Veluti dausurus lumina morte,
Ad nomen Thisbes ea sustulit oraque amantis
Pyramus extremum adspexit, cum mora cruentas
Induerant maculas: sic, quae mihi pectora primum
40 Duruerant, mihi tum subito mitescere sensi ;
Nomine et audito, quod mi usque renascitur intus,
Quaesivi ciq>ide sapientem corde magistrum.
IUe caput quassans: Quid nobis? Ergone standum
Hic erit? Et post haec risit, quod sa^e puello
45 Fit balbo, pomi qui victus imagine cedit.
Inque ignes medios prae me se immisit et ipsum
Oravit Statidm, legeret vestigia retro,
Qui primum longo se abduxerat intervallo.
Ut flammam intravi, me salta in stagna dedissem
50 Ferventis vitri, ut mihi membra perusta levarem;
Usque adeo sine more atrox ea flamma furebat.
At pater iUe mihi dulcis lenire dolorem
16
242 PURGATORII XXVll.
Solando cupiens, Tario sermone serebat
Multa Beatricem meiDorans, sic ore locutus:
55 IIujus jam videor faciem mihi cemerc. — Nobis
Pro duce vox aderat, quae ultra nos missa canebat
Nos buic intenti partem devenimus illam,
Uude erat adscensus. Patris o dilecta, venite,
Pectora fida mei, vox ex ardente micantis
60 Luminis insonuit centro, quod luce replebat
Tanta illas oras, acies ut nostra requirat
Illum victa pati, nec erat spectare potestas.
Sol abit, ajebat, veniuntque crepuscula noctis;
Ne state, at passus cursu celerate citato,
S5 Donec vesper adhuc minus atras induit umbras.
Recte adscendebat per saxi concava caliis,
Tramite sic vergens, ut jam mihi iumina solis
Prae me interciperem, quae ianguida facta cadebant;
Atque gradus paucos fuerat superare facuitas,
70 Cum soiis cubitum ex illa, quae evanuit, umbra
Sensimus a tergo. Atque prius quam, qui patet ingens
Orbis finitor, per cunctas undique partes
Unam vestiret formam, et sua cuncta teneret
Nox sibi, quisque gradum pro iecto presserat unum.
75 Sic dantes ultra nobis contendere vires,
Plus quam solamen, montis natura refregit
Ut grex caprarum, qui praeceps atque protervus
Per saxa inpastiis, per culmina summa ruebat,
Fit mansus folia, atque esas dum ruminat Iierbas,
80 Quejn prope pastoris ^ustodia fida bacillo
Stat nixa, inque iilis tota est; et more modoque
UpiUonis oves juxta dace membra quieti
Sub dio soiiti, qui longas ducere noct.es
Sustinet evigilans, fera ne disperdat ovile:
85 Taies tunc pariter fuimns nos copia tripiex,
Instar ego caprae, simiies pastoribus iiii,
Praeciacti lunc atque inde specu. Hic extraria coeli
L
Se dare lustranti poteral pars panra yidendaiii:
At parva ex illa spectabam sidera parte
90 Clara magis solito, majore ac praedita fonna.
Haec ego dnm miror mecnmque haec mente voluto,
Me cepit somnns, somnus res saepe noyellas
Ante diem discens. — Quo primum tempore, credo,
Ortum praecurrens montem radiaverit illum
05 Clara Venus, flammas praeportans semper amoris,
Mi praestans mulier forma integraque juventa
Visa est sopito per campos ire patentes,-
Decerpens flores haec ore locuta canoro:
Nomine quo dicar, si quis fortasse requirat,
100 Me sciat esse Leait et manibns non parcere pulchris
EiTantem circum, ut serto mea tempora cingam.
Dum speculo referente inearo mirata figuram
Ipsa isti placeam, hic roe ornatus cura moratur;
At germana mihi nuHo unquam tempore Rachbl
105 Fixa suo speculo declinat lumina, et haeret
Sede dies totos. Cupit baec sua lumina pulcbra
Adspicere, ut me sollicitam fert cura parandi
Omamenta manu. Huic speculandi, nii ardor agendi.
Et jam per lumen subfuscum, signa diei
110 Praeportans, tanto peregrinis gratius omen,
Quanto iJlos brevior patrias via ducet ad oras,
Undique depulsa fugiebant nocte tenebrae,
Atque simul somnus. Quare tunc membra levavi,
Et magnos vidi consurrexisse magistros.
115 Dulce illud pomum, per tot quod quaerere ramos
Ingenti certant ntortalia pectora cura,
Omnem hodie esuriem plena tibi paee domabit.
« Talia Minciades; et nunquam tanta fuere
Munera strcnanim, quae sic mihi grata venirent.
120 Visque voluntati- tanta est super addita summnm
Scandere suadenti montem, ut, quocumqne moverem
Passus, sentirem pedibus succrescere pennas.
16*
244 PURGATORII XXVIIf.
Postquam suppositae percurriinus ardua scalae,
Supremumque gradum attigimus, sua lumina fixit
125 In me Yirgilius fuditque has pectore voees:
Arsura aeternum atqne babitura incendia finem
Vidisti, fili, atque aditura loca in illa tulisti,
In quibus hand iicet ulterius mibi cemere quidquam.
Huc usque mgenio te traxi fretus et arte;
130 Nunc tibi pro duce sit, sit pro ductore voluptas;
Ardua vicjsti, vicisti obscura viarum.
Ceme iliic solem in media tibi fronte micantem,
Graminaque et flores, frondosasque adspice piantas,
Quas fert sponte sua nulio terra ista colente.
135 Dum pulcbro advenient oculi fnlgore nitentes
Laetifici, ob laorimas quorum te jussus adivi,
Jam cessare potes, perque iila vireta vagari;
Nec mea tu dicta ulterius nutusque manebis.
Incolumi arbitrio, recta sanaque potitus
140 Libertate, vales, gravis et te falleret error,
Si te ex arbitrio prohiberet ducere vitam;
Nam tete supra cingo sertoque mitraque.
XXVIII.
Jam cupidus lustrare intus circaque recessus
Divini nemoris densos vivosque, novelli
Frangentes oculis fulgentia teia diei;
Haud mora, deserui ripam, caropumque patentem
5 Exiguo ingressus passu, per lene ferebar
Lente iter ambrosios exspirans undique odores.
Dulce strepens, ulla nratari nescia caussa,
Aura mihi frontem majore haud flaminis ictu
Tangebat, quam si afflaret vis blanda Favoni;
10 Quam propter tremulae ac dociles levitate secunda,
Quotquot erant, pariii nutabant ordine frondes.
l.
PORGATOail XXVIU.
245
In partem versae, quam contra projicit umbrain
Mons sanctus primam; haud tamen bae vertigine sparsae
Sic, ut desinerent fastigia summa tenentes
15 Arte sua volucres uti, solitosque ciere
Cantus; quae pleno fundentes gaudia corde,
Excipere omnigenis certabant cantibus boras
Primas sub foliis, quae edebant consona murmur,
Quale audire melos facile est prope littora Classis
20 ConOatum hinc inde in ramis pineta per alta,
Auster ubi Aeolio ienis se carcere solvit
Jamque per antiquae intuleram me devia silvae,
Tarde progrediens adeo, ut jam scire nequirem,
Qua veni, cum me vetuit procedere rivus,
25 Ad laevam modicis inflectens gramina lymphis
In ripas egressa suas. Pellucida quaevis
Fontibus ex nostris aliquid concludere misti
Unda videretur prae illa, quae illimis in imo
Nil celat fundo; quamvis subfusca sub umbra
30 Perpetua excurrat, quae Solis iumina nunquam
Nec Lunae patitur nemoris per ocapa vagari.
Adductis pedibusque oculisque ego fluminis alveum
Transsilui parvum, visurus laeta yireta
Florida, tam vario discrimine picta colornm:
35 Atque hnc mi occurrit, fieri ut quandoque videmus
Quiddam improviso, quod cunctas pectore curas
Attonito avertit Nullis comitantibus ibat
Ore canens mulier floresque a floribus ipsa
Secernens, pede tacta hujus queis tota nitebat
40 Semita. Cui dixi: mulier pulcherrima, amoris
Quae facibus calefis, fronti si credere dignum est
Cordis testanti sensus, ne huc abnue, quaeso,
Ferre aditum propius ripam, ut, quae cannina cantas,
Figere mente queam. Per te subit insula, per te,
45 Qualis erat spectanda, subit Proserpina in ipso
Tempore, cum genitrix illaon, ver illa serenum
246
FUHGAIXIBU XXVIII.
Amisit. — Veluti adductis ?estigia ^antis
Collecta in cboreain vertit matrona retrorsum,
Vixque pede ante pedem posito accessisae videtur:
50 Sic inter flores ostroque auroque micantes
Ad me conversa est, ut, quae defigit boneste
Lumina humi, virgo, voluitque explere rogantem;
Nam sic accessit, dulce ut modulamen iniret
Aures, atque omoes dederit cogaoscere voces.
55 At simulac venit, jucundi ubi fluminis undae
Irrorant herbas, dignata est toUere vuitum*
Haud oculos credo Veneri micuisse nitore
Tanto, cum praeter solitum haec se vulnere nati
Districtam sensit Dextra ridebat in ora
60 Opposita, manibus decerpens multa colorum
Millia, quQS alma emittit sine semine teilus,
Tres circa passus sejunxerat omnis utrosque;
Nec mare, quod mersa titulos deduiit ab Helle,
Trajectum Xerxi, frenum cuicumque superbo
65 Nunc quoque, tantum odii est passum, ulterioris amore
Ripae, a Leaodro Seston spectante et Abydon,
Quantum bic a me omnis, quod non patefacta dedisset
Tunc iter unda mihi. — Vos bic nova pectora adestis,
lUa ait, et forsan, quod me hac vidistis in ora,
70 Quae prius humanae naturae electa patebat
Sedes, ridentem, mirantibus insidet aoceps
Cura aliqua; at veniunt a carmine DekctoAti
Lumina, quae nebudas possunt depeUere mente.
tu, qui cunctis anteis, scitarier orsus,
75 Fare age, si quid vis altud; nam solvere praesens
Veni, quoad satis esse reor, quaecumqoe rogabis.
Lympha, inquam, nemorisque sonus mibi pectora pugna
Exs^itant minuuntque fidem, quae iacreverat ante;
Nam secus audieram fieri, ac quod vera monet res.
80 lUa mihi: Dicam, quo pacto haud evenit istnd.
Absque sua ca^issa, quod tanto corda stuypore
PURGATORIl XXVill. 247
Nunc tibi sollicital;, et quae tibi pkirima nubes
Officit, banc tergani. Snperonim bominumque Toluptas
Summa, illa ipsa placens per se sibi eola, crearit
85 Primum bominem dederatque bonis exceJlere factis,
Atque istas sedes, aeternae ut pignora pacis.
Ipsius ob vitiiun haud illi mora tonga r^ceptum
Hic dedit; ob vitium in Juctuni moestumque laborem
Et dulcem ludum et risum mutavit honestum.
90 Ne, quos progenerant isto sub monte, vapores
Terrae et aquae, soliti solis sectarier aestum,
Quoad Jicet, humanae conflictu beiJa cierent
Naturae, idciroo mens bic conscendit in altum
Huc usque: at parte ex illa, quam janua claudit,
95 Liber ubique manet Sed nunc, qnia totus in orbem
Cum prima coeli spbaera convolvitur aer,
(Ni Jatere ex aHquo huic proprium intemiperit obiex
Circttitum) hoc alto in spatio, quod in a^re vivo
Immune et vacuum est, icitque et personat omnem
100 Hic motiis siivam, quia plantis densa superbit:
Et tantum planta ictd potest, ut repleat auram *
Virtute ipsa sua; et gyros deinde ipsa retexens,
Hanc quatit. Altera bumus, prout per se est digna, suive
Naturam ob coeli, fit praegnans saeclaque gignit
105 Plantarum varia et varias prodenlia vires.
Nec vero posset vestris res mira videii,
Si quando audierint aliquam bic sine semine noto
Mittere radices plantam* Et tibi scire licebit,
Ut sacer hic caoq^us, quem caleas, semine abundat
110 Omnigeno, talemque solet concludere fructum,
Qualem*il]ic manibus non est convellere vestris.
Nec quas cemis aquas, manant ex paupere vena,
Quam vapor instauret glacie solvente rigorem,
Ut fiuvium, qui acquirit opes viresque remittit;
115 Sed fonte ex solido certoque erumpere pergunt,
Et tantum accipiunt a summi numine regis.
248
PUKGATOftll XXIX.
Quantum profundunt ex duplice parte reclusae.
Ex una erumpit fluvius yirtute repletus,
Qui malfi factorum cunctorum oblivia spargit;
lao Ex aiia, qui dat revocare et cemere mente
Oomia facta pie et caste. Qui hinc, nomine Lethes
Dicitur; Eunoes, qui illinc: neuterque suam vim
Exercet, nisi si ante aliquis degustet utrumque.
Et sapor istius superat genus omne saporum;
125 Et quamvis saturata satis tua oedere possit
Jam sitis, haud ultra me nil i^etegente recentis,
Id tibi praestabo gratis, quod consequa rerum
Mi suadet ratio; tibi nec fore dicta putabis
Jam mea cara minus, si haec exspatienUir aperte
130 Ultra promissum. Veteres, qui saecula vates
Aurea cantarunt, victumque statumque beatum
Forte in Parnasso, sunt somnia vaoa secuti.
Humana hic radix semper fuit integra, semper
Hic ver, bic quivis fructus, quaeque ire fluenta
135 Nectaris et vestri dicunt. Tunc ipse poetas
Respexi comites, et laeto non sine risu
Accepisse illos cognovi haec ultima dicta.
Deinde ocuiis redii ad praestantem corpore Divam.
XXIX.
At canere insistens, ceu percita amore pueila,
Hymni sub finem numeros modulata: Beati,
Addebat, quonm sunt vitae erimna tecta.
Ac veiuti nymphae, quae solae umbrosa vagantur
5 Per nemora, hae cupidae soiem vitare, tueri
lilae; tunc amnem contra vestigia movit
Per ripam. Brevibus gradientem ego passibns aeque
Passibus hanc brevibus propius sectabar; et inter
Ipsius atque meos centeni vix l>ene passus
10 Intererant, cum sic sese ripa utraque torsit,
mm
PURGATORU XXIX. 249
Rursus ut Eoae mihi sit plaga reddita lucis.
Nec multum progressus eram, cnm haec arbitra nostri
^d me oculos vertit: Frater, nunc adspice et audi,
Inquit, et ecce cito percurrens omnia splendor
15 In silva ingenti illuxit^ ut mente manerem
Ambigua, an fulgur coelo vibraret ab alto.
Sed quoniam fulgur subito pervadit abitque,
Isque diu durans magis et magis igne micabat:
Quidnam hoc? dicebam versans sub pectore multa.
20 Perque coruscantem gratum melos aera fundi
Audieram. .Quare sanctae tulit impetus irae
Audax me facinus primae incusare parentis.
Namque ubi parebant tellus coelumque profundum,
Femina sola, modo vitales edita in auras,
25 Uaud remanere diu velamine passa sub uHo est,
Sub quo stare pia atque aequa si mente tulisset, .
Ula ego, quae fando nulla aequat gaudia lingua,
Multo ante hausissem optatisque diutius essem
Functus. — At aetemae dum tot dulcedinis ibam
30 Inter primitias animo suspensus et haerens,
Proptereaque magis periundi pectus avebam
Laetitia, ante oculos aer, velut excita flamma,
Sub viridi micuit ramorum tegmine, et aure
Teste sonum dulcem ceu cantum audire videbar.
35 Aonides castae, si insomnes ducere noctes
Unquam sustinui per vos et frigora et aspram
Esuriem, me vera monet vos caussa vocandi.
Hic opus, ut totis Helicon in me influat undis,
Atque choro Uranie det opem stipata sororum,
40 Includam ut numeris meditanti maxima rerum.
Ulterius paulo fallebat, imagine fingens
Quattuor arboreas ex auri divite massa
Plantas, quod multum spatii nos inter et ipsas
Aequor erat medium. Sed cum fuit ire cupido
45 Sic iUas contra, ut, quod inest commune, fideles
250
PUHGATORII XXIX.
Eludens sensus, ob longius intemUum
Vi non deficeret propria, haec vis intima caussas
Inquirens veras me candelabra tuentem
Falsum animi admonutt, vocesque Ho$annal canentum
50 Personuisse nemus. Pnlchrum decus undique flammis
Desuper ardebnt melius, quam luna sereno
Coelo sub noctem mediam pleno orbe coruscans.
At mente attonitus tota cari ora petivi
ViRGiLii et vidi mihi respondere -stuporis
55 Non minus hunc oculis fassum fulgore gravatis.
Deinde iterum quaesivi acie miracula rerum,
Nos circa usqne adeo tardo pede visa moveri,
Ut minus incessu nova nupta videnda veniret
Tardo. Ast increpitans mulier sic ore locuta est:
60 Cur ardes inhians in vivas pascere luces
Victus amore oculos uno, et qnae pone sequuntur,
Negligis? — Huc multam tum vidi accedere tnrbam,
Nun secus atque dnces, indutam vestibus aibis;
Talis et hinc candor nnhquam (uit. Unda micabat
65 Laeva ex parte repercutiens, laevam mihi costam
Defigenti oculos, si consullare tnlisset
Mens speculum. Utque meam potui sic stringere ripam,
Ut me interjectus tantnm disjungeret amnis,
Substiti, ut inspicerem melius, praeterque meantes
70 Ire faces vidi, linquentes aera pictum.
Post se, peniculis simiies deducere tractus
Edoctis varios. Per quas in parte superna
Hunc distinguebat septemplice sparsa colore
Fascia septemplex, veluti soi candidus arcum,
75 Et Phoebe zonam. Haec retro vexilla micabant
Uitra oculi vires, et, quantum cemere quivi,
Distabant bis quinque gradus extraria signa.
Sub tanta coeli specie, quam carmine dico,
Deinde quater seni seniores pergere bini
80 Sunt visi. His rutilos dngebant lilia crines;
PURGATORII XXIX.
251
Et simul ore omoes: tu bene nata, canebant,
Adam inter natas! Bene natapie tempus in amne,
Omamenta animae, queis tu, pulcherrima, praeetas.
Ast ubi me contra flores et gramina liqnit
85 Libera, seque aliam imi&isit gens tota per oram,
Ut ]ux in coelo lucem comitata secundat,
Bis duo post turbam venere animalia, fronde
Cincta caput viridi. Bis trinas singula tergo
Gestabant alas, et erant per corpora plumae
90 Plenae oculis, quales, si viyeret, Argiis haberet.
Non vacat istoiiun formam describere versu,
Lector; cura premit major, uec largius isti
Indulgere queo; basque feras depingere doctus
Ezechiel adeundus erit« qui vidit ab Arcto
95 Nubibus has ventisque atque igne irruropere adactas,
Quales invenies illic, hic cernere tales
Fas erit, excipias, quas se vidisse Joannes
Alas testatur mecum, non consonus illi.
Quattuor has inter quod restitit intervalli,
100 Hoc geminis instructa rotis quadriga tenebat
Hore triumphali; hanc gryphus cervice trahebat;
Sublatasque alas gtypbus tendebat utrimque
Inter lemniscum medium bisque ordine trinos,
Laederet ut neutros, dum finderet aera pennis.
105 Tantum adscendebant, oculi ut servare nequirent .
Sublati. Quoad ales erat, membra aurea habebat,
Caetera lucebant albentia murice mista.
Non quem Scipiades, non quem Induperator agebat
Augustus, tanto currus te, Roma, decore
110 Dimisit laetam; sed currus Solis ad istum
Esset opum pauper; toto qui tramite aberrans,
Supplicibus votis terra implorante salutem,
Arsit ab igne Jovis, quem altae vis egerat irae
Justa satis. Dextramque rotam tres, agmine facto,
115 Cingebant Divae atque in gyrum menibra mQvebant,
252
PURGATORll XXX.
Nectentes choreas; quanim una colore rubebat
Tanto, ut yix possis ipsam internoscere ab igne;
Altera par viridi cames atque ossa smaragdo
Fulgebat; nivibus non tactis tertia habebat
120 Par decus : atque modo nivea ducente choream,
£t modo punicea, sum visus cemere adactum
Istius ad numeros citius vel tardius agmen.
Bis geminae a laeva vestitae murice ovantes
Plaudebant, monstrante illa, cui lumina trina
125 Munivere caput. — Prope totum nexibus oi^bem
Tractalum, vidi binos sub dispare veste,
Spectandos pariter gestu et gravitate decora.
Longaevos; unusque horum sese ore ferebat
Hippocratis socium, cui, quae carissima ducit,
130 Tradiderat quondam curanda animaUa mater
Natura; ast alium contraria cura notabat.
Hic ensem mtilum crispabat cuspide acuta,
Ut mihi cis rivum quateret formidine membra.
Exin bis geminos humili sub imagine vidi.
135 Solus post omnes ibat vur maximus aevo
Dormitans facie arguta. Haec capita inclyta septem
Gestabant vestes ut primae turba cohortis;
Non tamen his sacram cingebant lilia frontem,
Vemm et purpurei flores et mista rosarum
140 Gratia: quique ocuhis modice distasset ab ipsis,
Igne supercilium cunctis ardere putasset
Juratus. Sed ubi me contra advenerat axis,
Auditum est tonitra; dignusque exercitus ille,
Qualis qui ulterius prohibetur tendere gressu,
145 Cum primis pariter signis pede substitit illic.
XXX.
Septem ubi primoris coeli trio nescius ortus,
Atque obitus, minimae et nebuiae, velum excipe culpae,
Omnes qui monuit fungi sua munera nautas
PURGATORII XXX. 253
Ad portum jussos cla?o convertere navein,
5 Ut facit hic imus, stetit atque immobilis haesit;
Tunc populus Tcrax, qui primus Tenerat inter
Gryphum interque ipsum, circumspectare quadrigam,
Non secus atque suam pacem. Et, ceu missus ab alto,
Unus: Spon$a, veni ex Libano! ter tinnulus ore
10 Concinuit, totusque chorus clamore secundo.
Quales supremo exciti clangore beati
Carcere quisque suo surgent properanter, et ailus
Atque iterum indutam releTabunt pondere carnem;
Tales divino in cnmi arrexere ministri
15 Centeni aetemae cum turba interprete Titae
Aures ad Tocem tanti senioris; et omnes
Spargentes fiores: BBnedietu$, Toce fremebant,
Qui venis! unanimi, et: Manibus date lilia plenis!
Saepe oriente die partem, quae prospicit Indos,
20 Undique purpuream ridi, pulchreque serenum,
Quidquid restabat coeli, atque os solis oriri
Umbris praecinctum sic, ut, mihi dante vaporum
Temperie', hunc perferre diu mea lumina possent.
Sic intra nubem salientum ad sidera florum,
25 Angelica spargente manu, atque iterum intus et extra
Labentum, praecincta olea Tclum super album
Adstitit ante ocnlos riridcm referente colorem
In tunica mulier. Sed quae consistere sueta
Mens mihi, tamque diu praesens, dum hanc cernere coram
30 Contigit, haud uilo trepidabat fracta stupore;
Virtutem propter, quae occulta exibat ab ista,
Ilicet antiqui Tim magnam sensit amoris.
Alta simul rirtus percussit lumina risus,
Yulnere quae pectus mibi jam confixerat, ante-
35 Quam primo me fiore excedere jusserit aetas ;
Quo puer ad matrem Tultu contendit anhelans,
Si quis forte timor subitusTC accesserit aegror,
Anxius ad laeTam me Terti, haec Terba paratus
I
254 PURGATORII XXX.
Dicere Yirgilio: Non restat sanguinis ulla
40 Pars mihi vel minima integra, quam non occupet horror;
Agnosco, agnosco Yeteris Yestigia fiammae.
At se ViRGiLius nobis subduxerat, ille
Vates, cui me credideram propriamque salutem:
Nec quidquid genitrix amisit prima, ju?arat
46 Sic puras a rore genas, ut fietibus istae
Atrae non fierent. Dante, abeunte poeta,
Ne lacrima, nondum lacrima. Tibi flere necesse est,
Cum tibi cor alius trajecerit acrior ensis*
Qualis navarcbus prorae puppique recurvae
50 Turbam insistentem invisit passimque ministros
Per naves alias, animo et jubet esse parato;
In sponda cumis laeva, cum luroina verti
Nominis ad sonitum proprii, quod tradere scriptis
Nunc me res cogit, visa est, qnae apparuit ante,
55 Femina adesse mihi angelico velata sub imbre,
Atque acies in me trans rivum figere utrasque.
Hanc quamvis vehim praecinctum fronde Minervae,
Semper vivaci capitis de vertice labens,
Non sineret plane manifesta in luce patere;
60 Tunc quoque regali vuJtu gestuque proterva
Infit, more viri sub finem asperrima fando
Verba reservantis: Converte huc lumina visus;
Inspice me; namque iila ego sum, sum eadem ipsaBBATRix:
Quomodo es adscensu montem dignatus? An ipse
65 Forte ignorabas homines hic esse beatos?
At mihi tunc oculi in nitidos cecidere liqiiores
Fontis; et, ut vidi, adspectu divertere ad heiimm
Profuit; is pudor ora mihi frontemque gravarat.
Talis, ut haec, nato mater quandoque snperbam
70 Se fingit; namque ille sapor pietatis acerbae
Sentit amaroris quiddam. Sic fata quievit
Tum vero angelicae subito oednere cohortes:
In te speravi, Domme! et sub carmine finem
PUR6AT0RI1 XXX. 255
Fecenint decimo. Ut ?iva iuier tigna trabesque
75 Per dorsum Italiae glacie nix aspera durat,
Flamina cum perfiant slringuntque ex asse Boreo;
Uein liquefacta fluit seque in sese ipsa resohit,
Dum spiret tellus, quae aliquam desiderat nmbram,
Et simiiis flamniae est candelam fundere adortae;
80 Sic gena sicca fuit, pectus singultiiius expers
Ante barum cantus, quibus est mos tempus in omne
Aelernae ad numeros spbaerae componere Toces.
At postquam in dulci plus has modulamine sensi
Indulsisse mihi, quam si essent farier orsae:
85 Ah cnr tot dictis, mulier, sic conficis istum?
Qui mihi^cor circum geiidus duraverat humor,
In ventos et aquas abiit valideque premendo
Perque os perque oculos erupit pectore ab imo.
lUa haerens plaostri in dicta mihi parle, coronam
90 Sic afiata piam est: Vobis rigilare diei
Contigil iu jubare aetemi, nocturna nec nmbra,
Nec somnus passum Tobis intercipit ullum,
Tramite quem proprio labentia saecula signant
Quare cura mihi est major responsa rcferre,
95 Quae pulchre iste animo accipiat, qui fletibus ora
Inde loci rigat, ut parili sit culpa dolorque
Pondere. Magnarum haud solum virtute rotarum,
Quae cuncta ad certos convertunt semina fines
Pro vi stellarum comitantum; at munere largo
100 Numinis aeterni sic altos flante vapores,
Imber ut istorum mortalia iumina fallat,
Hunc sua vita dedit talem nova, ut ipse suae vi
Naturae dextros longa assuetudine mores
• Induere et miras virtutes edere quisset.
105 At tanto male fida magis silvosaque telius
Cum tristi evadit non culto semine, quanto
Est mage dives opis terrestris et aucta vigore.
Hic quondam stetit ore meo, ridentia honeste
256 PURGATORri xxxr.
Lumina miratus juvenilia, et hunc ego mecum
110 Rectum ducebam per iter. Simul ipsa secundae
Aetatis tetigi liroen, mutataque vita est,
Se mibi is eripere atque alio traducere amores.
Cum positis novus exuviis mortalibus astra
Spiritus hic petiit; postquam mihi forma decusque
115 Creverat et virtus, minus et minus huic ego cara
Atque accepta fui. Per flexus ire viarum
Non veros statuit, simulacra doiosa bonorum
Venatus, nunquam promissis sueta manere.
Nec mihi vitales divini flaminis auras
lao Profuit impetrare isti, ut per somnia perque
Mille artes alias revocarem. Huic tantula nostri
Cura fuit, ceciditque adeo mage praepete casu,
Ut, quidquid remanebat opis, servare studenti
Jam mancum fuerit, praeter roonstranda maligna
125 Regna, atque aeterua damnatas morte catervas.
Ergo harum invisi portam precibusqne rogavi
Admiscens lacrimas, qui dudum huc duxerat istum.
Rupta forent fata alta nei, secura vadari
Si possel Lethe, et daps haec gustanda veniret,
130 Symbola ubi deesset lacrimarum, quas dolor imus
Efiundat, fassus se poenituiiise malorum.
XXXI.
tu, qui in sacri ripa idteriore moraris
Fluminis! — obverso punctim, caesim ante rotato
Alloquio, quod erat visum tamen auribus acre,
Nil cunctata iterum coepit; — num vera locuta
5 Sim modo, dic, age dic; tanto cum crimine oportet
Yerba fatentis eant pariter. — Confusa facultas
Sic me torpnerat, ut quae vox hiscerat, ante
Quam lingua emitti posset, restincta maneret.
Non tulit illa diu, sed ait: Quid pectore volvis?
1
PCJRGATORII XXXI.
257
10 Jam mihi responde, quoniam tibi gurgitis unda
Letbaei nondum memorantem tristia mentem
Ausa tibi laesit — Mibi tum pudor ac timor istam
Yocem ore excussit: Veruml quod lumina visus
Pro auditu poscebat opem, ne verba perirenL
15 Ut ballista manus nimio conamine tensa
Chordam arcumque simui frangit, telumque minore
Impete contingit signum: sub pondere tanto
Sic ego disruptus lacrimas gemitusque profudi
Largos, praeclusaque via vox faucibus baesit.
ao IUa iterum: Mea cura boni cum incendere amore
Te studuit summi, quod tendere non datur uitra,
In quibus offensum est fossis tibi, quave catena,
Prorsus ut exuta, quae dat transcendere posse,
Spe sic deficeres? Quaenam compendia, quosve
25 Yidisti quaestus aliorum in fronte paratos,
Ut circumcursans illos venatus obires?
Denique post gemitum, quem duxi ex pectore, amarum
Yix fuit apta mihi vox respondere, sonumque
Aegre effinxerunt mea labra, rigantibus ora
30 Fletibus, et dixi: Praesens mihi copia rerum
Avertit ludens falsa dulcedine passus,
Me simulatque tui latuit praesentia' vultus.
IUa mihi: Quamvis tacuisses, sive negasses
Quae nunc es fassus, non essent crimina vitae
35 Nofa futura minus; sub tali haec judice fiunt.
Sed simulac proprio erumpit vox ore genaque
Sese incusantis, tum se rota vertit acutam
Contra aciem regno in nostro. Tamen, ut pudor urat
Te melius, validaque magis virtute repugnes
40 Sirenum voci, lacrimarum semina pone;
Audi, et sic disces, quo te in contraria pacto
Ducere debuerat cum came haec forma sepulta.
Haud unquam oblata est naturae munere et artis
Tanta voluptatis tibi copia, quanta refulsit
17
258 PURr.ATonii xxxi.
45 Pulchris ex membris, quae me inclusere, jacentque
Condita sub terra. Quod si te summa fefellit
Tanta voluptatis pariter cum funere nostro,
Quae res mortalis tibi jam ezoptanda fuisset?
Jam tibi par fuerat, postquam bona falsa priore
50 Conciderant telo, consurrexisse sequique
Me pone haud talem posthac. Neque forma pnellae,
Aut aliquid vani minimo durabilis aevo
Debuerant pennas tantorum mole laborum
Depressisse tibi, plures ut sponte maneres
55 lctus. Hos avis exspectat nova terve quaterve;
At queis silvescunt plumae, qui retia ponit,
' Aut arcum intendit coram, discedet inanis.
Quales, quos puduit, pueros haud hiscere quidquam,
Defixisque oculis ferrae auscultare videmus,
60 Conscia ubi facti mens poenituisse coegit:
He quoque vidisses talem. Atque ea talibus infit:
Quando ex auditis moeres, attoUito barbam,
Atque, ubi respicias, major te poena peruret.
Vento evellenti cerrus robusta resistit
65 Aegrius, hic nostris seu debacchetur ab oris,
Sive a Gaetulis agris, quam ego jussus in aitum
Sustuleram mentum; sed ubi me poscere vultum
Per barbam voluit, sat novi, quale lateret
Virus in hoc dicto. Postquam sublata figuram
70 Expandit facies, pulcherrima turba volantum
Jam roihi quaerenti sese praebere videndam
Destitit, et parum adhuc tuto est inspecta Beatrix
A me oculo. — IUa feram, natura duplice, et unam
Versa tuebatur. Nivei sub tegmine veli,
75 Transque oram viridem, plus se ipsam vincere priscam
ipsa videbatur, quam alias, cum erat incola terrae^
Hic mihi subjecit stimulos vis tanta doloris,
Ut, quae cunctarum rerum me maxime amore
Torsit, cunctarum foret invisissima rerum
PURGATORII XXXI. 259
80 Conscia tam dirus mihi pressit pectora morsus,
Ut victus caderem; et, qualem me fecerit» ipsa,
Quae dederat caussam, no?it. — Cum in pectora virtus
Mi rediit, super adstantem, quae prima reperta est
Sola mihi mulier, vidi, quae ajebat: Inhaere,
85 Heque tene ; tenus atque gulae me in fluminis undam
Traxerat, et raptans post se, levis et levis ibat
Innans ut radius. Sed ubi prope ripa beata
Adfuit: Adsperges mel ita dulce audita sonare
Est vox, ut memorare mihi vel scribere non sit.
90 Expandit geminos mulier formosa lacertos
Atque meum est complexa caput, mersitque quod undam
Sorbendam fuerat jussum demittere plenis
Faucibus: atque inde ereptum totumque madentem
Duxit, ubi choreas agitabant quattuor ore
95 Pulchro matronae, quae me texere lacertis.
Nos sumus hic nymphae, dicebant, sidera in alto.
Jam prius in terras quam esset deiapsa Beatbix,
Nos iili famulas dederat regnator Olympi.
Ulius ante oculos nos te ducemus acutos;
100 Sed tibi jam reddent visus, ut, quod latet intus,
Jucundum adspicias lumen, tres, quae inde propinquae
Altius interiora vident. Sic voce canentes
Coeperunt Exin me secum ad pectora gryphi
Duxerunt, ubi constiterat conversa Beatrix
105 Ad me, sic fatae: Ne oculos intendere parce;
Nos te lucentes juvat ante locasse smaragdos,
Unde tibi est jaculatus amor sua cognita tela.
Millia me ardorum quavis magis incita fiamma
Compulerant oculis oculos spectare micantes,
110 Qui tamen in gryphum defixo lumine stabant.
Ut sol in speculum, pariter radiabat in illam
Natura duplex animans, ratione modoque
Multiplici. — Ut me res haec admiranda stupentem
Fecerit, o lector, reputa, tunc cuqi ipse videbam
17*
260
PURGATORn XXXII.
115 Hunc stare, inque oculis yarium apparere tuentis.
Dum mens gustabat mihi laeta et plena stuporis
Illam, quae, quo plus saturat, plus esca sititur,
Tunc mihi, de solio testatae se esse snpremo,
Occurrere aliae coram tres ordtne Divae,
120 Carminihusque suis simul adjuvere choreas
Angelicis. Converte tuos, conyerte, Bbatrix,
Cantabant, oculos sanctos fidumque tuere,
Qui te yisunis tot passibus ardua yicit.
Da nobis yeniam hanc, tuaque huic fac ora reTeles,
125 Quae celas. aetemae yis yiyida lucis!
Ecquisnam usque adeo sub Pindi expalluit umbra,
Aut Aganippei potayit fluminis undam,
Qui non mente heheti, ingenio yideatur inepto,
Si te, qualis eras, studeat- describere, in illa
130 Ora, ubi te resonans concentibus aether obumbrat,
Ciun tua se facies dissoWit in aSra apertum?
xnii.
Usque adeo haerebant intenti aridique, decennera
Exsaturare sitim yisus, ut sensibus omnis
Mortua yis esset reliquis; et clauserat 3ios
Hinc atque hinc paries mittentis caetera curae:
5 Sic ad se attonitos lux risus ahna trahebat
Retibus antiquis; cnm me diyertere yultum*
Compulerant nymphae ad laeyam; nam has obstrepere auri
Haesisti nimis! audieram. Et qua Jege solemus
Cernere, percussi modo yisum a lumine solis,
10 Ipse diu carui luce. Ast ubi pauca tuendo
(Pauca quidem ad multum, quod sensus iceral, unde
Abscessi ingratis,) acies recreata rediyit,
Tum latus in dextrum yidi procedere turbam
Insignem decore atque pedem cum soie referre,
15 Et septemgeminis adyersa petentibus ora
PURGATORII XXXIl. 261
Flammis. Ac yeiutt tutando pectora sculis
Yertit sese acies in gyrum sigoa secuta,
Tota priusquam in se mutarier ordine possit;
Non secus illa cohors regnum coeieste colentuin,
20 Quac procedebat, pertransiit agmine longo,
Ante suum anterior quam temo flecleret axem.
Inde iterum nymphae ad radios rediere rotarum,
Et sanctum gryphus currum sic movit, ut una
Alarum pluma haud fuerit tamen icta tremore.
25 At quae ad Lethaeum mulier me traxerat amnero,
Et Statius mecum ipse rotam, quae perficit orbem
Arcum intra minimum, sumus una pone secuti.
Sic altum unusquisque nemus vacuumque pererrans,
Iliius culpa, quae falso credidit angui,
30 Angeiicum ad numerum gaudebat fingere passus.
Et quantum trino resoluta sagitta yolatu
Conficiat spatii, forsan, tantum ipse videbar
Progressus, donec curru est delapsa Beatrix.
Nescio, quid cunctos mussantes innuere Adatn!
35 Sensi, qui quandam sunt plantam cingere adorli
Fioribus, atque omni spoliatam frondis honore.
Huic coma pius tanto spatiosa patere videtur,
Quanto haec plus toUit sese; et inirabilis Indis
Alto esset capite, huic similem si ea silva tulisset.
40 Yita beata tibi est, qui rostro scindere lignum
Dulce hoc gustanti fugis, o gryps; nam male tortus
Hinc abiit venter! Sic circa robora plantae
Clamabant alii. Tum animans vice duplice natus;
Sic fas est semen justi cujusque tueri.
45 Atque ad temonem versus, quem traxerat alis,
Arboris ante pedes viduae raptavit, et iilum
Istius trunco reiigatum liquit in ista.
lUque solent isthic plantae, cum decidit allo
Lux ingens, magno lucis permixta nitore,
50 Quem post coelestem piscem radiare videmus.
262 PURGATORIl XXXI I.
Turgere, ac dein quaeque novo yeetita colore
Laetari, ante suos quam alio sub sidere Titan
Quadrupedes jungat: yiolis haec rubrius arbor,
Languidiusque rosis late decus expandebat
55 Yitam ingressa novam, cum ramos ante soleret
Tendere sic nudos. Hente haud comprendere quiyi,
Nec numeros omnes licuit, nec yerba notare.
Fingere si possem, ut somno fera lumina victus
Paulatim ad calami sonilum demiserit Argus,
60 Lumina, queis tanti steterat vigilasse diurnas
Nocturnasque horas; ceu qui exemplaria spectat
Lictor, et ipse modum scribendo imitarier ausim,
Quo me devinxit somnus. Sed quilibet istud
Artifices curent dooti. Quare haec ego mttto,
65 Dicturus yelum somni ut mihi lux scidit, et vox
Clamantis: Surge, o quid agis? Quo corde Joannes,
Petrus, Jacobus spectatum miilia florum
Ducti, queis malus fulgebat laeta, suoque
Angelicas turbas pomo aUiciebat hiantes,
70 Perpetuisque epulis sponsalia in aetliere agebat,
Atque ad se yicti verbum rediere sub iJIud,
Per quod majores sunt pulsi pectore somni,
Yideruntque scholae jam defecisse sodales,
MosEN EtuMque, immutatamque magistri
75 Esse scholam; hoc redii, et super adstantem ilicet ipsam
Yidi, quae fuerat pia dux ad fluminis undam,
Cui dixi totus trepidans: Quo est versa Beatrix?
Ast illa: Ecce hanc cerne nova sub fronde sedentem
Piantae ad radicem. Comitantum cerne catervam:
80 Caetera post gryphum conscendit turba canendo
Dulcius ac gravius carmen. Nec .dicere scirem,
FusiOr an fando fuerit; mibi nam iiia tenebat
Intentos oculos, mihi quae praecluserat omnes
<
Jam sensus: nudoque soio sola illa sedebat,
85 Qualis quae posita est illic custodia plaustri.
J
PUUGATORii XXXil. 263
Quod prius ad Iruncum gemina fera praedita forma
Yinxerat Hanc septemgeminae cinxere corona
Nymphae, prae manibus portanles iampadas iilas,
Quae Boreae atque Austri securae flamina spernunt.
90 Incota eris siivae hic modicum, sine fine futurus
Mecum urbis Romae civis, qua Christus ab urbe
Romanus dici voluit. Quare adspice currum,
llt prosis mundo, cujus sunt pessima facta,
Atque redux iliuc fac scribas omnia visa.
95 Dixit; ego totus dominae mandata paratus
Fungier, et mentem atque oculos, quo jusserat iila,
Contendi. Nunquam molu tam praepete venit
Ignis condensae nebulae, cum decidit illa
Ex regione imber, quae plus distare putatur;
100 Ut vidi in planlam volucrem Jovis aetbere iapsum,
Flores rumpentem atque novas cum cortice frondes,
Qui pariter toto percussit robore currum.
Quare hic nutavit, ceu tempestatibus acta
A dextra iaevaque ratis superantibus undis.
105 Deinde triumpbalis vidi se immittere cunis
Quadrigae vulpem, membris testantibus ipsam
Pastu omni caruisse bono. Sed turpia centum
Huic ausa objiciens muJier facta arbilra nostri,
Egit praecipitem, fugientemque impete tanto,
110 Quantum ferre unquam sine carn bus ossa valebant.
Dein qua ex parte prius voiucris devenerat, ipsUm
Yidi secretam currus descendere in arcam,
Corporis atque sui vestitam linquere pennis.
Et qualis corde erumpens lugubre dolenti,
115 Haec vox exivit coelo: Mea cymbula, quanam
Merce onerata male es I — Mihi deinde debiscerc visa est
Terra rotas ambas inter, vidique draconem
Exire et fixam per currum attollere caudam,
Qui, retrahentis acuni vespae de more, malignam
120 Caudam ad se traxit, currus partemque revulsam
264 PURGATORII XXXIII.
Corripuit secum, hac illac sine lege vagatus.
Ouodque fuit reliquum, ceu vivax gramine tellus,
Se texit plumis, casta fors mente bonaque
Oblatis. Et utraeque rotae se tegmine eodem,
125 Et temo indueranl, citius, quam ut p.oscat apertum
Os gemitus. — Yersa sic moles sancta figura
Parlibus ipsa suis capita est emittere visa.
Trina superstabant temonem et singula currus
Unumquodque latus. Surgebant cornua primis,
130 Ut tauris; unum sed cornu in fronte gerebant
Quattuor. Haud unquam in terris par cernere monstrum
' Contigit. Hoc supra, velut arx in vertice montis,
Sublimi meretrix habitu secura sedebat
Liberius, praesensque oculos agitare protervos.
135 At similem verito, ne quis potiatur adempta,
Juxta illam vidi arrectum pede stare gigautem,
Inque vicem interdum conjungere basia labris.
Et quoniam cupidos in me semperque vagantes
Yerterat illa oculos, stricto ferus ille flagello
140 A capite ad plantas totam decidit amator,
Et gelidis plenus furiis, et pessimus ira
Dissolvit monstrum, traxitque per avia silvae
Usque adeo, ut contra meretricis coepta novamque
Ista mihi una feram fuerit pro tegmine scuti.
xxxm.
Advenere, Deus, gentes, sunt dulciter orsae,
Nunc allernantes ternae, nunc voce quaternae
Carmen higentes nymphae. Et pia corde Beatrix
Yerba sub ista gemens talem sese ore ferebat,
5 Ut paulo fuerit plus immutata Maria
Ante crucem. At postquam fandi est data copia. stante
Yirgineo cantu, surgens suffusa colore
Flammae respondit: Stodicum, et me cernere vobis
mm
PURGATORII IXXIII.
265
Non erit; atque iterum modicum, vohisque videndam
10 Me daho, dilectael Dein prae se incedere jussit
Septemplex agmen totum. Tantummodo nutu
Meque ducemque egit post se, STATiuMque manentem.
Sic ibat; sed humum decimo haud pressisse putarem
Hanc passu, cum oculos oculis mihi perculit, osque
15 Tranquillo solvens Tultu: Huc, ait, ocior esto,
Ut bene composito accipias mea pectore dicta!
At simul accessi, ut decuit, sic ore locuta est:
Cur mecum veniens nihil audes dicere, frater?
Quales, quos nimium procerum praesentia tangit,
20 Ante ilios fari mussant et dentibus edunt
Yocem non vi?am; talis responsa remisi
Imperfecta sono: Fas est tibi noscere, Diva,
Quid mea res poscat, quidve huic magis utile cedat.
lUa mihi: Jam corda metu vultumque pudore
25 Solvere te jubeo, ne, somnia vana videntis
Hore viri, posthac mittas e pectore vocem.
Disce, fuisse neque esse usquam, quod reptile rupit
Yas; at qui laesit, non deterrerier offa
Intrita vino supremi vindicis iram
30 Credat. Nec longum viduata haerede manebit
Quae volucris pennas ad currum liqueratj unde
Evasit monstrum, labente ac tempore praeda.
Nam video certe, idque adeo narrasse juvabit,
Non adeo longe ducentia tempus abesse
35 Sidera, ab offensu quovis atque objice tuta;
Quo, quae quingentos numerant et quinque decemque,
Signa, Deo miltente, dabunt, qui caede necabit
Impuram audentemque simul non fanda gigantem.
At meus hic sermo, ut Themidis Sphingisque loquela,
40 Abditus, id tibi forte minus suadere valebit,
Qui more illarum mentes ambagibus umbrat.
At pro Najadibus mox facta aenigma resolvent
Hoc durum, nulla pecudum frugumque ruina.
266
PURGATORll XXXUI.
Tu signa, et quales nunc milto ex pectore voces,
45 Tales fac doceas qui gaudent munere yitae,
Quae cursu ruit in funus. Tibi mente repostum
Id maneat, simul incipies haec tradere scriptis,
Nec taceas, qualem yidisti surgere plantam,
Quae nunc est illic dupJici expilata rapina.
50 Quicumque hanc ausit spoliare, aut scindere plantam,
Iste Deum laedit, ceu re maledixerit illi;
Namque iile hanc sanctam sibi soli rite creavit.
Hanc quia poUuerat morsu, moerore peresa
Ac desiderio, per millia pluraque iustra,
55 Quae prior humanos anima est infusa per artus,
Optavit proprio qui est ultus sanguine morsum.
Mens tua dormitat, si non putat esse falendum,
Praecipua fieri caussa, ut se tollat in altum,
Et lam diverso se eflundat vertice planta.
60 £t tibi, quae vanae cingebant pectora curae,
Si minus humores Elsa de fonte fuissent,
Et quae spectabas hinc gaudia Pyramus album
Ad morum, res ob tantas, tot tempora rerum
Saltem quid valeat Deus ultor, ab arbore quisses
65 Discere mente tua, et propriis succurrere rebus.
Sed quoniam video te saxea corda gerentem,
El culpis contincta, mei ut tibi lumina dicti
Perstringant oculos, te, si minus edita scriptis,
Pectore ferre tamen jubeo haec tibi inusta profundo,
70 More viri palma praecinctum hostile gerentis.
Tunc ego: Ut impressam formam cera apta sigillo
Haud unquam immutat, mihi stant infixa cerebro,
Quae modo signasti. At quianam sublime volatu
Usque adeo tua verba petunt optata, seqnacis
75 Ut lumen visus tanto minus utile reddant?
Illa mihi: Ut discas, queis sis auctoribus usns
Atque schola, ac videas, qui possit talia fantem
Illius doctrina sequi; ac tibi noscere delur
PURGATORII XXXIII. 267
Yestruin divino distare a tramite taDtiini,
80 Quantum discordat terrae pars infima sphaerae
Coeli, quae fertur properanti altissima cursu.
Hic ego respondi: Haud memini me longius unqaam
A te unum abscessisse pedem, nec conscia morsu
Cor mihi mens tangit. — Si te id meminisse potestas
85 Deficit, illa inquit ridens, nunc ipse memento,
Ut tu Lethaeos hodie gustaveris haustus.
Si ex fumo arguitmr flamma, haec oblivia culpam
Includunt animi longe diversa secuti. '
Jam vero mea verba, rudes quoad convenil ista •
90 Contendenti oculos recludere, nuda resolvam.
Et magis efiulgens et cursu lentior orbem
Sol usurpabat medium coeli atque diei,
Qui, pro prospecttt vario, mutatur et ipse;
Cum subito, veluti mos est ducentibus agmen
95 Praemissis, si qua est novitas comperta, stetere
Septenae nymphae, languens ubi decidit umbra,
Qualem sub foliis viridantibus, atque nigrante
Ramorum spatio rivis algentibus Alpes
Distribuunt. Ante has vena delabier una
100 Euphratem et Tigrim fueram mihi cerhere visus,
Et, quasi amicitia junctos, discedere pigros.
lux, ingens humanae gloria gentis!
Quod genus istud aquae est, una quae ab origine sese
Explicat huc veniens, seseque petitque fugitque?
105 Dixi. — Hoc, respondit, tibi erit rogitanda Matella,
Ut dicat caussam. Huic mulier pulcherrima contra,
Ut facit a culpae qui sese crimine solvit:
Has res, atque alias monitum mea cura remisit;
Nec timeo, a Lethe ne dicta absconderit amnis.
110 Olli sedato responditcorde Beatrix:
Cura illi major, per quam rerum immemor ipse
Redditur, ofiudit mentem fortasse tenebris.
Atque ecce Eunoes, qui praeterlabitur ovam.
268
PURGATORII XXXIII.
Nec mora; tu prensuin propera deducere ad amnem
115 More tuo, ut Tirtus ipst coUapsa reTivat.
Qualis corde anima bumano, quae innectere nescit
Caussam excusandi, et cui, quae est manifesta voluntas,
Nutibus alterius sua fit; sic ilicet ista
Mi dextram arripiens Statio muliebriter inquit:
120 Fac comes huic venias. — Spatium si longius esset
Scribendi, aggrederer cantare ex parte beantes
Haustus, lector, qui nunquam me ire sinebant
Expletum: at quoniam, quas poscunt ista secunda
Carmina, complevi cunctas ex ordine chartas,
125 Artis me frenum prohibet jam longius ire.
Deinde gradum a sancta revocavi fluminis unda
Sic instauratus, qualis nova planta novata
Fronde nova, punis, conscendere ad astra paratus
I.
lllius, qui cuncta moyet, quocumque penetrat
Gloria, plusque illi parti cedit, minus illi
De splendore suo. Quod plus deducit ab ipsa
Lucis, ego coelum deveni ac talia vidi,
5 Qualia nec scit, nec potis est unquam inde reversug
Dicere. Namque animus desiderii prope summam
Accedens, totum tunc sese immittit in istud,
Ut mens nostra sequi repetens non possit eunlem.
Yerum, quae potui de sancto condere regno
10 Mente, haec materiam praebebunt carminis ausis.
Postremum hunc, bone Apolio, mihi concede laborem»
Effice meque tua vas sic yirtute repletum,
Ut petis, ex lauro mihi amata serta daturus.
Sat nobis tentasse jugum fuit hactenus unum
15 Parnassi; reliquum ast opus est modo inire per ambo
Campum. Fac intres mea pectora, tuque poetae
Adspira, quaiis, cum te tulit impetus olim,
Audacis Satyri vagina diripere artns.
yirtus divina, meae si tu annuis arti
20 Usque adeo, ut per me, quae stat signata beati
in capite umbra meo regni, manifesta patescat;
Ad tibi dilectos ramos properare videbis,
Frondibus atque tuis me tum praecingere frontem.
Queis et materia et tu me dignum esse putabis.
272 PARADISI I.
25 Namque adeo, pater, haec raro omamenta Jeguntur,
Ducat ut insignem Caesar ▼atesve triiunphum,
(Proh culpa humanae opprobriumque cupidinis!) ut jam
Gignere Delphifica deberet gaudia Divo,
Si quem ardore sitis stimulet Peneia planta.
30 Ingentem, flammam perpauca faTilia secundat
Fors aliquis post me cantu meliore precetur,
Ut Cirraea domus votis responsa remittat.
Diversis generi mortali surgit ab oris
Lampas, quae mundum lustrat; sed surgit ab illa^
36 Cyclos bis geminos quae jungit cum cruce trina,
Percussura viam meliorem, junctaque stella
Exit cum meliore, et ceram temperat orbis
Terrarum pius sponte sua obsignatque sua vi.
Talem ingressa locum, quasi prima crepuscula noctis
40 Hic et mane illic eflfecerat, albidus ille
Semiorbis stabat totus, pars altera nigra,
Cum latus in iaevum se vertere visa Beatrix
Est mihi et inspicere in solem. Sic figere soli
Numquam aquila ausa suos est visus. Utque priore
45 Misso exit, sursumque solet resilire secundus
Fulgor, more peregrini remeare studentis:
Sic et ego hunc actum, qui nostris insinuavit
Sese luminibus, percussus imagine mentem,
Desumpsi, atque oculos infixi in lampada solis
50 Nostrum ultra morem. — Humanis virtutibus illic
Multa licent ratione loci, quem condidit auctor
Humano generi proprium, quae hic posse facultas
Non est. Hunc nec ferre din, nec temporis horam
Sic tamen exiguam potui, ut candentis ab igne
55 Hunc instar ferri haud circum fulgere viderem.
Qui duplicare diem subito est mihi visus, ut ille
Si sole omnipotens alio decorasset Olympum.
Stabat in aetemas sphaeras immota Beatrix
Tota, oculos figens, et ego mea lumina in ipsam
PARADISI f. 273
60 Inde amota mihi. Interius sum factus ob hujus
Adspectum talis, qualem se vidit ob herbam
Gustatam aequoreis coosortem assidere Di?is
Glaucus. Sic hominem superum virtute potiri
Res est, quae vetat ostendi per verba; sed istud
65 Est satis exemplum, queis servat gratia donum
Tale experturis. — aeterni ignis amoris!
Si tantum illud ego mei eram, quod lucis in auras
Duxisti ex nihilo primum, tu qui astra gubernas,
Nosii. Nam tua lux me ad coeli sustulit aulam.
70 Ut rota, quam aeternas, o summa optata voluptas,
Harmoniae illa W, quam tu moderaris et apte
Digeris, intentum attraxit, tum soiis ab igne
Yidi oculis tantum coeli excandescere, ut imber
Yel flumen nunquam tam yasto quiverit alveo
75 Immanem peperisse lacum. Modulaminis iUe
Insueto sonus auditus mihi, lumen et ingens
Mi desiderio incenderunt pectora tanto
Caussarum, ut nunquam sim tale expertus acumen.
Quapropter, quae me haud aliter, quam me ipse, videbat,
80 Commoti cupiens animi coroponere fluctus,
Ante ego quam loquerer quidquam, sic ora resolvit
Atque ait: Ipse facis te crassae mentis, inanem
EfBngens speciem rerum, ut tibi cemere non sit,
Quod tu, hac excussa, adspiceres. Terram haud pede tangis,
85 Ut rere ; at non sic nativam praepete cursu
Effugiens sedem fulgur ruit, ut citus istam
Tu repetis reditu. — Mihi si brevia edita dulcem
Yerba inter risum suaserunt exuere unum
Confusae mentis dubium, irretire secundum
Me coepit, dixique : Ego jam me animo esse quieto
Jussi, contentus sat magni a mole stuporis.
Sed qut praevertam ista levissuna corpora cursu,
Id nunc admiror. Quare tunc pectore ducens
Illa pio gemitum, tali in me lumma vultu
18
274
PARADISI r.
95 Vertit, quo nati deliri mater in ora,
Et coepit: Quidquid rcrum est, has digerit ordo
Inler sese omnes. Isque ordo forma vocatur,
Quae facit omne Deo simile. Hic concta alta creata
Aelernae cernunt Tirtutis signa notasque,
100 Quae meta est, ad quam mihi dicta ea norma refertur.
Ordinis in leges, quas diximus, omnia prona
Sunl per diversas sortes, quae plusque minusque
Principio accedunt. Ita per mare cuncta moventur
Naturae iinmensum diversa ad littora, et una .
105 Res quaeque infuso instinctu, quo singula fertur.
Hic igneni fert ad lunam, mortalia corda
Hic icit motu, hic terram cogitque premitque.
Nec modo quae ratione carent, hic app«tit arcus,
At quae mente valent ac versant libera amorem.
110 Quae tot disponit propria sapientia luce,
Stare jubet semper coeJum, in quo se rotat illud,
Quod mage festinum est. Atque hUc, veluti ad loca certa,
Nunc iiiius agit nos virtus incita chorda,
Quae, quidquid jacit, hoc ad signom dirigit aptom.
115 Yerum ut ab artiOcis discordat mente frequenter
Forma, ubi materies buic respondere recuset
Surda; ita et lioc abennt a cursu saepe creata,
Quae sic acta suo divertere tramite possunt,
(Utque vidore potes delabi nubibus ignem,)
120 Dummodo flectatur faisa dulcedine primuB
Impetus in terram. Non plus tibi mira putanda est
Res, bene si reputo, quod scandis, quam exiguus fons
Alto monte ruens si fnndum irrumpat in imum.
In te res miranda foret, si, te objice nuUo
125 Impediente, jacens in terris ipse sederes,
Sicut humi vivar vis flammae strata quiete. —
Hinc illa ad summum vertit sua lumina Oiympum.
L
PAHADiSI II.
275
II.
Vos, rate qui vecti parva venistis, avenles
Audire, usque meam sectati pone carinam,
Quae mare cantando verrit, jam liltora vestra
Respicite, et pelagus ne ultra tentate profundum;
5 Nam vos, me amisso, loca devia forte petetis
Errantes. Nemo, quod arandum prendimus, aequor
Unquam percurrit. Tritonia Diva labori
Adspirat nostro, nos dexter ducit ApoUo,
Atque novem Musae monstrant Erimantidas ursas.
10 Pauci, mature qui prospectastis hiantes
Angelicum panem, quo vita hic vivitur, at non
Exsaturata manet, dimittere salsa per alta
Navigium vobis licet observantibus undam,
Quam sulco, prius aequalis quam strata residat.
15 Praestantes illi, qui adierunt Colchica regna,
Obstupuere minus tunc, quum videre bubulcum
Aesonidem factum, quam vos, mea vela secuti.
Ingenita et jugis sitis in, quod imagine ridet
Divina, regnum celeri nos impete agebat,
20 Ferme quo adspicitis coelum. Spectare Beatrix
Sursum, et ego hanc. Tam forte diu, dum cessat arundo,
Et volat atque fugit resolutam libera chordam,
Sensi delatus, quo me divertere suasit
Res mira ad se oculis. Illa autem, quam uUa nequibat
25 Cura latere mei cordis, convertit utramque
Ad me aciem pariler laeta, ut pulcherrima forma:
Mente Deum, dixit, bene grata suspice, qui nos
Primae conjunxit stellae. Mihi lucida visa est
Ac densa ac solida ac nitido stans corpore nubes
30 Nos tegere, haud secus atque adamas solis jubare ictus.
Ingressos intus nos bacca aeterna recepit,
llt recipit lucem fluvialis gutta cohaerens.
Si tum corpus eram, si non comprendere mente est,
18*
r
276
PARADISl II.
Qut rem, quae triplex spatium occupat, iusinuare
35 Altera passa sibi res sit, quod fiat oportet,
Corpus ubi in corpus repat, muito acrius esset
Ardendum nobis mirarier illius esse,
Qui sibi conjunxit naturam hominisque deique.
Tunc ibi cernere erit, quod demonstrare nequibit
40 Hic quisqiiam atque fides jubet omnes credere cerlo,
Ut quae vera patent per se notissima, primo
Credenda intuitu mentis. — Tunc ora resolvens
Dixi: Ego, Diva, pio, quoad possum, huic pectore grates
Solvo, mortaii qui me sejunxit ab orbe.
45 At quid, dic quaeso, quid sunt nigra corporis hujus
Signa ea, quae in terris de Cain fingere suadent
Fabeliam? Uia diu subrisit; deinde loquelam
Solvens: Si mortalis, ait, sententia aberrat,
Clavis ubi sensus nescit recludere verum,
50 Certe haud deberent jam pungere tela stuporis
Cor tibi; nam ratio, quae sensus pone sequatur,
Cernere ut ipse potes, brevioribus utitur alis.
At da, quid tecum reputes. Tunc buic ego contra:
Ex raro ac denso, quae sic diversa videntur,
55 Esse reor. — Muito haec in vortice mersa videbis
Falsi, quae modo credis, ait, si rite tenebis,
Quae dicam contra. Demonstrat lumina vobis
Multa orbis sphaerae octavae, diversa notanda
Mole sua ac lucis natura. Hic cellige primo.
60 Si rara ac densa efficerent ea, qualia constant
Quantaque, flammivomo cuivis vis unica inesset,
Plusque minusque tributa globo, atque aequaliter uni-
Cuique. At multiplices virtutes ex elementis
Primis, quae formam statuunt cujusque, necesse est
05 Nasci, quae deleta forent, te judice, cuncta,
Hoc uno excepto. Adde etiam: si caussa nigroris
Rarum esset, quod tu vocitas ; aut iste planeta
Partim ex materia jejunus forte laboret, .
Il» ••*"■»•■
PARADISI II. 277
Aut, ut opima adlpe et mixtim minus uncta per artus
70 Corporis unius caro diditur, kaud secus iste
In proprio chartam mutet versa vice libro.
Quae mihi dicta prior caussa est, in Solis aperta
Esset defectu, nam translucere videres
Lumen ut ingestum reji, quae corpore raro
75 Constet. At id non fit. Quare inspectare secundani
Est operae pretium. At tibi si dabo funditus istam
Eversam, tunc ista tuae sententia mentis
Falsa erit. Hoc rarum si haud est penetrabile, oportet
Sint certi fines, quos tendere non sinat ultra
80 Rem sibi pugnantem, seseque retro inde refundat
Alterius jubar, ut per vitrum, ubi bractea plumbi
Texerit huic tergum, resilit color. At modo dices,
Hic magis atque alibi jubar apparere retusum,
Quod vi rejectum m^is interiore recessit.
85 Hunc tibi poscenti nodum experientia solvet,
Si forte hanc tentes, quae vestrae, fontis ad instar,
Dat rivos artis. Speculorum lumina bina
Accipe, et his medius fac sistas. Inter utrumque
Pone aliud speculum, quod distet longius a te,
90 Inveniatque tuos oculos. Conversus ad illa
Fac tibi post tergum stet vivida flamma lucernae,
Quae triplex vitmm speculorum accendat, et ipsa
Ad te se referat rejecta vitri objice trino.
Quantulacumque licet discrimina cernere lucis
95 Non sit rejectae, facies prout singula vitri
A te dissimili posila est procul intervallo,
Cernes, ut speculo huic aeque splendere necesse est.
Nunc ut, quae nivibus subsunt, sole icta repente,
Exspoliata colore manent, et frigore primo;
100 Sic, hac mente tibi exuta, stat certa voluntas
Informare adeo vivaci lumine, ut, in te
Illud ubi incurrat, pleno fulgore coruscet.
Includit coelum divina pace quietum
278 PAKADISI II.
Corpus, perpetuo quod circum turbine fertur,
105 In cujus virtute jacet summae esse capaci
CoDcIusae spatio. Quod tot spectabile signis
Succedit coelum, accepta hinc partitur in omnes
Naturas alias passim, quas continet a se
Distinctas. Orbes reliqui, discrimine stellas
110 Distinctas Tario amplexi, has componere fines
Ad proprios, pariterque ad semina propria pergunl.
Non secus ac jam cernis, eunt haec organa mundi ;
Prout inde accipiunt, ita agunt in corpora quaeque.
Nunc tu per quod iter propero contingere, ut optas,
115 Verum, fac videas, ut posthnc ipse tenere
Haec vada tu solus possis. Hic motus et illa
Sanctorum virtus gyrorum, non secus atque ars
Tundentis scalpri a fabro, Sic spiret oportet
A superis, commissa sibi quibus astra movere
120 Contigit. Ac coelum, quod tot fulgentia pandunt
Lumina, distinctum laetatur imagine pulchra,
Quam trahit a celsa volventis mente ministri,
Et consignatam reliquis consignat in astris.
Utque anima, in vestro dum degit pulvere, multa
125 Per membra, atque artus varios ac dispare forma,
Sese ad diversas vires dominata resolvit:
Sic sua multiplicans per stellas explicat intus,
Quae mens has agitat, bona, et una atque integra fertur.
Sese diverse pretioso corpore, cui dat
130 Yitales vires, virtus infusa remiscet,
In quo, ceu vita in vobis, consistit et haeret.
Naturam ob laetam, qua manat origine, mista
Yirtus per corpus lucet, quo more modoque
Se per pupillas diffundunt ga^udia vivas.
135 Effluit ex illa quidquid differre videtur
Lucem inter lucemque, haud texto ex raro et opaco,
Proque sua bonitate ea tnr1)ida claraque gignit.
w^
i^a^
w
PAKADISt III.
279
III.
Qui iDihi sol pectus prius inflamindvit aniore,
Monstrarat puldiri, dempto vcUraine, veri,
Dum sua conflrmat, iiostra argiimenta refutat,
Adspectum dulcem, Jamque, ut mentem ipse faterer
5 PurgaUim et certam, extuleram, ut magis arduus ore
Farer, quoad decuit, caput. Ast objecta repente
Est OGuUs visi species, quae inspecta revinxit
Me totum usque adeo, ut praesentem errata fateri
Fixerit immemorem. Ceu per peliucida, tersa
10 Vitrea vasa, aut per, nuUo turbante, nitentes
Lymphas baud altas sic, ut fundi ima nigrescant,
Tenuia tam redeunt nostrae exteriora figurae,
Quam baccae candor, nivea qui in fronte locctur;
Sic mihi se obtulerant fari plura ora parata;
15 Quare me errori cepit contrarius error,
Quo vir amore arsit captus fontisque suique.
Quod simulao sensi, ratus haec simulacra repulsa
A speculis, ut cuja essent cognoscere possem,
Conversis respexi oculis; sed nuUa videre
20 Contigit, hisque actis prae me, ducis ora petivi
Dulcis, ab his pendens, quae ardebant himine sancto.
At mibi subridens: Noli admirarier, inquit,
Ridentem, postquam ipsa tuum puerile notavi
Judicium, quoniam tua planta insistere vero
25 Non credit, sed more suo te ducit inani
Conatu. Quas tu cernis sub imagine, verae
Sunt animae, huc missae, quia, quae vovere, falentur
Se votis mansisse minus. Quare alloquere illas,
Audi, atque adde fldem dictis. Nam vivida veri
30 Lux, satis his faciens, a se has deflectere passum
Ullum non patitur. — Tum unam, quae visa loquendi
Plus cupida est, umbram fuit ingens ardor adire;
Et coepi, quasi quem studium nimis acre fatigat
280 PARAOISI 111.
Mussantem: anima egregie fausta edita sorte,
35 Quae vitae ad jubar aeternae dulcedine abundas,
Quam qui non gustat, nunquam cognoscere possit:
Pergratum fuerit, si des mihi discere nomen
Ipsa tuum ac sortem vestram. — Quare illa parata,
Nec reroorata diu, haec oculis ridentibus infit:
40 Nunquam noster amor portam poscentibus aequum
Claudit, non secus ac similem sibi qui jubet esse
Quemque sua ez aula. Quo me tunc tempore habebat
Hundus, virgo Deo sacranim rite sororum
Augebam numerum; et, bene si scrutabere mente,
45 Non tibi celabor forma magis aucta decora,
Ac me PiccARDAii nosces, quae immixta beatis
Ipsa beata choris, ubi quam lentissima sphaera
Est lunae, locor hic. Quae nobis pectora solum
Exhilarata ardent divini flaminis igne,
50 Se duxisse hujus laetantur ab ordine formam;
Et nobis sors ista data est, quae tam ima videtur,
Quod curasse parum arguimur solemnia vota,
Et partim solvisse minus. — Tunc occupo et inquam:
Nescio quid vobis divini fulget in ore
55 Mirifico, prima quod vos ab imagine mutat.
Ipde fuit nobis revocandi tarda facultas.
At quod tu narras, dat opem, ut cognoscere vultum
Sit mihi res levior. Sed ne hoc mihi dicere parce:
Yos, quae felices in sphaera degitis ista,
60 Unquam fert animus magis altas quaerere sedes,
Piura ut mirari majoraque foedera vobis
Multiplicare iliic detur. — Prius illa parumper,
Cum qua tunc umbra stabat, subrisit et exin
Vultu adeo laeto respondit, ut igne caloris
65 Icta videretur primi: Quae dissita nostrum est
Per pectus, frater, sancti vis plurima amoris,
Dat desiderio tranquilla pace potiri,
Et facit, ut simul illa velit, quae possidet, uitra
^m
mm
■■
■H
PARADISI III.
281
Nil sitiens. Etenim si ferret nostra cupido,
70 Adspirare ultra atque magis sublimia inire,
Nostra forent vota illius pugnantia menti,
Qui nos sejnnctas habet hic; quod et ipse videbis
Non cadere in sphaeras istas, ub: amare necesse
Dicas, si bene naturam perspexeris hujus
75 Aestus« Quin imo stat in hoc yitae esse beatae:
Stare intra fines, quos dat divina voluntas,
Cum qua de nostris quoque fit mens mentibus una.
Quare qualescumqne sumus per multa gradatim
Limina, id et regno placet omni, non secus ipsi
80 Regi, qui nos sponte sua trahit, atque voluntas
Hujus pax nostra est. Ipsa est iliud mare magnnm,
Quo, quidquid creat iiia, atque edit lucis in auras
Natura, assiduo motus conamine tendit.
Tum patuit mihi, ut in coelo Paradisus ubique est:
85 £tsi cuncta beans supremi gratia amoris
Impluat haud aeque. Hic illorum more virorum,.
Quos daps una dedit saturos, at ubi altera restat
Esca gulam alliciens, ilU hanc spectare videntur,
Gratiaque est aliis de prima, ego nutibus usus
90 Et verbis egi, totam ut cognoscere telam
Possem, unde haec radium nondum ad capita ultima traxit.
Perfectae ob cursum vitae, meritumque profundum
Altius in coelo, dixit, stat femina, cujus
Ad normam in terris vos inter membra teguntur,
95 Yelaturque caput. Duici dare corpora somno,
Et vigilare illo cum sponso tempus ad usque
Postremum cupiens, cui fiunt omnia cara
Et rata, quae pietas et amor conformat ad aequam
Illius mentem. Primaevo flore juventae,
100 Illam ut subsequerer, terrae bona fluxa valere
Jussi, quoque illa usa fuit, me vestis amictu
Inclusi, sectamque sequi sectaeque magistram
Certa, palam vovi. At gens plus male sueta nocerey
282 PARADISl IV.
Qaam merita, aTulsit dulcis me limine claustri.
105 Testor ego Superos, qualis post iiia dolenda
Yita mihi fuerit. Quae se luz altera monstrat
Dextra mibi fulgens, quaeque ardet lumine nostri
Toto orbis, quidquid de me sum farier orsa,
Vult de se accipias, seseque fuisse sororem
110 Dicit, cui capitis sacratnm est tegmen aderoptum.
Sed quoniam ad Testros fluctus invita reducta est
Jus contra moremque bonum, nunquam illa solutum
Cor habuit velo. Lux haec Corstantu magna est,
Quae se ex Suevorum vento genuisse secundo
115 Progeniem narrat, quae tertia et uitima lapsi
Vis fttit imperii. — Sic iila, et voce canora
Coepit: Ave Marial atque canens evannit auras
In tenues, veluti grave per vada turbida corpus
Atque hanc, quoad potuit, cedentem nostra secuta
120 Est acies: ubi deflexit, quo me egerat aestus
Major, quaesivit signum et conversa petivit
Tota Bbatriceh. Illa oculos mihi pereulit inslar
Fuiguris, ut primos ictos ego ferre nequirem:
Quae mihi caussa fuit, cur tardior ipse rogarem.
IV.
Binos pone cibos distantes atque moventes
Cor pari utrosque modo; vacuum prius ardor edendi
Conficiet quemvis, qui liber sponte sua sit,
Quam denti alterutrum admoveat Sic agna lupurum
5 Iram inter geminam pariter perterrita staret;
Sic duo damarum canis inter corpora restet.
Quare, si tacui dubiis exercitus aeque, «
Nec me reprendam, quoniam res ipsa necessum
Hoc habuit, nec me laudo. Labia 4pse premebam ;
10 At desiderium liquide apparebat in ore,
Solaque prex vultus plus, quam distincta loquda,
PARAOISl IV.
283
Posse videbatur. — Danielis roore Beatbix
Usa est, qui regis sceptro Babylona tenentis
Iram dissolvit, violenta et iniqua jubentis.
15 Atque ail: Haud me jam fallit te hinc inde retorquens
Cura duplex pressa intus, ut extra nulla patescat.
Tu sic concludis: Bona si durare yoluntas
Certa est, cur unquam alterius violentia possit
Imminuisse modum meritis? Tibi et altera cura
20 Subjecit stimulos; ita enim remeare videntur
Ad stellas animae, ut sententia prisca Platonis
Innuit. Ista gravant aequali pondere mentem
Hinc atque inde tibi. Quare, quae extrema labori
Sunt tibi, queisque subest plus fellis, priraa resoivam.
25 Qui plus ex Seraphim sese transformat eandem
In speciem, a vera quam ducit imagine palris
Supremi, Moses, Samuel atque ille Joannes,
Non Maria excepta, tu utrum velis, elige, dico,
Nemo aliis, animae quam iliae, quafum ora videnda
30 Huc occurrerunt, scamnis considit, et aevo
Nemo minor fuerit, nec grandior; omnibus unns
Est locus, atque simul primo dant fulgere coelo,
Quod decorant, cuncti. Sed quisqiiis dispare norma
Dulcem ibi agit vitam, prout tangit plusque minusque
35 Aeternum hos flamen. Se hic exhibuere videndas
Illae animae, non quod sphaera haec sorte obtigit ipsis,
Ast ut quaerentem coelestia scamna docerent,
Quae minus adscendunt. Namque haec sola apta loquela
Est vestro ingenio, quod tantum a sensibus haurit,
40 Quae posthac menti committi digna putantur;
Quo magis indulget vestro Scriptura vigori,
Datque pedesque manusque Deo, et contraria vero
Accipit haec aliter. Sic sancta ecclesia pingit
Sub vultu humano Gabrielem, membra Hichaeli
45 Appingit, sic et jusso sanare Tobiam.
Non hanc ille viam voluit calcare Timaeus,
284
PARADISl IV.
Humanas anlmas cum dicit ad astra redire;
Nam suasisse sibi, quae dixerat, ipse videtur,
Istas inde ratus decisas tempore ab illo,
50 Quo humanos artus informavere, vocante
Natura. Ast aliter fortasse is senserit, atque
Vox sonai ac posset fieri, ut, quae inteliigit ille,
Deridenda minus fuerint. Nam si ille putasset
Ad sphaeras istas laudem probrumque venire
£5 Virtutum, quae nostra valent in semina, forsan
Nonnihil in veri signum hic ofTenderit arcus.
Hoc secus acceptum, jam recto tramite totum
Avertit mundnm sic, ut persuaserit error
Compellare Jovis Martisque et nomen inane
60 Mercurii. Sed quae mentem cura altera torquet,
Est minus illa nocens; nam te haud abducere quiret
Illius improbitas a me. Si nostra videtur
Justitia aequa minus mortalibus, haec via vobis
Yestiganda, fidem exercet, non sparsa latenti est
65 Haereseos viro. At quoniam bene inire potestis
Ingenio freti vestro haec penelralia veri,
Te mittam, ut cupis, explelum. Si, judice te, sit
Vis, ubi, qui patitur, cogenti nil dare perstet,
Vis genus hoc animas non excusaverit illas.
70 Namque haud deficiet, si nolit, vestra voluntas ;
Sed facit, in flamma quod vos facere usque videtis
Naturam, si quis millenis ictibus ignem
Torqueat assidue, Si flecti plusque minusque
Se sinat, illatam dubio procul ipsa secnndat
75 Vim. Non absimili inveniens has mente fuisse,
Cum fuerit gressum dd sua claustra refen^e potestas.
Si mens firma illis haud cedere certa fuisset,
Quae te, Laurenti, flammata in crate manere
Passa est assatum; qua Scaevola maluit asper
80 Esse suae dextrae, vis unde avulserat illas,
Huc retraxisset tandem sua quamque voluntas,
PARADISI IV.
285
Ut primuiD est data libertas. At pectora mente
Tam solida sunt rara nimis. Jam verba per ista,
Si bene, uti decuit, tu ista accipienda puUsti,
85 Quae saepe ancipitem torsisset cura recursans,
Cassa cadit. Sed nunc alium tua lumina llexum
Offendunt, mente .unde tua baud evadere posses ;
Lassarere prius. Tu me docuisse tenebis
Id te: nunquam animam mentiri posse beaUm;
90 Quod primo coram vero stat tempus in omne:
At dein, Pigcarda, audisti diversa locuta,
Quod meminisse potes, animo CoNSTAnTUM amasse
Usque sacrum yelum. Frater, saepe accidit istud,
Ut quisquam, luctans praesenti exire periclo,
95 Fecerit invilus, quod non fecisse decebat
Non secus Alcmaeon, qui, patre rogante, parentem
Ipse suam exstinxit, cum maiuit impius ultor,
Quam minus ipse tenax patriae pielatis haberi.
Haec equidem tecum Tellem tu mente volutes:
100 Suesse voluntati quoque vim concurrere mistam
Sic, ut pui^ari nequeant injuria facta.
Libera.vis animi per se vitare parata est
Omne malum; ast isthuc tunc inclinare videtur,
Major ubi metus hanc moveat, si qerta resistat.
105 Quare quae exprimitur, PiccARnA fante, voluntas,
Libera sponte sua est; aliter, quam hoc nomine dico,
Accipe. Sic disces pariter nos vera locutas.
Haud aliter sancta decurrit rivulus unda
Fonte illo egrediens, quo verum profluit omne.
110 Pace ita composita, mihi tum utraque cura quievit.
Dulcis amantis amor primi, diva inclita, dixi
Post paulo, sermo cujus mihi pectora inundat,
Inflammatque adeo, ut magis ac magis aucta vigore
Succrescant! Non tanta mibi est data copia cordis
115 Prodere sensa mei, dignas ut solvere grates
Pro meritis valeat; sed qui videt ima. potestque.
286
PARAOISJ V.
Ille tibi has referat. Jam sensi, ut noatra cupido
Discendi haad unquam satura est, nisi cum unica veri
Lux illa aetemi, quam extra spatiarier ullum
120 Haud possit verum, tenebras disperserit omnes.
Tunc ibi, ut in lustris fera, parta pace quiescit,
Hoc simul attigerit, quod apisci est apta facullas,
Nam secus omnis amor rerum cognoscere caussas
Insitus incaussum foret. Istum propter amorem,
125 Ut scatebra, ante pedes veri sententia menti
lltrimque ambiguae emergit; naturaque mater
Ula est, extremum quae Irudit ad usque cacumen
Ex colle in collem. Hic amor est, qui impellit, et hic est
Hoc quoque qui suadet te, Diva, rogare scienter;
130 Nam res est obscura mihi. — Fert scire cupido,
Nom, si quis voti fuerit reus, et tamen istam
Plusve minusve fidem tandem laesisse feratur,
Sat facere is vobis possit sua per bene facta
Alterius generis, vestra quae lance probentur
135 Non minimum. — Tunc me visa est spectare Beatriz,
Plena utrosque oculos flamma coelestis amoris
Divinum usque adeo in morem, ut, mibi robore visus
Yicto, terga darem, perstrictaque declinarim
Lumina, restiterimque, quasi minus utilis essem.
V.
Si praeter quem terra modum cognosdt, in aesta
Cordis amore usti tanta tibi fnlguro luce,
Ut tibi jam virtus oculonim victa residat,
Noli admirari; namque hoc ex robore visus
5 Perfecti venit, isque cito ; sua prout bona noscit,
Cognita venatar. Yideo jam, ut limpida veri
Aetemi tibi fax splendet, quae sola tuentis,
Yisa semel, mentem succendit amore perenni.
Quodsi forte aliud vestram seducit amorem,
10 Id nlhil est, quam hujus sigDum, male Gognitus iudex
Hic interlucens. Modo te fert scire cupido,
An, qui vota minus persolverit, ipse repensis
Muneribus aliis tantumdem reddere possit,
Omni a lite animam ut tutetur. ~ Talia dixit
15 Hujus principium cantus initura BfiATRix ;
Atque, ut qui coeptum haud sernionem obtruncat, ita iila
Propositum tenuit sanctum. Quae maxima dos est,
Largius indulgente Deo, qui cuncta creavit,
Inventa, apta magis bonitatem ostendere patris,
20 Quamque is plurimi habet, fuit haec vis libera vestri
Arbitrii in terris, qua cuncta et sola creata,
Queis lumen rationis inest, ditata ftierunt,
Et sunt. Nunc, si conjicias, voti alta patebit
Virtus, si quis fit reus, ac Deus annuat ipsi
25 Ultro paciscenti. Nam inter hominemque Deumque
Facta fides ubi sit, thesauri victima tanti,
Quem dico, evadit, proprioque obstringitur actu.
Quid tanti est, quaeso, pretii, quo tu ista rependas?
Nam tibi si oblatis uti bene posse videris,
30 Ex male sublatis igilur vis crescere beile.
Jam quod plus refert, manifesto in lumine cemis ;
Sed quia dat veniam indulgens ecclesia sancta,
Quod penitus contra , quae dixi, vera videtur,
Nunc te paulum etiam ad mensam consistere oportet;
35 Namque cibum rigidum, qualem te sumere jussi,
Ut bene distribuas, aiiquem tibi poscere debes
Rursus opem. Tibi consilium nunc pandito mentis,
Et mea dicta tene; nam quid tibi discere prodest,
Copia ubi desit retinendi intenta tenaxque?
40 Istius natura sacri res convenit intra .
Binas, quarum una est, qua constat victima, et una,
Quam debet promissa fides. Delere potestas
Postremam nulla est, nisi sis hanc solvere certus;
Quod sic praecise supra mea lingua monebat
288 PARADtSl V.
45 Quare etiam fuit Hebraeis offerre necesse,
Quamquam his mutandi nonnuUa piaminis esset
Copia, quod nosti* Nam quae est tibl prorsus aperta
Altera, materiam dico, yirtute valere
IUa potest tanta, ut dolus omais abesse putetur,
50 Si quis materiam divevsam subdere averet.
At non permutet pondus, quo forte gravatur,
Pro arbitrio sibi quisque suo, ni argentea clavis
Flavaque se vertant; et quaevis stulta putanda est
Mutandi ratio, nisi res dimissa vicissim
55 Contineat sumptam, veluti in bis triplice summa
Bis duplicem invenies. Quare quodcumque suae vi
Naturae usque adeo grave sit, ut pondere lancis
Detrahat omne genus, nulla hoc impensa rependet.
Discite, mortales, votum non pendere nauci;
60 Sed servate fidem, nec agat vis coeca furoris,
Ut Jephten, ubi prima illi solvenda reperta
Strena est; cujus erat potius, se egisse fateri
Prave, quam praestare fidem pejora patrando.
Sic mente est visus stolida dux magnus Achivum;
65 Quare flere sui decus Iphigenia coacta est
Vultus, prudentesque simul stultosque nefandi
Admonitu cultus lacrimas effundere adegit.
At vos, Christiadae, graviore incedite motu,
Neve instar pennae vos quaevis efferat aura,
70 Et ne credatis yos posse in qualibet unda
Sordes abluere. Antiqui Scriptura novique
Stat Testamenti; stat sancti ductor ovilis
Supremus pastor: sat vobis tsta salutis
Sit via. Quodsi quidquam aliud perversa libido
75 Ciamat, vos homines esse, haud expertia mentis
Armenta, admooeat ratio, ne, qui incola vestrae
Judaeus terrae est, vobis illudere discaU
Ne vos ardor agat lasdvi more bidentis
Agni, matemum q«i lac contemoit et ipse
PARADISI V.
289
80 Pro liibito simptex miscet «ua proelia seeum.
Haec mifai, quae placnit- scriptis mandM^e, Beatrix.
Dein cupida, et sanclis exardens tota favilHs
lUa ocuLis partem mundl quaesivit, ubi ora
Plss fulget yivax. Hujus reticentia,'VttItus
85 Mutatus, nova volventi ardentique rogare
Ingenio abrupit sermones; utque sagitta,
Quo missa est, stat fixa prius, quam cborda quiescat,
Sic sensi regnum nos irrupisse secundum.
Hic praeportaotem tam laeta gaudia fronte
90 Tunc vidi Dominam, postquam se in luce loeavit
Illius coeli, ut radiaverit ipse planeta
Uberius. Qiiodsi sese inHnutavit, et aureo
Igne astrum risit, quid ego mutabiie nostra
Natura omnimodis animai? Ceu squamea clari
95 In lymphis stagni, qoidquid soper innat, hianti
Ore armenta petunt, escam rata: sic ego vidi
Miilia splendorum lateri agglomerantia nostro,
Singulaque ajebant: Ecce illam, quae auget amores
Nostros; quoque magis propter se quaeque ferebat
100 Umbra, videbatur dare gaudia plena vibrante
Fulgore emisso. — Id, lect9or, fac mente volutes :
Si quae hic incipio, mox iroperfecta reiinquam,
NuUum addens veibum, qualis cruciariBt egestas
Te scire ulteriora avidura? Et eognoscere quibis
105 Per te, quae fuerit, simulac patuere, cupido
Audire hos, fantes quae -sit dala cuique locato
Islhic conditio. animans bene ndte, triumphi
Aetemi sedes cui cemere gratia donat,
Ante a roilitia quam jusserit ista vacare,
110 Lumine codlonnn totam spatiante per aulam
Nos sumus incensi ; quare ti forte volnntas
Hortatur clare rationem discere nostram,
Sponte tua hanc exple. '. — Sie de coetu una piorum
Vita illo dixtt; pariterque est fota Beai^ux:
19
290
PARADISl VL
115 Dic age, dic tulo et crede, haec fore dicla Deonmi.
Sat bene percipio, propria qui in luce nioreriSy
Atque hanc ei oculia ducas; nam flamma coraacat»
Prout tu diffkiao pandis tua gaudia risu,
Digna anima; at non acire mifai est, quo nomine nota
120 In terris fueris, nec quae dedit iatius astri
Caussa gradum tibi, quod celat mortalibus ora
Alteriua propCer radios. — Haec pectore fudi,
Deflxis oculis in locem talia fatam.
Quare haec lucidius multOt qnam. Aiberat ante,
125 Exarsit, Teluti soly qui «plendore micanti
Uberius, postquam corrosit flamma Tapores
Aestum mulcentes, ocuiis se sttbtrahit ipsnm.
Laetitia snperante magis mihi facta serena
Illa anima, inTolrit proprk» se Inmine, et almam
190 Mi celans penitus penilttsqtte inelnsa figuram,
Haec responsa dedit cantu referenda sequ^ti.
VI.
Ex quo aquilam a coeli cursUy quem esl illa secuta
Juncta dttci antiquo thalamum LaTimae adepto,
Compulit, aYcrsam discedere Constantinus,
Centum annos cenlnmqtte et plores nobilis ales
5 Grata Deo, Enropae extremis consedit in oris,
Ad montes, unde iUa prius digressa volatum
Flexerat; alanunque sacra Intata snb mnbra
Mundum ibi, non interrupto rerum ordine, rexit,
Mutandoque vices eadem ad me denique v«iiL
10 Caesar et ipse tui, quem nomine JesTiifiAmni
Dicunt, atque volente iUo^ qni me idt, amore
Primo, quod superans leges et inane jubebant,
Delevi; atque prins tanto qnam accingerer anso,
Unam, non binas nalnras rebar inesse
15 Christo, istaque fide vitam contenlus agebam.
PARADiSI VI.
291
At me pastoris mipreini tox Agapeti
' Sincerae docuit fidei aanctifisiuia nonnam.
Credita res illi eat; et clara in luce ?idenda
Nunc mihi dicta patent hujus, ratione modoque,
20 Quo, 81 quando aliquis quidquam simul asserit atque
Ipse simui negat, et falsum et verum esse videbis.
Ut primum movi vestigia cum grege sancto,
Inceptum sublune, Deo adspirante benigno,
Deduxi, incumbens totus, dum justa movebat,
25 Imperium me dante, meus Belisarius arma :
Cui sic juncta fuit coelestis dextera regis,
Ut mihi suaderet studio requiescere in isto.
Ad quae prima rogas, jam sat fecisse putarem
Hoc tibi responsum; at me oogit iongius ire
ao Ejus conditio, atque aiiud quidquam addere dictis.
Ut beoe perspicias, justo quo jure verendum
Atque sacrum signum contra certamina tanta
Permuiti moveant, et qni sibi vindicet, et qui
Abnuet adverse nitens; nunc accipe, quanta
35 Fecerit hoc signum cunctis venerabile virtus,
Ceperit ex illoque die, cum lumina noctem
Clausit in aeternam Pallas, huic tradere regnum
Dum studet. Haec voiucris p«r trina ut sederit Aibae
Saecula et ulCerius, nosti, sua coipora donec
40 Pubes tergemina haud dubitavit propter eandeni
Objecisse ned ; nostique, quid egerii ista,
Triste Sabinarum tempus si mente revolvas,
Atque inde usque illud repetas, cum pectora ferro
Ulta suum admovit Lucretia prisca dolorem,
45 Per septem victrix reges, dominata propinquos
Imperio in populos: nosti, quid gesserit ipsa,
In Brennum, in Pyrrbum a claris iUata maniplis
Romulidum, inque alios reges socialiaque arma.
Quare Torquatus, tum Quinctius a negleeto
50 Cincinno dictns, Decii Fabiique decora
19*
292
PABADISC VI.
Fulsenint fama, quam myrrha aspergo Ubemer.
Haec Arabum siravit fastum vexilla sequentum
Hannibalis, gelidas illis rumpentibus Alpes,
Ex quibuSy Eridaoe, Italicis iilaberis agris.
55 Hoc duce, adhuc pueri et juvenes, duxere triumphos
Scipio Pompejusque, et colli est visa dolenda,
Sub quo tu primas hausisti luminis auras.
Deinde prope 'aetatem, qua totius una voluntas
Coeli decrerat mundum componere pace,
60 Ipsam corripuit Caesar, Roma urbe rogante.
Et quid, praetergressa Varum, ad vada fluminis usque
Fecerit haec Rheni, satis Isara vidit et Hera
Sequanaque atque omnes valles, queis plenus abundat
Elabens Rhodanus. Quid, ubi est egressa Ravenna
65 Irrupitque amnem Rubiconem, haec gessit, id alae est
Talis, ut hanc oculi haud possent servare sequentum,
Nec scribae calamus. Contra oppida Iberica vertit
Agmen, dein propius Dyracchia moeoia, et urbem
Pharsalon adeo percussit, ut usque vagatus
70 Ad Nili calidas luctos pervenent undas.
Haec iterum Antandri terram Simoentaque vidit,
Unde olim exierat, bustumque ubi procubat Hector,
Atque in perniciem Ptolemaei denique somnum
Exuit; unde Jubam oppressura erupit ad instar
75 Fulgoris: Hesperiam dein yestram ingressa, volavit
Poropejanarum sonitu invitata tubarum.
At quod signiferum gessit comitata secundum,
In tetro latrant Rrutusque et Cassius Orco,
Idque dolet Hutina, atque obsessa Perugia luget.
80 Nunc etiam tristis fundit Cleopatra querelas,
Quae instantem fugiens, subitam sibi traxit ab angue
Atque atram mortem. Hoc fortes ducente catervas,
Littus ad usque maris rubri discurrit et, ipso
Ductore, haec potuit mundum componere pace
85 Tanta, ut sacratam Janiis sibi viderit aedem
L
Clausam. — At quod suasit veYillum talia fari,
Fecerat ante et erat facturum pro imperii vi
Mortali in terris, quod sub ditione gubernat,
Fit leve et obscurum specie, si tertius haeres
90 Spectandus fuerit Caesar, te judice acuto,
Et studii puro. Nam justa, aetema potestas,
Hanc mibi quae inspirat mentem, concesserat illi.
Quem dico, laudem, quam ultam duxisset ob iram
Id dantis. — Nunc quae huc veniunt referenda, stupebis.
95 Dein, comitante Tito, poenas sumptura volavit
Antiquum ulta scelus. Tum vero, ubi ovile momordit
Dens Longobardus sanctum, sese illius alis
Tectum succurrisse isti, victo hoste, fatetur
Carolus in terris Magnus. Jam tu ipse videbis,
100 Qui sint, quos supra accuso, et quae hos crimina damnent,
Unde venit vobis cunctorum caussa malorum.
Altera communi signo pars lilia flava
Opponit, seorsim pars altera vindicat istud;
Mens est in dubio, quis major ceperit error
105 Alterutrum. Utatur solita pro viribus arle
Turba Ghibellini studio inflammata furoris;
Ast aliud signum quaerat sibi; non bene miles
Hoc sequitur, qui a justitia sejunxerit ipsum.
Neve hoc, Guelphorum turba stipante suorum,
110 Carolus iste novus stemat, vemm horreat ungues,
Qui mage sublimi vellus vulsere leoni.
Jam saepe ob culpam nati flevere parentum;
Nec mutaturum propter sua liiia numen
Signa putet. Parvi decus hiijus sideris oraant,
115 Quae nullos unquam detrectavere labores,
Gnavae animae, aetemum ut veniat post funera nomen.
Namque ubi curae istbuc tendunt, et tramite oberrant
Huc illuc vario, pariter veri ignis amoris
Et minus atque minus vivax adscendat, oportet.
120 Ast haec eum merito commensis pignora nostro
1
294 PAHAOISl VII.
Pars est aetitiae, quia nec majora ▼idemus,
Nec minus ampla dari. Htnc judex ita temperat aequus
In nobis pectus mulcendo, ut nuila cupido
Nos unqiiaro ad studium deducere possii iniquum.
125 Diversi Tocum sonitus modulamine dulcea
Dant numeros; pariter scamna haec diversa potitos
Hac rita, istarum harmonia resonante rotarum,
Dulce beant. Hiqusqtte inclusum lumine baccae
Romaei est iumen, cui grandia pulchraque facta
130 Cesserunt male apud male gratos; sed neque risit
Adversans Narbo. Quare pede claudicat ille,
Qui nocitura sibi alterius benefacta puta?it.
Bis geminas habuit natas Ramundus, avito
Nomine, quod dederat gens Berlingaria, notus,
115 Omnes reginas, ignobUis ac peregrini
Cura Romaei. Deinde ore sat ille superbo
Hunc justum totam rationem evohere jussit,
Bis ubi sena dedit, quae res bis quina ferebat.
Inde hic cessit inops et multis debilis annis
140 At si magnanimi mundus cor nosset, in omne
Mendicati aevum frustatim quamlibet escam,
Laudatum valde magis hunc efferret ad astra.
m
Sis nobis tutela, Deus, ter sancta potestas
Pugnas pugnantum ac virtutnm, luce beatos
Qui clara affulgens ignes haec scamna tenentum •
Illustras totos. Vocalem ita visus, ut ante,
5 lUe mihi arripuisse notam est hosque edere cantus,
Quem super expandit duplicatum flamma nitorem.
Mox ipse, atque alii rursus duxere choream:
Utque favillarum quam velocissimus imber,
Sese improviso mihi velavere abeuntes.
10 In dubio haerebam et mecum: dic, ipse loquebar,
PABAOISI VII. 205
Dic Uomiiiae, guttis praesenti dulcibus omneoi
Exsaiurare sitim. — At toto pudor ille potitns
Pectore, conantem depromere verba soluto
Ore, Beatrigem me compellare yetabat,
15 Ut quem debilitat somnus. Nec passa Bgatrix
Balbutire diu est, veii>is et talibus infit,
Illo mi radians risu, qui quemque bearet
In medio igbe homineii^: Te falso impervia fantem
Jam video: qnare, qui poenam jure poposcit
20 Laesus, is ultores jure haud est passus inultos?
At tilH raox menlon expediam, tu figito dicta
Haec animo; mea enim magni sententia doni
Instar erit — Qui vir non venit lucis in oras
Prognatus, frena iila indignans apta volenti
25 Virtuti, sese damnatus perdidit, nna
Damnavit genns omne* Ideo per saecuia multa
In magnis jacuit gens strata humana tenebris
Aegra, Dei Veiiio donec descendere visum est,
JuDxit ubi persona hujus sibi sponte rebellem
90 Naturam aoctore a proprio longeque reinotam,
Aetemo tendente arcum tantummodo Amore»
Fac nunc adyertas et, quae dicam, accipe mente.
Ex nihilo ista creata recens natura parenti
Juncta suo, qualis ficta est, fuit integra, justa;
85 At proinriam ob noxam regno est depulsa beato;
Nam sese a vero vertit vitaque priore.
Poena igitur, quam crux subeundam praebuit illi,
Si commctiri est natnram, quam sibi sumpsit,
Cum poena, nullum tanto unqnam jure momordit.
40 At pariter nunquam uila fuit tam injuria poena,
Si tu personam, quae se compressit in istara
Naturam, inspicias. Ebi uno simpiice faeto
Diversa exstiterunt. Placuit mors una Deoque
Judaeisque: ob eam tellns concussa tremore
45 Horruit, et portas patefecit regia coeK.
296 PAHAUISI VII.
Ne mirere ultra, si quem sic farier audis,
Ultores irae justae justam esse cohortem
Ultam. Ast implicitam tibi mentem baerescere nodo
Districtam yario yideo, quo magna cupido
50 Hanc extricatam exspectat. Tu talia tecum:
Haec audita mihi facile est advertere mente;
Sed me caussa latet, cur solum hac arte redemptos
Nos Amor is vellet. Frater, manet ista sepulta
Lex oculis cujusque hominis, cui- flamine sancti
55 Nondum etiam ingenium flaromis adolevit amoris.
Ingenue ipsa qiiidem, nam huc speclant multa virorum
Consilia, atque parum sunt internoscere verum
Apta, loquar, quare fuerit ratio ista legenda
Digna magis. Quae omnem bonitas diviaa repeUit
60 Livorem, proprii tota ardens ignibus ignis
Flammat ita, aetemi ut diffundat ubique decoiis
Divitias. Quidquid privum modo manat ab ipsa,
Nunquam deletur. Neque enim hujus signa moventiHr,
Quae semeJ impressit Quidquid privum impluit ipsa,
65 Non comitante aiia caussa, manet omne solutiim
Servitio (neque enim a renim virtute novarum
Id pendet) plus huic sese conformat eoque
Plus placet. Ardor enim sanctus, litce omnia lustims,
In quem plus similem sibi adit, vivacitts igne
70 Fulgurat. Humanaei cuncta haec dant crescere stirpi;
Deficiente uno, simul ipsa minuta neeesse est
Nobilitate cadat, Quae libertate carentem
Hanc facit, est culpae labes; haec unica caussa est,
Diversam a summo quae ipsam deformat Amore;
75 Namque parum istius lucis se luce coiorat:
Et nunquam in decus antiquum. sese ipsa reponet,
Ni plenum instauret, quod colpa reliqiiit inane,
Accumulans justas contra maia gaudia poenas.
yestra ubi se in proprio maeulavit semine totam
80 Natura, istorum est oraiatu exuta decorum,
PARAO^i VH.
297
Et parit^ procal a Paradisi sede beata
Pulsa; nec amissam sortem reparare potestas
Huic fuerat, beae si advertas, rattone modpve
Ullo, ui ipsa yadum ex istis transmitteret unum;
85 Aut D^s indulgens culpam dimitteret istam
Solus, yel.natura suo medicata furori
Yestra esset. Modo tu in baratbrum defige proftindum
Consilii aetemi ▼isum, et roea coUige dicta,
Intentaque tuis pro Tiribus accipe mente.
90 Limitibus finita suis humana propago,
Sat facere hand unquam poterat, nam copia deerat
Quam minknum inferius descendere, in omne futurum
Tempus parendo, quando se toliere in altumi
Obsequiosa miaos Toiuit. Nunc caussa patebit,
95 Cur generi humano nozae yia ciausa piandae est.
Ergo yias aperire suas coeleste necesse
Numen erat, lapsique hominis succurrere vitae,
Integra nt huic fieret; yia seu foret utilts una,
Siye ambae. . At quoniam tanto jucnndius esse
100 Fertur agentis opus, quanto manifestius ampla
Elucet bonhas cordis benefacta parantis,
Primus Amor, propria qni signat imagine mundum,
Ut yos erigeret, yolnit percurrere cunctas
Ipse yias. Nec cum yeniet nox ultima terris,
105 Nec cum sol priroum emicuit, tam utrique profundum,
Nec tam magnificum facinus fueritque foretque.
Nam supremus Amor sese largitus, ut apta '
Progenies huraana foret sese erigere, ultro
Largior est, quam si solus dimitteret ipse.
110 Nec sat justittae ratio quaecumque fuisset
Altera, ni Deus ipse Deo generatus, Adami
Indutus. camem.ingenitum decus objecisset.
Nunc curam expletura omnem, nonnulla reyertor
Ad loca declaranda, ut ibi tu cemere posisis
115 Non secus atqule ego nune. Haec tu teeum: Aera oerao,
298 PAftAIHSl VIII.
Humorem, temin atqoe ignem et mista omDia eorum
Semina comimpi atque panim diatnma manere.
Et tamen ex nihiio hierunt faaec ipea creata;
Quare, si ▼emm dixit Gorropta reaoiyi
120 Haud unquam possent — Frater, choms ales Olyropi,
Sincera haec regio, qua praesens ipse moraris, —
Qualia nunc constant, — pura atqne integra creata
Haec possunt Tere dici; at primordia reram,
Qiiae modo dixisti, tmn quae nascuntnr ab ipsis,
125 Omnia deducnnt formam a Tirtnte creata.
Materies, ex qua constant seorsim, ipsa creata est,
Visqne creata fuit per se apta inducere formam,
Insita sideribns circum informanda rotatis
Corpora. Sanctorum radius, motosque (^oram
130 Pro cujusque habitu, cui priva potentia juncta est,
Attrahit alituum pecodnmque gregisqoe marini
Plantarumqoe animas. Bonitas at summa parentis
Hanc nostram spirat ritam non conciliatam
Exterais rebus, simol inspirans sui amorem,
135 Ut desiderio dein Patrem semper anhelet*
Hinc tibi coUigere est, quare caro Testra resnrget,
Si bene perpendas, qut tum fuit edita, prinios
Cum primus nobis genitores condi£t aoctor.
YIII.
Olim haud absqoe soo eredebat terra perido
Formosam Venerem, qoun tertia i^ihaera mtantem
Accipit, insanom radiis emittere mnorem;
Quare ubicunque lod veteres errore yetusto
5 Huic struxere aras, cultam in sua Tota Tocantes,
Cumque Cupidine iis foit nsque in bonore Mone.
Hanc etenim matrera dixere, illumque creatiim,
Qui quondam infixus gremio infelicis Elisae
Sederit Hinc ipsi docebant nomina steHae,
PARADIJM ftll. 299
10 Cni modo eemcem est solis, modo cernere fronlemv
Unde mihi istius desumpsi ezordia cantus.
Ipsam adscensurus non sensi; intrasse Bbatrix
Admonuit; namque iUa magis mihi Yisa itam est.
Ac vehiti in flamma nitet inspicienda favillat
15 Utque in yoce licet vocem distinguere, ubi una
Atque eadm manet, atque abit exspatiata, reditque
Altera: sic alias vidi bac in luce moveri
Lampadas in gyrum properanter plusque minusque,
Aetemo prout cuique frui spiendore dabatur,
90 Ut reor. Algenti nunquMU de nube ruerunt
Perspicui, aut coeci cursu tam praepete Tenti,
Ut non impiiciti lentique yidentibus ista
Lumina sint Wsiy divina mihi obvia ferrit
Gyro interrupto, ciqus primordia ab altis
25 Incepere prius Seraphim ; post obvia prima
Auribus audivi Hosannal tam dulce canorum,
Ut nunquam posthac repetitum audire cupido
Desinat. — Interea propius nos adstitit unus,
Et solus dizit: Cuncti indulgere parati
30 Hic tibi nos sumns, ut nobis gaudere facultas
Sit tibi. Nos cum principibus coelestibtts unuro
Circumagi in gyrum cursumque sitimque solemus,
Ad quos in terris fudisti hunc pectore cantum:
Vo8, monstrame Deo, quei» tertia sphaera movenda
35 Contigit; ac tanta nobis cor ardet amoris
Flaroma, ut4ion sit dulce minus cessare parumper,
Dum tibi sat flat. Postquam pudilNinda modeste
Lumina converti ad Dominam, et simul ipsa benigne
Annuit, atque fidem fecit, fuit impetus iliam
40 Inspicere in lucem, quae mi promittere tantum
Audita est donum, et: Die, oiqa es? nostra locuta est
Sensu voz impressa pio penitusque profundo,
Et quanta et qualis plus est mihi visa refulgens
L^etitia aucta Aova, cum me sua gaudia fari
300
PARADISI VIII.
^ Vidit Sttadentem! Haud aliter verba edidit ista:
Non habuit me terra diu; si vita fuisset
Longa diu, raala mnlta forent, quae nulla fuissent.
Me tibi laetitia occultat mea, plurima circum
Quae radiat velatque tibi me animalis ad instar,
60 Serica fila sibi cut sunt sua fascia. Magno
Junctus amore mihi, nec deerat caussa, fuisti;
Nam si ibi mansissem, tibi veri ostendere amoris
Me plus quam frondem vidisses usque paratum.
Pars ea laeva orae, Rhodani quam perluit unda,
55 Mista ubi sit Sorga, me quondam tota manebat
Regem, atque Ausoniae quod cornu tecta frequentant
Baris, Cajetae, Crotonis, ubi unda Truenti
Et Verdis pelago miscetur. Jam aurea crini
Serta meo dederant, quas terras irrigat Ister,
60 Postquam Teutonicos parcit contingere fines;
Quaeque Pachinum inter tellus, interque Pelorum
Splendida caligat Trinacria, plusque laborat
A vento supra Catanam (nec poena Typhoei
Caussa est, sed nascens sulphur) proprios quoque reges
65 Vidisset. Nostro regnasset sanguine cretus
Carolus, et natae soboles generosa Rudolphus,
Ni pravom imperium, quod semper corda dolore
Subjecti torquet populi, clamare Panormi
Vulgus adegisset: Percelle, interfice, caede.
70 At si id prospiciat, mihi qui est germanus, ayaram
Pauperiem fugeret Catalaunam, ut damna futura
Vitaret. Nam, ut vera loquar, sive ipse, necesse est
Sive sui caveant, ne major sarcina onnstae
Navi imponatnr. Cujus natura propinquis
75 Edita munificis, descendit parca, ministrisque
Orbata est implere minns curantibus arcam.
Dum, quam tu flindis fando, haud secus atque ego cemo,
Altam laetitiam credo te cemere, ubi omne
Desinit, exoriturque bonura, mihi gratius istud
PARAD^I Vlll.
301
80 CoDtingit, simul et magni est; namque ista patescunt,
Te inspiciente Deum propius. Mea pectora comples
Laetitia; sed fac doceas, qui semine amarum
Ex dulci manare queat; nam, te ista locuto,
Hens pendet magna dubitandi exercita caussa.
85 Vix haec fatus eram, subito cum talia reddit:
Si tibi, quod poscis, mihi verum ostendere fas sit,
Ante oculos veniet, quod nunc post terga tenetur.
Quae totum bonitas, qued gestis scandere, regnum
Volyit satque fapit, qua tenaperat omnia, mente,
90 Yirtute ingenita haec ingentia corpora donat.
Nec modo naturas omnes sapientia per se
Optima disposuit, verum proapexerat ipsis
Atque saluti horum. Nam quidquid percutit artus
Iste, ad propositum finem descendat oportet,
95 Non secus ac teium jussum contingere sigmmi.
Ni faciat, coelum, quod obis, sic eder^t omne
Inceptum, ut possis hoc aequiparare ruinae :
Idque nequit fieri, ni mens haec astra moventiBn
Deficeret mensque illa prior minus apta jaceret
100 Visne magis nitide hoc per me cognoscere posse?
Huic ego: Nil ultra; fieri non posse fatebor,
Ut quod, opus fuerit, natura parare graTetur.
lUe autem: Modo dic, numquid pejore futunun
Conditione putes hominem, nisi civis is esset
105 In terris? Verum, respondi; et nulla roganda
Hic est mi ratio. Sed quomodo civis in urbe
Esse potest? Nam illic, nisi quis diversa sequatur
Munera. diverse, non vivitur. Hoc dabis ultro,
Si bene praeceptor vester scripsisse putetnr.
110 Sic is descendit pergens huc usque gradatim ; '
Postea conclusit: Diversas ergo necesse est
Vestrorum esse operum radices. Namque Solonis
Unus habet pectus; Xerxes hic nascitur; ille
Melchisedech; alter, qui natum perdidit, alis
302 PA1UDI8I tx.
115 A§ra tranaDteni. Coeli quae confidt orbea
Natura, huic cerae mortali facta sigiUuni,
Utitur arte sua; aed non praeponere curat
Hiam illamYe domunu Hinc eat, ut aemine eodem
EsaTus natug Jacobo a fratre recedat,
lao Nascaturque adeo viii genitore Quirinua,
Quem Marti reddunt Semper natnra creata
Iret iter, reCerens mores alqne ora parentum,
Si mena sttpremi non Yinoeret optima patris.
NuDc tibi id ante ocules stat, quod post terga manebat.
125 Veruiki ut cognoscas, quam sis mihi cams, id addam,
Quo te praecinctum cupio* — Natura per omnes
Aetates, ubi fortunam sibi vidit iniquam,
Ut quodTis aliud semen regione remotnm
A propria, evadit miDus utilts et male cedit
lao Quodsi terrigenae, quae fundamenla locaYit
Natura ante oculos, non contemnenda putarent;
Ista secuti homiBes yms wtutibus irent
Aucti. At Tos in coenobinm detniditis iUum,
Qui fuerat natus praecingier ense cruento,
135 Et regem facitis, qui est dignns dicere canssas ;
Quapropter legitis vestigia dcTia cursu.
IX.
Posteaquam iUe tuus, Ci.BiiBimA pulchra, resolTit
Carolus ambagm mihi, coepit deinde malignas
Enarrare suum fraudes in semen ilnras;
Atque ait: Ista sile ac Tolucres sine labier ansos.
5 Quare oil aliud possum, nisi dicere justum
Venturttm iuctum Tobis post aspera dsmma.
Et jam Tersa erat ad s<dem Wta illius ahni
Luminis, ezplentem Tota omnia, ut illa Voluplas,
Sat cunctis quae sola faciL pectora falsa,
10 Impiaque eTasura, bono quae afertere ta^
PARADISi IX.
SOS
Haud dubitatis iCer, m et spectatis inanesl
Atque ecoe ez illis lox alteriy seqae paratam
Indulgere mibi, jaculando spicula flammae,
Monstrabat. Tum oculis, ut prmmn, fiza Bbatiiix
15 In me, sat monuit oupidum; atqne ego talia ftidi:
0, quaeso, mea vota exple, sortita beatam
Yitam anima, ac certnm facias me in te inlima cordis
Posse repercutere. *--* Haec noTa mi lux bactenus, imo
Ex centro, unde dabat cantus, tatem edere vocem
20 Coepit, more Tiri gaudentis amore juvandi:
Illa ubi prava Ualae regionis tem videnda
Considet, urbem intra Yenetam tNitesque minantis
Medoaci ac Plavis, tolKt se vertice coUis
Non alto, unde olim fax est deiapsa, ruina
25 Aggressa ingenti vidnos. Protulit una
Me radix istamgue. Vocor Cdmnitia, et isfliic
Fttlgeo, quod plaeuit mibi splendor sideris bujus.
At mibi caussa meae, qua laetor, maxima sortis
Indulgenda venit, cujus non taeduit unquam;
80 Quod facile baud vestro ftierit fors cnedere vulgo.
Laetitia baec nostro praeftilgens caraque in astro,
Quaeque propinqua mibi magis est, monumenta paratit
Permidta in terris magnam cdebrantia famam,
Atque, priusquam abeat, bic jam centesimus annus
35 Quintoplicatur adbuc. Nunc disces, quam ntile cedat
Viribus ingenii, pukbrisqne excedere factis
Mortali, ut primam vitam nova vita reHnquat
Non boc, quam majus Tiiaventum Atbesisque recenlem
Progeniem clandnnt, meditatur pectore turiia;
40 Nec, iicet as^ preraat clades, banc poenilet acti.
Sed non tempus di>est, qno gens Patavina paludi
Immotabit aquas, quae praeterlabitnr agros
Bergae, jus contra populo «n fera fata feroce.
Atque ubi se Silis Cagnano fimnine miseet,
45 Imperio exsuMaBS elata fronle sup«rbus
Incedit quidaoi, cui jam stat rete paratvm
Ipsum capturum. Flebit quoque Feltria iniquiHB
Pastoris facinus, tali quae labe probrosa'
Fiet, ut ob similem se quaaqiiam llalta negarit
50 Antra sua ingressum vidisse. Sed unius esset
Ampla nirois mensura cadi, exceptura cruoran,
Quem scis effudisse tuas, Ferraria, Tenas;
Et lassaretur, si oui forte nncia lance .
Singula cdlibranda foret, quem presby ter ille
55 Largus donabit, studia ut sua conqirobet illi
Parti; atque istius gentis bene oongrua yitae
Talia dona forent. Coeli sublimibus adstant
In templis specula, ista ttronos ^ns yefitra yocavit,
Judicis alma Dei luz nobis unde refulget
60 Sic, ut, quae dixi, nos pondus habere.putenms.
Hic tacuit similisqtte aiias sub pectore curas
Volventi visa est, ob, quam velnt ante rotavit
Centrum ingressa, rotam. Mihi jam notae altera forma
Laetitiae praedara oculis apparuit, ij^tar
65 Arte laborati nitido sub sole balassL
Laetantem domus alta Dei splendoribus anetat,
Non secus ac risu teUus; sed nigrior umbra
Tartarea est taato, quanto est mens tristior ipsi.
Cuncta Deus videt, inque iUum penettvsse putanda .es, .
70 felix anima, huic dixi, ut jam nuUa cupido
Suspirans ipsum tua lumina faUere possit. *
Ergo voce tua^ quae raagnum oblectat Olymppm
Cantibus assiduis ardorum mista pioram,
Quorum alae capiti senae implicuere GucoUum,
75 Cur me non exples avidum? Nec verha manerem
Ipse tua, in te si inspicerem, ia mea pectora ut ipse
Tu penetras. — Major vaUis, timc incipit iUe,
Excepto pelago, quod nmndum cireumit omneni^
In quam se eAmdaat undae, diversa pm*errat
80 Littora, soU adversa adeo, ulr medii ipsa dtei
PARADISI IX.
305
Conficiat caileniy aim illic, qui tenninat aetbram
In plano .medium, circlus spectetur, ubi ista
Incipit. Iliud ego littus, Macram inter et inter,
Ebraeum, incolui, exiguo quod tramite Tbuscum
85 Dividit a Ligurum populo. Ortum vergit ad unum
Occasumque quasi unum Saldarum, ac mea tellus,
Quae quondam proprio tepefecit sanguine portum.
Me baud ignara mei gens nominis appellavit
FoLcuM. Signa mei coelum boc praeportat, ut olim
90 Hujus ego. Haud adeo exarsit Belo edita Dido,
Sicbaeo pariter, pariterque. odiesa Creusae^
Quantum ego, dum tulit id crinis. JVon illa dolosum
Demopboonta sibi Rbodope conquesta, nec imo
Arsit ita Alcides indusam pectore lolen.
05 At non ista tamen cor nobis cura remordet,
Yerum bic ridetur, non quae jam culpa redire
In mentem baud posset, sed yirtus, quae ista parayit.
Hic ars suspicitur, quae astrum tanto omat amore,
Suspiciturque bonum, per quod mens prona deorsum
100 Fert reditum ad Superos. Verum. ut discedere curis
Pacatis penitus possis, quas attulit ista
Spbaera tibi, stat adbuc ultra procedere verbis.
Scire cupis, cujum boc lumen, quod fulget in illa
Sic face me juxta, ut radius solaris in unda
105 Pura. Nunc audi : bic intus sua gaudia Rahab
Expandit, nostroque cboro conjuncta, sigillo
IUius est impressa, gradum sibi nacta supremum.
Sidus in boc, ubi apex postremus desinit umbrae,
Quam tua terra parit, Cbristo ducente triumpbum,
110 Haec assumpta prior venit, meritoque decebat
Hoc aliqua in coeli spbaera mansisse tropbaeum,
Per quod clareret victoria tanta lucrati
Utrisque banc palmis. Haec primo faverat auso,
Josue ubi victor sancta est .tellure. potitus,
115 Quae minime tangit vestri praecordia Papae.
20
306 PARAINSt X.
Urbs tua, quae illius planla est» qui Tertere piimus
Terga guo auctori est ausus, eiqusque doleodua
Est adeo liyor, progiguit et undique fundit
Florem illum triitem, pecudee qui ayertit et agnoa;
120 Naroque hic ez paatore lupum feciiBe rapacem
Arguitur. Quare Scriptnrae yerba duceaqne
Magni linquuntur. Penrolyere Decretales
Unica cura est bis, baec bis aibi pri?a supellez.
Hoc est Pontificis studium, boc, qni cardine ceiso
125 Effulgent poiitiy volyunt snb pectore Patres*
Nazaretb haud ipsis curae est, ubi Gabriel alas
Tendit Sed Petri templum et sacra caelera Romae,
Bustaque militiae Petri yexilla secutae
Turpi ab adulterio quamprimum libera cemes.
i
X.
In genitum inspicaens pariter com flamine «moris,
Saeciorum a serie aetema quem spirat.uterque,
Primus remm opifex, una, infinita potestas,
Quodcumque aut menti aut oculo obyersatur, is omne
5 Ordine perfecit tanto, ut, qui yiderit istud,
Nemo carere queat potiundi illius amore.
Ergo oculos attoUe rotas, mi lector, ad altas,
Recta illuc mecum suspectans, yis ubi motus
Una aliam aiterais idt rapido incita cursu;
10 Atque iUic artem fac conlemplere magistri
Intus amantis opus proprium, ut sua lumina ab isto
Haud unquam amoyeat Ceroe, ut diffundilur inde
Circulus obliqous praesens aflerre planetas,
Ut sat terrigenis fiat damantibus illos.
15 Quodsi non ipsis yia torta obeunda daretur,
Permulta in coelo yirtus effusa periret,
Omnis et inferius yis ferme mortua staret.
Quodsi plusye minusye a traasite declinarent
PARADiSi X.
307
Recto cedentes, valde imperfectiis ubiqne
20 Ordo foret sursum ac deorsum, quo cuncta moventur.
Tu modo sede tua sedeas, ea mente yolutans,
Quae leviter libas, si gaudia plena, prinsquam
Deficias, o lector, amas. Tibi mensa parata est
Per me; fac dapibus per te vescaris opimis.
25 Namque ea materies, quam sum describere adortus,
Omne meum ad sese ingeninm cnramque retorquet.
Quem sibi majorem novii natuva ministmm,
Omnia qui signat coeli Tirtute superna,
Lumine quique suo metitur temporis horas,
30 Illi, quam supra tibi paulo ostendimus ante,
Parti cdnjunctus per spiras ipse rotabat,
In quibus usque noYum citins dat cernere mane;
Cumque eo eram, sed tam sensi me adscendere, quam qui
Senserit iUapsam, quae motns prima ciendi
35 Caussa fuit, menti. Oh tu, mi divina BEATBai
Illa repente adeo magis et magis aucta decore
Apparens, punctum ut praerertat temporis aetu.
Quantam debuerit per se diffundere lucem,
Quae species in sole inerat, quem corpore inivi,
40 Haud distincta colore suo, sed flumine lucis,
Ingenium quamyis artemque usumque vocarem,
Non banc ezprimerem sic, ut vis cemere mentis
Hanc possit; sed credere erit, maneatqne cupido
Spectandi. Quodsi nostrae simulacra Tidemus
45 Mentis radere humum, nec tam se attollere posse,
Nil mirum. Haud oculus noster solem iverit ultra.
Illic talis erat domus alti quarta parentis,
Cui semper sat is est monstratque, ut spiret, et nni
Sit genitor genito. Ne cessa solvere 8oli
50 Agminis angelki grates, est fata BfiATRix,
Qui tibi gratificaos yoluit te attollere ad istum
Sensibus humanis aptnm. Haud pietate profunda
Qtttsquam composuit pedus mortale, Deoque
20*
308
PAUADISl X.
Sic se sabjecit totunit totaqae paratuin
55 Gratus mente, anima, ut digessi, bac talia fante,
Me totum; et meus exardens se injecit in illum
Totus amor sic, ut defectum passa Bcatris
Oblito exciderit: neque eam tamen ira momordit;
Sed sic subrisit, ridenti ut in ore renidens
60 Limpida lux uni conjunctam in plurima mentem
Sit partita meam. Plerosque ego cernere Tivos,
Vincentesque ignes sum visns, qui orbe coronae
Expanso mcdios nos circumiere rotati,
Voce magis dulces, quaro yisum luce cientes.
65 Sic nos Latona genitam quandoque videmus
A^re tam gravido cinctam. ut tantum ora videnda
Ultima sii zonae. Coeli, unde revertor, in aula
Copia gemmarum pretiosa et pulchra coniscat
Talis, ut advectam baud liceat subducere regno;
70 Splendoresque Uli resonabant cantibus illas:
Qui non tranantes illuc sibi sumpserit alas,
Notitiam binc maneat, muto narrante, noveUam.
Postquam iiU ardentes modulati haec carmina soles
Ter nos circumiere, veiut quae stantibus astra
75 Volvuntu vicina poUs, mihi visus adesse
Femineus chorus est, qui nondum lege solutns
Sit choreae, taciteque arrectis auribus adstat,
Usque novas captare notas dum copia detur.
Inque uno ex ipsis, ut sensi, clara loquela
80 Sic coepit: Quoniam coelesti gratia abundans
Lumine, quod veri flammas accendit amoris,
Et plus augescit, quo plus cor unit amantis,
MuUipiicata tibi arridet, ac tanta refulget,
Ut te per scalas isthuc adduxerit illas,
85 Queis sine regressu nemo descenderit unquam;
Qui tibi de propria phiala sua vina negaret
Expletura sitim, sic liber,, ut agmen aquarum,
Esset, quod.pronum maris haud se inunktit in aeqnor.
L.
n
parad:si X.
309
Scire capis, quae siiit ornantes floribus orbem
90 Serti hujus plantae gaudentis pulchra tueri
Ora tuae Dominae yirtute juvantis euntem
In coelum. Unus eram ex agnis, quos sanctus habebat
Grex; cui monslrat iter Caliguris nobile lumen,
Pingiiis ubi crescit qui res non captat inanes.
95 Qui mihi dexter adest propior, mihi frater et auclor
Is fuit ALBERTDsque est ipse Colonus; Aqiiinis
Thomas dicor ego. Reliquos si est scire cupido,
Tu me oculis fantem sequere, adscendensque beatum
Fac lente inspicias sertum. Qui fulgurat ignis
100 Alter, is ex risu Clusini erumpit, utrique
Qui sic sat fecisse foro narratur, in aito
Ut placeat regno. Nostrum qui propter honestat
Coneilium, hic Petrus est, cum quo paupercula stabat,
Thesauri ipse sui dum sanctae munera matri
105 Obtulit. At lampas fulgens pulcberrima serti
Istius quinta est, tantum quae spirat amoris,
Ut tellus 8?ide, exspectet, qui vera reportent.
Lux alta intus adest, adeo ditata profundo
Consilii pelago, si verum vera loquuntur,
110 Ut vate a tanto non surrexisse secundum
Constet. Quod juxta stat lumen, cereus ille est,
Qui illic came gravis melius vidisse putatur
Naturam angelicam fungendaque munera Divis.
Luce alia in tenui ridet, qui templa sacrata
115 Christiadum orator pro vi defenderat artis,
Ex cujtts scriptis proprium convertit in usuni
Multa AuGusTiNus. Nunc tu si lumina visus
Ex luce in lucem laudantis verba secutus
Tranes, octavae tibi jam sitis altera restet.
120 Omnigenum spectare bonum sibi gaudet in ista
Sancta anima illius, per quera pellacia mundi
Insidiosa patet docilem huic praebentibus aurem.
Corpus, quo expulsa est sacra stat in aede Papiae;
J
310
PARADISI XI.
Ipsa banc ad pacem ex poena exilioqne yoiavit.
125 Adspice praeterea, fulgentes mittere flamma»
IsiDORi animam ardentem, BBDABque, yiroque
Majoris, yasta dum agitat sublimia mente,
RiGHARDi. Iste est, mfide tui ad me lumina yisus
Se referunt, animae splendor, cui funeris hora
130 Tarda nimis visa est meditanti gaudia nostra*
SiGERii aetema baec lux est, quem stramine dictus
Dicentem audivit vicus, vera aspra peritum
Invidiosa homini conciudere syliogismis.
Exin, ceu certam quae machina nuneiat boram,
135 Tunc cum sponsa Dei sulrgit siib mane novelhim
Sponso accantatura suo, aibi ut aequet amorem,
Cujus pars unam trahit, et partem altera adnrget,
Edens Unnitus numero tam dulce sonanti,
Ut bene compositum pectus turgescat amore;
140 Sic miht praesignis decore est rota visa moveri,
Et cantare melos, et respondere parata,
Harmonia suaviqoe modo, quem agnoscere non est,
Ni sedes adeas, aetema ubi gaudia vivunt.
XI.
stultas hominum euras! qnam manca hbascit
Yanae vis sophiae, quae pennis verrere terram
Yos docet! Hicce petebat jus, arlemque medendi
Alter, et iile sacros spectabat tonsus honores;
5 Yiribus hic, lingna hic regnnm nsurpare parabat;
Quidam furandi, quidam dvilia agendi
Ardebat studio, quosdam damnosa faligat
In Yenerem rabies, quosdam tenet otium inertes.
His ego tum penitus studiis, curisqiie sriutns
10 Omnibus in «oelo tecum, o bene nata Bbatiiix,
Yersabar. Yenit mihi gloria tanta recepto.
Postquam qnisque locum rediens devenerat iUum
PARAOISl XL
81 1
n
Circuli, ubi ante fuit, ceu cerea candelabro
Fax imposta, stetit. Tunc ante locuta lucema
15 Est audita mibi subridena talia nirsus
Ordiri exardeos fulgenti purius igne:
Sicut ego aetemuin speculatus iuaiine lumen
* Istius ad jubar incendor, sic cernere in ipso
Mi datur, unde fluant, quae agitant tua pectora, curae.
20 Tu dubitas optasque, ut sic sermone patenli
Atque explanato mrsus mea Terba reponam^
Ut capiat tua mens. Jam scis baec me ante lociitum:
Pinguit ubi cresetr. — Non Murrtxitie seeundtm
A tanto^ — Haec mea dicta satis distinguere oportet.
25 Quae reram summam sapientia sola gubemat
Consilio tanto, ut mentis genus omne creatae
Inspicientis in hanc, ante imum tangere fundum
Quam sit, deficeret, rationis lumine victo;
Ut sponsa illius, quam sacro sanguine fuso
30 Junxerit ipse sibi, damorem ex pectore ducens
Altum, sub dulcis complexus iret amantis
Tutior ipsa sibi, et magis ipsi fida, duobus
Principibus notis, gemino banc solamine juvit,
Ipsam ut ductores hinc inde utrique praeirent:
35 Quorum unus Superdm totus spirabat amores;
Alter, cui vastam implerat sapientia mentem,
In terris coeli referebat imagine tucem.
Dicam unum; quicunque unum laudaverit, ambos
Dicit; uterque etenim ad metam tendebat eandem.
40 Intra Tubinum et, quae coUem elabitur, undam,
Quam sibi narratur sedem iegisse beatus
Ubaldds, pendet clivus de monte praeaJto
Fertilis, exercens Perasi&os frigore, et aestu
A porta solis, retroque jugum grave luget
45 Nuceria et Gualdus. Qua plus buic ardua clivo
Semita se frangit, sol tenis fuisit obortus,
Qualis nonnupqnam surgens Gangetide ab ora.
312
PABADISI XI.
Quare si cui forte locum memorare placebit,
NoD ille AscEsi (nam Terbis parcius esset
50 Usus)» sed proprio hunc Orientis nomine dicat. .
Nondum etiam adveniens multum distabat ab ortn, .
Cum terras aliquo recreare levaraine ooepM
Virtutis dives magnae. Nam talis amore
Vinxerat hunc mulier, pro qua beila aspra subivit
55 Junior a patre, et cui, ceu morti, ostia gaudi
Haud quisquam pandit. Sed sacro antistite coram
Atque patre hanc sibi conjunxit, quam sraper amavit,
Et magis, inque dies magis. Haec sponso orba priore,
Milie ultra et centum spreta atque obscura per annos,]
60 Ante istum sedit, nullo invitante marito.
Nec juvit, quod fama refert, sub paupere Amicia
Invenisse casa, qui securum egerat aevum
Illius ad vocem, qui totum terruit orbem;
Et constans animo frustra fuit illa, feraxque
65 (Stante Maria infra) ausa crucem conscendere, Christo
Indivisa comes. Sed ne ultra obscura revolvam,
Disce his prolixe verbis me scribere amantes
Jam Paupertatem et FfiANCiscon. Laetus utrique
Vultus, mirus amor, mens concors, duice tuentes
70 His oculi in sanctas rapiebant pectora curas.
Tunc primum nudare pedes venerabiiis ardet
Bernardcs, tantamque avidus contingere pacem
Emicuit, cursu sibi visus tardior isse.
male co^nitae opes, o copia vera bononim!
75 Nudis Aegidius, nudis Sylvester anheiat
Sectari sponsum pedibus; sic sponsa placebat.
Conjuge cum sancta incedit pater atque magister,
Quem proles humili sequitur circumdata fune.
Non huic securam frontem cor vile gravavit, .
80 Quod natus Petro sit BERNAADove parente,
Quod spretus miro, at regaii pectore celsus
Durum propositum ostendit, quod dextera summi
PARADISI XI.
313
Pontificis sanxit; quo mox praebente sigilluna,
OUi turba frequens raira paupercula vitat
85 Quam melius caneret coelestis gloria coetus,
Creyerat; et serto est per Honoridii adaucta secundo
Flamine ab aetemo ductoris sancta cupido.
Utque ardens propriam pro Christo effundere vitam
Forti animo regis Babyloni aute ora superba
90 Orayit Christi caussam, Christumque sequentum; .
Cumque minus movit praecordia gentis acerba,
Ne labor iret ibi nequidquam effusus, ad agros
Italicos rediit, foecundaque gramina fructu.
Antro marmoreo inclusus Tibrim inter et Amum
95 A Christo accepit, postremi insigne sigilli,
Stigmata, quae membris binos is gessit in annos.
Posteaquam est illi visum, qui dote bonorum
Tanta hunc donarat, studioque et miente pusillum
Attrahere assumptum promissa ad praemia coeli;
100 Fratribus ille suam, ut justis haeredibus, aeque
Cessit commendans, qua nil sibi carius unquam
In yita fuerat,Dominam, hos hortatus, ut istara
Constanter colerent, fido istara pectore amarent;
Hujus et e gremio emissus se toUere ad auras
105 Spiritus egregins voluit redituque recepit
In sua se regna, istam unam decus esse feretri -.
Sat ducens posito. — Nunc tecum conjice mente,
QuaUs erat socius cimbam senrare peritus
Petri, atque explorare poU rata in aequore signa. .
110 Dux fuit hic noster. Quare tibi nosse Ucebit,
Quam lectam raessem ferat, hune quae turba sequatur,
Ut jubet At se implere nova grex istius esca
Ardet hians adeo,* ut non sit. prohibere potestas,
Quin per diversos sakus palatus aberret.|
115 Quoque magis pecudes longe lateqiie yagantur, ,
Tanta ad oyile magis referunt se lactis inanes,
Nosco equidem ex istis aUquas, qnac damna timentes
814
FAiUDI^l XI I.
Pastorem striogunt; ▼enim haec est tantula turba,
Ut satis exigui ad yestes sit copia panni.
120 Nunc si nostra tibi non est obscura loquela,
Si Terba attentam tibi sunt immissa per aurem,
Si, quae fatus eram, revocas, contentus abibis
Ex parte; ipse etenim cemes plantam, unde secantur
Rami, et praecinctum renes ita concludentem:
125 Pinguis ubi creicit, qui re$ non eapm inantt.
XII.
Postfemam simulatque sois lux alma loquelam
Assumpsit labris fari uiteriora parata,
Orsa rotare molam est sanctiua: nec verterat ante
Totum orbem, hanc aiio quam incloserit altera circlo,
5 Et motum motu, et cantnm canta ipsa secundans;
Cantu, qui vincit tanto Pamassidas ilias
Sirenes nostras, quanto iux prima repulsi
Splendorem radii. Veluti per moUia nobis
Aeque distantes arcus simiiesque colorem
10 Yolyuntur, cum Juno jubet numdata referre
Ancillam, (exterior qooniam generatur ab arcu
Interiore arcus, ot quae fanti assonat Eccho,
Quam consumpsit amor, ceu solis flamma Tapores;)
Et dant hic volgo praesaga yolvere mente,
15 Quae pepigisse Deum com Noade foedera Borit,
Se non ulturam posthac mondum agmine aqoaram:
Sic duo serta rasis aetemis laeta moveri
Nos circom, interaaeque ita respondere corona
Extima visa foit Postqoam explicoere chor^am
20 Laetitiamque aliam ingentem (tam YOce canora,
Quam liice in lucem altemis vibrante ▼idsaim),
Gaudia teslatae ac blandae atqoe quiescere certae
Ad tempus simol, ut, specie cum eat perdta dulci,
Uno idu prohib^ms adilum, reseransque neoesse est
PARADISI Xll. 315
25 Dapla oculi utatur yirtus; ex corde noyellae
Lucis yox yenit, quae me partem egit in illam,
Unde erat, inatar acua stellam spectantis ; et infit :
Ille amor, unde mihi decus eat, me dicere facta
Alterius ducis hortatur, quem propter eundem
30 Hac tanCa est in laude meus. Bes digna Yidetur,
Ut, quam unus tennit sedem, hanc simul occupet alter;
Utque hi militiae pariter subiere labores,
Sic his aequalem splendorem gloria fundat.
Quam tanti fuerat Christo mrsum instruere armis,
35 Lecta acies gressus post signum tarda moyebat,
Raraque et addubitans. Cum Rex, qui tempus in omne
Regnat, militiae trepidae similique labanti
Consultum Toluit, non quod quidquam ipsa mereret,
Sed gratis tantum; atque, ut paulo diximus ante,
40 Heroas geminos jussit succurrere sponsae,
Quonun acta, ac yoces populum sine more yagatum
Yeracem docuere yiam, atque in calle stetere
Recto. Qua reserata yenit placidi aura Fayont
Blanda aperire noyas frondes, yiridique colore
45 Induere Europam rursum, haud procul aequoris undas
Pulsantes littus, post quas sol, longius ire
Jussus, saepe homini cuiyis sua lumina celat,
Fortunata sedet Caliguris, tuta snb amplo
Scuto, ubi succumbit simulatque simul Leo yincit.
50 Ortus ibi est, yerae qui relligionis amator
Exstitit, humanusque suis, atque hostibus asper,
Luctator sanctus, cui mens, yix edita, plena
Sic yirtute fuit yiya, ut geniUicis in alyo
Fecerit hanc yatem. Postquam sponsalia sacri
55 Propter fontis aqnas hunc conjunxere, fidemque,
Mutua ubi altemis se dotayere salute;
Femina, qi»e ftierat pro isto spondere parata,
In somnis yidit signum mirabile fractus
Inde egressuri, ymsque baeredibus aeque.
S16 FABADISI XU.
eo Utque foret, re qaalis erat, sacer impetus iUi
A DoMiNO ductum, qui usque est dominatus in ipsum,
Imposuit Domen, quod tempus in omne remansit.
Atque ego dico istum, veluti quem Christus in.horto
Agricolam posuit, suam opem latunis amice.
65 Nuncius iste quidem Christoque domesticus usu .
Visus erat.; nam primus amor, qui exarsit aperte,
Consilium huic fuerat primum, quod voce rogatus.
Ediderat Christus. Yigilantem hunc saepe soloque
Invenit stratum ac tacitnm, ut qui diceret: Adsum
70 Natus ad hoc, nutrix. — 0, quo est genitore creatus,
Vere feiiceml Quam yere dicta Joanna est
Mater, si in terris nota est vis nominis hujusl
Non is pro mundo, qui lot modo adire labores
Cogit, Taddaeo yestigia pressa sequentes,
75 Ulius et flexus, cui dat magnum Ostia nomen;
At Don fallacis numna compulsus amore,
Mox yasto dives doctrinae flumine magnus
Emicuit doctor sic, ut studiosus ohiret
Vinetum faciie expallescere, si malus illi '
80 Vinitor affueriU Sedem, magis ante benignam
Pauperibus justis, non quod culpanda sit illa,
Sed quod culpandus, qui degener occtipat ipsam,
Non ut sectantem partiri, siVe trientem
Dimidia de parte sibi daret, iste rogavit,
85 Non sortem sedis pinguem, quae prima vacaret,
Non decimas, quas jure dei paupercula turba .
Clamat; at errantem contra sua bella ciere
Dle sinat mundum, pro quo te semine cingunt
Ter plantae octonae. Dein vi exundante profundae
90 Doctrinae simul, ac studii defungier orsus
Munere Apostolico^ quasi quem premit alta ruentem
Vena amnem,.in stirpes, quas severat haeresis, ictus .
Ingeminans, illic usus potioribus armis,-
Major ubi steterat vis ausa obsistere certa.
PARADISI XII. 317
95 Diversa ex isto deinde emersere Aaenta,
Queis riguis gandet Christi pnlcherrimus hortns,
Ut magis atque magis ducant arbusta yigorem.
Si talis bigae una ftiit rota, qua stetit ahna
Sponsa Dei yictrix civiHa proelia contra,
100 Te decet alterius non ignorare magistri
Virtutem egregiam, quem laudum prodigus ante
Nostrum initum tanta Thomas in luce locavit.
At yia, quam primam signaverat orbita, spreta est;
Quare, ubi crusta fuit, mucor dominatur amarus.
105 Quaenon declinans unquam vestigia proles
Legerat istius, gressu revohita retrorsum
Sic it, ut ad talos pedis anteriora ferantur.
Sentiet ipsa qnidem actutum sub tempora me«sis
Culturam prayam, sibi cum clamabit ademptam
110 Areolam loliuni. Tamen hoc mihi dicere yere est;
Si cui de nostro sit cura yolumine chartas
Attento scrutari oculo singlariter omnes,
Nunc etiam hic aliquam dabitur reperire legendam,
Scriptum ubi adhuc maneat: Sum noodum degener, ille
115 Qui soleo. At non hic Casali natus Aquaeve
Spartae; eteniro noti est interpres uterque statuti,
Alter ut hoc fugiat, hujus premat alter habenas.
Hic BoNAyEiHTCRAM cst tibi discere Balneoregi
Natum, qui, quamyis sim grandia munera functus,
120 Decreri semper laeyam postponere curam.
Bic stat, qui ducit praeciamm a lumine nomen;
AuGDSTiNDs adest pariter, qui paupere primns
Cum turba exuerat plantas, quae fune reyincta
Renes gayisa est Regi placuisse superno.
125 Jungitur hic Ugo sancti Victoris alumnus;
Stat simul et Petros Hisparus, qui quinqoe libellis
Et septem notus claret, PETRUsque Comessor»
Atque propheta Nathan, pariterque Chrtsostomus olim
Metropolitanus, nec non Anselmus, et ille-
818
PARADiSI XIII.
130 DoNATus primae dignaUis pomgere arti
Ipse manaiii. Raban est isthic, Calaberque Joaghim
A latere effulget, sacro qui flamiiie plenus
Yentura inspexit Tanti viri ut aemulus esseniy
Fratris me bortata est comis soUertia TaoiuEy
135 Aequaque vox ; meeumque mei arrisere sodales.
XIII.
Qui modo risa mibi plane dignoscere curat,
Mente sua fingat sic, ut quam fingit imago,
Dum dico, ante oculos solidae stet rupis ad instar,
Quindenas stellas, quae per diversa plagarum
5 ExbUarant coebua usqae adeo splendm sereno,
Ut superet coeca compages a^ris omnes;
Et currum fingat, oui sat sinns esse videtur
Nostratis coeli sub noctis tempus opacae,
Et sub mane novum, et nunquam temone voluto
10 Deficit Os fingat comu» quod prodit in axis
Cuspide, quesn circum rota prima vohunine fertur,
De se composuisse sibi duo signa sub arce
Aetberea, quo more sibi Minois, ubi artus
Ipsa suos sensit mortali frigore solvi;
15 Alterum et in jubtf alterins radiare vicissim,
Et circumferri ambo, sic ut tenderet unum
Ante, unumque retro; atque fere sibi sideris umbram
Yeri roente sua teneat dnplicisque choreae
Circum, ubi consliteram, punctum se sponte rotantis.
20 Namque hoc est nostro tanto supi»rantius usu,
Quanto praevertit Clanium qui vertitur axis
Axibus aethereis velocior. Haud ibi Bacehi
Thebani nomen, nec ibi PaeMia canebant;
Sed tres personas natiira simplice» et una
25 Divinas ; ex his unam, quae bominisque Deique
Naturam jungit Certo dain tempore cantus
PARADISI XIII. S19
Desiit, et turbo pariterque' ea Inmina sancta
Me coram steterunt aesta crescente beata,
Inter concordes Inx una silentia Divos
30 Rumpit, quae primum mihi sancti pauperis acta
Dixerat et yitam miram, sic voce locnta:
Postquam trita fuit paleae pars una bonumque
Semen jam positum, et reliquam fert laeta cnpido
Tundere. Tu credis pectus, quo ex pectore costa est,
35 Unde gena illius prodivit puichra, palatum
Cujus terrigenis est tanti; pectus et iilud
Hasta confossum, quod sat post fecit et ante,
Sic ut cuncta sua noxamm pondera lance
Exsuperet; quidquid natura humana potiri
40 Luminis est apta, infbsum portasse per illam
Virtutem, quae utmmque in luminis edidit auras;
Atque ideo mihi dicta supra mirabere forsan,
Cum tibi narrabam sibi non halmisse secundum
Quem divum qninta condusum in luce notari.
45 Nunc tu pande oculos ad quae responsa dabuntur.
Et nitide adspicies tua qoo sententia pacto,
Quodque ego dicebam, in yerum concurrat, in orbem
Ceu centrum. Quod morte caret, quod yictima leti est,
Nil praeter formae splendorem est, quam parit ahus
50 Regis amantis amor. Nam lueis vivida virtus,
Quae sic a lucente suo meat, ut procul ipso
Nusquam abeat, neque amore illo, qui trinus in uno est,
Large gratiiicaBs effuso lumine donat
Naturis fulgere novis, quasi si ipsa resultet
55 A speculo, aeternunqae in tempus permaiiet una.
Exin inferiora petens, atque ultuna rerum
Saecula, descendit magis et magis usque gradatim,
Dum brevia ef&ciat, per quae signare volebam
Edita, quae propria educit vertigine coelnm,
00 S^u sata, sive ullo fuerint sine semine nata.
Cera horum, quique bane ducit, ratime modoque
r
320 PARADtSI XIII.
Uno haud consistunt Aeterna* ita mente creata
Fonna exin magis^atque minus manifeata patescit
Sub signo. Quare non raro contigit, ut, qaae
65 Planta eadem specie est, meiius pejusque colono
Reddat, et ingenio diTerso praedita.corda
Sint Tobis, simulac iucis Tenistis in oras.
Quodsi quis ceram deducere posset ad ungueoi,
Polleretque sua coelum Tirtute suprema,
70 Tota ea, quae signo lux esset inusta, niteret
Ast illam semper mancam natura ministrat,
Non secus atque opifex longa assuetudine nactus
Artem, cui jam dextra tremit. Quodsi ardor amoris
Disponat primae daro in splendore videndam
75 Virtutis speciem, signetque; hiuc optima ioesse
Cuncta t>peri deceat Sic terra est digoa creata
Virtute omnigena, qua humanum excellere pectus
Posset; sic granda incessit saoctisstma Virgo.
Quare mi laudaoda tuae est sententia mentis:
80 Haud uoqoam oroatam virtutum dote fuisse
Naturam humaoam tanta, et ooo alDrore postbac,
Quaota illas. bioas. Nunc si non persequar ultra,
Tu siic iocipies: Cur ergo credere dignum est,
Hunc sibi non babuisse parem? Ast, ut clara patescat,
85 Quae res obscura est, tu tecum pectore yolye,
Quaiis erat? quae caussa fuit, quae suaserit iUi
Poscere, ubi dictum est: tibi poseito? Non ego dixi
Tam tecte, ut nequeas id coojectare, fuisse
Regem, cui fuit io sunuois sapieotia yotis,
00 Ut regere imperii sciret satis aptus hdieoas.
Noo ut, quot oumero motores astra gubemaot,
Sciret, quasque sdiolae tricas, et ioaoia oectuot,
Scite extricaret Nuoc, si mea dicta ootasti,
Quae facit ad regem pmdeotia, provida meos est
05 Absque pari. . Huc teodo. Nuoc si sat lumioe daro
SurreasisBe vides cur dixi, rite ridebis
Hic reges tantuin me designasse per orbem
Tam multos, yirtus regum quam rara bonorum est.
Fac ita distingttas, quae dixi; sie quoque nosces,
iOO Posse manere simul, quod ego fueram ante locutus,
£t quod de primo tu credis pi^e, simulque
De tibi dilecto et nobis. Atque istud ad instar
Plumbi sit plantis, ut lento incedere passu,
More hominis lassi, assuescas, si forte negandum
105 Aut ailQrmandum veniat, quod iumine nondimi
Perspicias claro. Stultorum maximus ilie est,
Qui quidquam utrimque affirmatye negatve, priusquara
Distinguat. Quar^ fit saepe, ut vergat iniquam
Ad partem, quam corde tenet, sententia praesens,
110 Dein studium obdurans innectat Tincula menti.
Pejus quam frustra discedit littore, qutsquis
Yerum expiscari suadet sibi, nescius artis;
Namque iste baud talis, quaiis fuit ante, redibit,
Atque haec, quae dico, Yobis testantur aperte
115 Parmezsides, BRatJS, mensque obfirmata Melissi,
£t multi, ignari, quo tendaot, quoye resistant.
Hos inter fuerat, raihi crede, Sabellgs, Arics
Atque illi stulti, gladiorum more secare
Scripturas ausi, torta sub imagine rectos
120 Monstrantes vultus. Nimicim secura rainutae
Nondum etiam sit mens plebis, cum judioet, ut qui
Aestimat in sulco segetes, ubi messis in herfoa est,
Namque hiemem totam vidi rigidumque feroxque
Stans prunum, quod deinde rosas in vertice habebat;
125 Et celerem rectaque via yada salsa secantem
Cognovi pinum, quae portus limine in ipso
Disperiit. Quae nata fuit, deducere lanam,
Bertha, aut mercator Martinus, credere parcat,
Si furem yidet bunc, cumulantera aitaria donis
130 Ulum, divini se posse intrare latebras
Consilii. Possit fur surgere, labier iste.
21
322
PARADISI XIV.
XIV.
Ex orbe ad centroni, atqae ex centro fertur ad orbem
Aere caro ieretique inclusae motns aqaai,
Sive hanc interior, seu caossa eKtraria palset.
Haec, ego quam dico, subito mihi Yenit imago,
5 Post ubi jam Thomas finem dedit ore ioquendi,
Ob simiiem casum, cum fati dicta Beatrix
Excepit dictis, cui visum haec edere Toce est
Post illum: Hutc opus eet, quod noa ipse indicat ore,
Nec sensu intemo monstrat, cognoseere Teri
10 Radicem reiiqui. Fac, per te discere possit,
Num lux, naturae quae dat florescere vestrae,
Qualis nunc fulget, vobiscam tempus in omne
Sit mansura aeque; quodsi est mansura, docebis,
Qut, postquam renoyata dabunt tos membra ridendos,
15 Fiat, ut haud obstet, quo yos minus ista yicissim
Yestra inspectetis. — Yeluti super«itibus actus
Laetitiae stimuiis, choreae qui circumit orfoem,
Gaudet et exhilarat gestas: sic sancta corona
Utraque Yoce pia subitaque iUecta rogantis,
20 Orbe rotae, mirisque modia noYa gaudia pandit.
Qui queritur, certa nos hic in morte teneri,
Queis datur in coelo Yita gaodere secunda,
Non Yidet aetemae pluYiae hoc sub sole leYamen.
Ille unus, binus, trinus, qui nescius ortus,
25 Non circumscriptus , tamen omnia circumscribens
Viyit, et aeteraom trinusque et binus et uaus
Regnat, — ter cujusque animae resonarat in ore
Tam dulce, ut justa mercede rependere posset
Omne genus meriti. — Tum audiYi in luce miooris
30 Candidiore rotae Yocem sermone modestam,
Qualis forte fuit Gabbielb affante Mariam,
Quae sic respondit: Qoam daratura beati est
Festa dies regni, tam nostri YiYida amoris
PARADISI XIV, 323
Flamma diu sic hunc circum radiabii amictum.
35 Lux hujus pariter cum aestu procedere pergit;
Aestus cum intuitu; visque hujus tanta resultat,
Quanta est, ipsius quae gratia vincit acumen.
Ut decore insignem ac sanctam vestire licebit
Carnem iterum, si, ut quanta iUa est, sic tota redibit,
40 Gratior evadet cunctis persona beatis.
Namque magis gliscet, quod lucis donat babere
Summus amor gratis, lucis, quae posae tueri
Dat nobis illum. Intuitus sic gliscat oportet,
Giiscat ab intuitu calor ardens, gliscat et almus
45 Inde fluens fulgor. Verum carbonis ad instar,
Qui mittit flammam, et vivo candore reoidens
Sic illam superat, sese ut defendere perstet;
Haud aliter jubar hoc, nos undique circumfusum
Quale est, a oame exterius vincetur, in imo
50 Quam terra usque sinu celat; nec copia lucis
Tanta queat lassare oculos; namque organa nostri
Corporis accipient vires, ut ferre potestas
Sit, quidquid dulci mentem percellere seosu
Eximie valeat. Jam alacres chorus unus et alter,
55 Intentique onmes sunt visi erumpere in Amenl
Ut desiderium defuncti morte pateret
Corporis haud dubium; nec tantum forte sibi ipsis,
Yerum et pro patris, pro caro corpore matris,
Et reliquae turbae, quam dilexere, priusquam
60 Aeterni fiierent ignes. Alque ecee repente
Orta nitore pari superaddier altera primae
Lux circum, qualis finitor circulus aureo
Sole vehente diem; ac veluti sub vesperis horas
Primas incipiunt nova signa adscendere in allum:
65 Sic, ut in ambiguo stet mens, credatne, negetne
Testi oculo verum, nova circuravertier illic
Hos extra geminos orbes aunt flammea visa
Signa. — lux verax, o iampas flaminis alti,
21*
324
PARADISI XIV.
Ut subita et caodens me drcumfalsit et icit
70 Lumina yicta mihi non ultra passa nitorem !
At tam formoso ridentique ore Beatrix
Obvia facta mihi est, ut ego inter caetera linquam,
Quae mens nostra sequi haud yaiuit. Hic reddita nostro
Est virtus oculo, et regna ad magis alta salutis
75 Transiatus sensi solus duce non sine Diva.
Idque satis monuit risus majore coruscans
Fiamma, quo visa est sine more rubescere stella.
Hic ego corde pio effusust quoque omnibus uno
Sermone est uti, Superumque hominumque parentem,
80 Qua prece, adoravi, par est pensare novellum
Hoc donum; et mihi sacri in corde piaminis ardor
Nondum exhanstus erat, cum sat placuisse litamen
Oblatum fauste novi. Nam copia tanta
Fulgoris, tantus splendorum luce rubentum
85 Imber se efliidit radiomm ex igne duorum,
Impetus ut fuerit clamare: 0, qui' Deus ornas
Sic istos! Yeluti, variante minusque magisque
Lumine stellarum, distincta polum inter utrumque
Albet ita, ut doctas agitet via lactea mentes;
90 Haud aliter stellis stipati in Harte profundo
Bis gemini fulgor jubaris venerabile signum
Nectebat, juncti quod descripsere quadrantes
Explentes circlum. — Hic, memori quae condita mente,
Ingenium superant; neque enim, qua fulgere Christum
95 In cruce ego vidi, exemplum, quod imagine tanta
Sit dignum, mihi adhuc patuit reperire potestas.
* At quicumque crucem sibi toliit pone secutus
Christum, excusabit mihi praetermissa, micantem
Postea ubi hoc videat candore nitescere Ghristum.
100 Ex uno, atque uno comu summa inter et tma,
Nescia stare, ibant circum ejaculantia flammas
Lumina concursu pariter, pariterque recurstt.
Non secus hic c«raes recta, obliqua, incita, tarda
Multa minilta, modis mim sub lumine solis
105 Longa modo, modo parva soas renoyaatia formas,
Corpora ludere per radium, qui saepius umbra
Hiscetur repens, quam gens sibi gestit apisci
Arle atque ingenio, defendens tela diei.
Ut chelys atque fides, ubi yis bene tenta resultet
110 Plurima, chordarum dulci modulamine tangunt
Ignaros numeri: sic crebro ex agmine lucum
lilic^fulgentum melos undique conyeniebat
Ante crucem, quod me rapuit, quin verba notarem.
Mente quidem sensi carmen complectier altas
115 Laudes, namque audita mihi est tox ista: Resurge
Et vinctf haud secus atqOe sonum captanlibus aure
Non perceptura, quae sit sententia dicti.
Illic haerebam tanto defixus amore,
Hactenus ut mibi res unquam non ulla calenis
120 Tantum jucuodis bensus deyinxerit omnes.
Ausus forte nimis videar sic ore locutus,
Gaudia postponensocuiis manantia pulchris,
In quos inspiciens omnis roea cura quiescit.
At si quis reputat, Tiya exemplaria pulchri
125 Eximii tanto magis affulgere decora,
Quo plus contingat sedes conscendere ad altas,
Nec me spectavisse illuc, indulgeat isti
Culpae, quam fateor, me purgaturus, et ipse
Agnoscat, me vera loqui. Nam sancta voluptas
130 Non hic dicta mihi est, quae conscendentibus arces
Sublimes magis atque magis sincera redundat.
XV.
Hens bona, ubi semper, quae recte spirat amoris
Aura, Iiquet, veluti non aequo in corde cupido,
Suavisonam jussit citharam interrumpere carmen,
Et sanctas cessare fides, quas dextera coeli
326
PAKADTSI XV.
5 Et premit et lassat. Cur justis obstruat aures
Hic populus precibus, qni, pauca rogare paratum
Paene illecturus, concordi mente animoque
Conticuit? Merito reniat sine fine dolenda
Yila homini cupido, bona fluxa et rana potiri;
10 Pro quibus aeternum se illo spoliaTit amore.
Sicut per noctis tranquilla et pura serenae
Interdum subito discurrere lumine flamma,
Securosque solet risus necopina movere
Hutautisque locum stellaB sub imagine fertur:
15 (Excipe, quod parte ex illa, unde accensa recessit,
Nil fuit amissum; ista breri Tanescit in auras:)
Haud aliter cornu ex dextro, quod portinet hujus
Ad postrema crucis, stellanim ubi plurimas ordo
Fulgebat junctus, multa cum luce cucurrit
20 Asti*um ; nec proprium lemniscum gemma reliqutt,
Sed propter traclum radiorum excurrit, et igni
Assimiie est visum, quem post alabastra locamus.
Composita ore pio Ancbisis sic restitit umbray
(Majori nostrae si dignum est credere Husae)
25 In Talle Elisia, natum cum sensit adesse.
sanguis meus, o super omnem gratia morem!
Et cuinam, ut tibi, reclusa est bis janua coeli?
Sic illud lumen: quare tum ego totns in illo;
Dein Dominae quaesiTi oculos: namipie altus agebat
30 Me stupor hinc atque hinc; quia taii huic lnmina risu
Ardebant, ut et ipse meis mihi sorte datorum
Donorum summam, Paradisi et habere Tiderer
Jam partem. Dein Tita oculis jucunda meisque
Auribus, ad primas adjecit talia Toces,
35 Quae non percepi; sic sensu est fata profundo.
Nec jam consulto, at quod erat celare necesse;
Nam sermo illius signum super adstitit omni
Praefinitum homini. — At postquam deferbuit arcus
Ardentis studii sic, ut, quae fanderel ore,
PAIUDISI XV. 327
40 Descen3U peterent quod nosU^ e$l tangere luente,
Hoc primum audivi; Bene sit tibi, Trine, qui es Unus,
£t nostrum es tanto dignatus munere semen.
Dein: Grata et diuturna nimis jejunia, fili,
Quae sunt ducta mihi iibro ex majore iegenti,
45 Pagina ubi alterne baud reddit mutata colorem»
Solvisti, huuc intus spiendorem iuminis, unde
Verba tibi emitto, hac plumas libi dante, volatum
. Ausus subiimem. Quae tu modo pectore versas,
Ad me cuDcta meare putas ex principe caussa
50 Ula, non secus ac quintusque et sextus ab uuo
Exsurgit Dumerus, si quis satis addere novit.
Quare quis fuerim, vel cur tibi laetior esse,
Quam quisquam ex ista prodenti gaudia turba
'Nunc videar, non ulla fuit tibi caussa rogandi.
55 Quod credis, verum est; nam plusque minusque beaute
Quae fruitur vita turba omnis suspicit illud,
In quo tu specttlo pandis tua sensa, priusqtiam
EUec animo volras. Verum ut sacri ignis amoris,
Qui vigilare jubet pascentem lumina viso
60 Perpetuo et desiderio me suavitar urit,
Plenius expletus maneat, vox libera, laeta
Et secura sonet, qua# vis aut corde volutas,
Ad quae mox decreta mihi responsa dabuntur.
Postquam respexi Dominani meque illa, priusquam
65 Inciperem fari, audivit, vidtuque sereno
Annuit arrideDS, eupienti qui addidit alas.
Tunc ego sic coepi: Sapientia et aestus amoris,
Ex quo se vobis ostendit, quae regit aeque
CuDcta, et pro meritis cuncta aequat, summa potestas,
70 Uno respoDdent meDsurae pondere vobis :
Nam solem propter, qui vos lustravit et ussit
Luce sua atque aestu, sic UDictiique facultas
Utraque inest aequei nibil ut $imile esse feratur.
At sludium, ac pariter mentis prudentia ob ipsam,
■— ^
328
PARADISI XV.
75 Uuam nostis, caussam mortalia merobra ferentum
Alis diTersas suerunt imponere pennas.
Quare ego, qui vivo morti devottta, in ista
Sortis inaequalis video me lege retentum;
Atque haec caussa fuit, cur parcam solvere grates
80 Voce, ac iaetitiae plaudam modo corde paternae.
Te precor ipse quidem, o vivax mihi flamma topati,
Hunc quae thesaurum pretiosum gemma decoras,
Per te explere tuo ut liceat mihi nomine mentem.
mea frons, per quam venit mihi taiita voluptas
85 Solum expectanti, en radix tua, talia contra
lUe; ac deinde inquit: Qui primus nomina vestro
Imposuit generi, et post centum atque amplius annos
Certat adhuc primam montis superare coronam,
Is meus est natus, bisavus tibi, cui decet ore
90 Et factis te jam longum resecare laborem.
Antiquos intra fines Florentia stabat
Pace fruens plena, parvo contenta pudensqne.
Non pictas acubus vestes, non illa coroUas
Cognorat, non, femeilis qnae stringeret apte
95 Crura, periscelidem ; nec quidquam, cingula praeter,
Formam fingebat Nondum modo nata pavore
Filia torquebat patrem; nam tempora, dosque
Hinc atque inde modum nunquam transire sinebanL
Nulla domus, vacuam quam turba domeatica morte
100 Deseruisset erat. Nondnm, qui in luminis oras,
Quidquid posset agi secreta in parte doraoruro,
Ederet, orlus erat tristi alite Sardanapaius.
Nondum Honsmarius monti, qui nomina primum
Duxit ab auoupio, palmaro cessisse priorem
105 Visus erat, qui, ut nunc superatur culmine in isto
Adscensus, ita vincetnr, dante urbe rainam.
His ego vidi oculis Bertin-Belincionem ossis
Et corii omatu vestitum incedere, et uxor
IUius nuroquam a speculo fucata redibat.
PARADISI XV. 329
110 Del-yecchium et Nerlum contentos sunplice pelle
Yidi, et matronas fusum pensumque trahentes.
fortunatasl Tumuli secura patemi
Singula erat. Necdum uHa thoro deserta jacd>al
Gallorum ob gladios. Pueri cunabula propter
115 Altera sidebat, Terbis solata quietem,
Quae quondam patrum linguam matrumque juvabant*
Atque colo moUem deducens altera crinem,
Fallebat somnum, turba prope stante suoram,
Uiacas memorans Fesulasque urbemque Quirini.
120 Tum Cinguella, Lapus cognomine Saltarellus
Nostro illi populo portentum tale fuissent,
Quale foret vestro Cornelia, Cincinnatus.
His ita tranquillis, ita puichris moribus nrbis,
Tam fido populo, hospitio tam dulci et amico
125 Me dono dederat, genitrice voeante, Maria,
Et veteri ex vestro sacrato fonte renatus
Caccugdida Aii, fratre et consorte Moronto
Atque Elisaeo. Prognata in fluminis ora
Eridani conjux veni^ mihi. Nomen ab iUa
130 FUius is duxit, cujus tu nomine gaudes.
Induperatoris dein sum vexiUa secutus
Conradi, ense latus qui mi praecinxit, honore
Dignatus tanto propter benefacta merentem.
Contra nequiliam sum iUum comitatus euntem
135 Legis, qua populus teUurem usurpat et urbem,
Pastoris culpa, quas vobis jura dederunt.
Atque ita mi gentem fuit extricata per iUam.
Haec anima ex mundo praesenti faUere, ciqus
Insidiosus amor multorum pectora turbat,
140 Atque ex martyrio ad paeem fuit exitus hancce.
330 PABAfilSl XVL
XVI.
curanda parum deducta a sanguine nostra
Nobilitai, si huoiana doces jactare vetustum
Pectora te propter decus hic, ubi languet amoris
Flamma boni, nunquam fuerit mirabile visum
5 Id mihi: quo nnllo declinat calle cupido
A vero, in coelo, si quid mihi gloria suasit.
Ipsa quidem es vestis, quae mox flt curta supellex,
Ut, nisi quis studeat quidquMn superaddere in horas,
Te circum volitet tacitum cum forcipe tempus.
10 Vos, hac voce usus coepi, quam passa loquelam est
Roma prius, sed qnam post non tennere nepotes;
At quae constiterat paulum semota Bkatrix
Ridenti similis, qnae tnnc tnssivit, ubi error
Primus, ut est scriptum, suasit peccare Ginevrae,
15 Yos estis pater, a vobis fiducia menti
Plena meae venit, vos sic me attollitis ultra
Yires, ut major me sim. Tot fontibus haurit
Mens mea laetitiam, ut per se sit facta beati
Fons gaudi; tamtn in se se tenet unda, nec arctum
ao Effringit claustrum. Quare, carissima origo
Prima meae gentis, majores dicite vestros,
Dicite, quae primae fuerint signata juventae
Tempora, nec pigeat vos dicere, ovile Joannis
Quantum ibi tum fuerit, quique inter milUa multa
25 Exstiterint digni magis altis sidere seamnis.
Flantibus ut ventis IBamma in carbone resumit
Yires, sic illam vidi splendescere iucem
Has ad blanditias: atqne ut mage pulcbra. reiiilsit
Dla meis oeulis, ita duicius ore sonante,
30 Sed non, qHo utuntur nostri, sermone locuta esl:
Ex quo dixit Ave! coelo demissus ab alto
Gabriel, ad tempus, quo in luminis edidit auras
Me genilrix, quae sancta modo est, repetisse Leonem
PARADISI XVI. 331
Iste suum est tisus quingentis orbibus ignis
35 Expletis, deciesque octonis, rursus ut ista
Sub planta arderet. Palribus cunabula prunis,
Atque mihi dedit is locus, urbis ubi uitima sexta
Est regio ex cursu, quem ?obis ludus equorum
Annuus absoWit Nil de majoribus ultra.
40 Qiii fueriDt, qnae caussa illis hanc suaserit urbem
Appetere, est tacoisse magis, quam dicere, honestiui.
Totus ibi populns, cui vis erat apta ferendis
Armis, si incipias a Martis ad usque Joamus
Cultum, quinta tuae, quam scis modo viyere, gentis
45 Pars erat. Urbana at soboles, modo semine mista
Campi, Ceitaldi, Fighini, pura reperta est
Infimum ad usque fabrum. Sed quanto optatius esset,
Nunc quoque finitimis, quas dico, gentibus uti
Sic, ut Tresplanus tantum et Galluppius urbi
50 Terminus hacreret, quam has intra moenia habere,
Putoremque pati pago Agulione profecti
Yillici et alterius Signae orti, jam nimis acris
<
Ad fraudem. Nisi, quam plus degenera&se videtis,
In terris gens Augusto comperta noTerea
55 Esset, at ut proprio genitrix non rustica nato,
Talis se jactat modo sanguine Florentinum,
Mutat, mercatur, Semipontem qui ire cupisset,
Patris ubi genitor parrae stipis aes rogitabat*
Montemurlus adbuc Comitum sub jure maneret
60 Contentus, CERcnique forent, ubi pastor Aconem
ConTocat aere cavo populum, et fortassis amarent
Nunc quoque Yaldigravi tuta otia Bonoblmontbb.
Congeries confusa hominum fuit usque malorum
Prima urbi labes, patinarum ut copia noslris
65 Corporibus; citiusque cadit, qui luminis exp^rs
Taurus eat, quam agnus, pariter eui lumen ademptum est;
Nec raro magis ac melius, quam quina, secabit
Unica vis gladii. Si tecum fata revolvas
3S2 PARADISl XVL
. Lunae, UiiiisalUe, ut jam defloxere retroque
70 Ut sublapsurae sunt res Clusique Sinaeque,
Non tibi res nora erit gentes audire ruina
Eversas, nec mira quidem, quando uiiiibus ipsis
Finis adesC. Ut tos, sunt vestra obnoxia morti
Omnia, et baec aliqna, quae stat diutnma, iatescit
75 In re, at yestra brevis vita est Atque orbis ad instar
Lunam Yolyentis, qui nudat littora et abdit,
Nec datur uUa quies; sic nnnc iortuna yicissim
Vestram uribem exercet. Quare haod mirare loquentem
Me Florentinos, qui nunc capita alta ferebant,
80 Antiquam quorum celarunt tempora famam.
Ugos, Osmanos vidi, Graecosque Philipposque,
Atque Catellinos simul, et genus Alberichi,
Jam claros titulis, sorte inclinante superbts,
Et genere antiquo muitos opibusque potentes.
85 Portam ultra, nova perfidiae quam pondera onustam
Tam graviter vexant, ut jam jactura gementis
Sit metuenda ratis, gens Ravionana manebat,
Unde Gomes Gdiodb, quique a B£LLUfaoNE alto
Dein duxit nomen. Dominandi nulla iatebat
00 Jam via Pressensbii, atque domi Palioaids auro
Ornarat capuium. Stabat jam magna columna,
Quae niveum et maculis distinctum insigne gerebat,
Atque illi, admonitus modii quibus ora rubore
Inficit. quales vidi, quos turgida fastn
05 Mens egit pessum ! atque globos praedivite ab auro,
Per quos florebat coepto Florentia in omnil
Haud secus illonim sese gessisse feruntur
Patres, qni, quoties ecclesia vestra vacavit,
Ipsi in concilio stantes sibi corpus obesum
100 Curarant Inflata domus, quae, — se ardua ut anguis
Attollens contra fugientem suscitat iras,
Nunc, si quis dentem ostendat loculumve sonantem,
Mitescit velut agnus iners, — tum crescere primum
PARADISl XVI.
S8S
Coeperat, at genere ex humili; socerum Ubaldmo
105 Incusante suum, hanc consanguinitate propinquam
Quod sibi junxisset Rem dicam haud credere dignam,
Sed veram: Angnstam popukis veniebat in urbem
Per portam, proprium cui gens Pbrdccu nomen
ImposuiL Quicumque gerunt insigne Dynastae
110 Magni perpulchmm, cujus nomenqae decusque
Solatur sacrata dies celeberrima Thomae,
Inde et militiam duxere et munera priva;
Quamvis conveniat viii cum furfore plebis
Qui decus hoc hodie AiIto circumdedit auro.
115 Jam GuADBROTTi domus et domus Ikportijni
Stabat, et hic vicus multo pacatior esset,
Si noya ab hoc longe yicinia prorsus abesset.
Illa domus, vestri fletus fons primus, ob iram
Justam, quae tristi vos omnes funere mersit,
120 Quam propter vobis perierunt gaudia vitae,
Cum sibi conjunetis muito florebat honore.
Quam maie, BonDBLMoifS, fugisti ducere sponsam,
Consilio alterius captus! Nam plurima turi)a,
Nunc tristis, tute laetanti incederet ore,
125 Si Deus, ut primum portam nostrae urbis inisti,
Teque tuosque Haemae tradendos ultro dedisset!
Scilicet id decuit lapidem, qui littore truncus
Prospectat pontem, ut foret is, Florentia, vobis
Yictima postremae pacis. Cum gentibus istis,
130 Cumque aliis pariter, tanta est urbs pace potita,
Ut nunquam luctus caussa intercesserit ulla.
Istas per gentes justum insignemque decore
Usque adeo populum ridi, ut sua lilia nunquam
Plorarit capite inverso pendentia ab hasta,
135 Nec per dissidium rubro maculata colore.
334
P&RADtSI XVII.
XVII.
Qualis, ubi ClimeQen adiit, aibi pignora certa
ExposceDB contra linguae conyicia acerbae,
Qui docuit natis minus indulgere parenteB:
Talis eram ac taJem me senserat esse Beateix,
6 Ac sanctum lumen, qaod pro me eicesserat ultro
Sede sua. Quarey quae dux mihi et arbitra stabat:
Eructa flammam studii, quod pectore yersas,
Dixit, et erumpat signata impreasaque clare
Interiore typo; non quod quidquam addere nostrae
10 Notitiae per yerba queas, at ut ipse suescas
Enarrare sitim, donec quis misceat undam.
dilecta mihit quae sic extoUere, pbmta,
Ut, yeluti mens nostra yidet non posse triquetrum
Binos accipere obtusos, ita cuncta, priusquam
15 Eveniant, yentura yides, atque ordine cemis,
In punctum inspiciens, quo tempora conyenere!
Tunc cum Vihgiuo juoctus yestigia traxi
Per curantem animas montem ac per morUia regna,
Multa mihi grayia audivi de sorte futurae
ao Vitae; etsi invicto videar mihi robin^e septus
Ictus fortunae contra. Quare ista maneret
Cura satis contenta mibi, si discere detur,
Quae mihi fata instent; siqnidem praevisa sagitta
Fit violenta minus. Luci sic ante locutae
25 Dixi, confessus studium prout ore Beatbix
Jusserat Obscuris haud iUa ambagibus usa est
Assuetis animum vulgi captare, prittsqttam
Insons indigna clausisset lumina morte
Agnus divinus, qui tollit criraina mundi;
30 At claris usus verbis brevibasque patemus
lile amor inclusus propno et sua gaudia risu
Praeportans infit: Quidquid continget in horas
Venturas, vestrae quod non se porrigit extra
PARADISI XVII.
835
Materiae tabulam, id totum sese explicat ante
36 Conspectum aeternum pictum: at non inde necessnm
More alio gumit, quam navis sponte secundo
Flumine descendens, a spectatore sedente
Pro speculo in ripa. Venit inde, ut fertnr ad anres
Dulcis ab organico sonitus, tibi sorte paratn
40 Tempestas spectanda mihi. Ut discessit ab nrbe
Hippolytus patria crudelis fraude novercae,
Sic te proripias profugum Florentia oportet.
Insidet hoc animis, agiturque, et mox bene cedet
Yolyenti hoc, ubi stat semper mercabilis aere
45 Christus; et offensam partem, nt fit, culpa sequetnr,
Judice Yttlgari fama; sed proxima poena
Testis erit veri caussam ulciscentis iniquam.
Omnia, quae fnerunt tibi pignora cara, relinques;
Atque hoc, exilii quod primum conjicit arcus,
50 Est telum. Disces, ut sal sapit aore palato
Alterius panis, quam sit via dura tereoti
Alterius scalas, sursum deorsumque meando.
Quodque magis duro tua pondere terga gravabit,
Improba erit comilum delabens turba tuorum,
55 Cum qua tu pariter vallem laberis in istam.
Nam maie grata tibi, et coeca deperdita mente,
Impiaque adversans ruet in te tota; sed ipsa
Post paulo incedet tristi suffusa rubore.
Exitus insani motus sic acta probaint,
60 Ut pulchrum fnerit tibi consuiuisse seorsim.
Primum perfugium, hospitii spes prima quieii
Yeronensis erit magni natura benigna
Portantis scalam, sancto super alite stante«
Hic te respiciet lam humanus, ut inter utrimque
65 Dantem ac poscentem, qui alias solet esse secundus,
Hic deprendatur primus. Deinde ipse videbis
Hujus ita imbuium fortis virtnle planetae
Natali a primo puerum, ut praelustria facta
386
PAflADISI XVII.
Exspectes. Nondnm id gentes sensere, noveUam
70 Aetatem propter, quem circum sidera tantum
Explerunt noTiea orbem. Verum arte priusquam
GuASGONius prava Hbnricon deceperit altum,
lUius erumpet muitas missura sagittas
\irtus, aspemata aummy aspernata laborem.
75 Magnificae splendor vitae quoque lumine' claro
Eminus, ac lata sic effuigebit, ut hostes
Haud possint tacitis hunc praetermittere linguis.
Hunc tibi fac maneas, hujus benefactaque speres.
Hunc propter faciem mutabit piurima turba,
80 Dives ubi ac pauper Tersa vice transiget aevum.
Deque Ulo tibi corde feres haec scripta sub imo,
At non narrabis. — Tum vero taUa dixit
Non habitura fidem coram cementU)as ista.
Insuper haec addit: Sunt haec, me interprete, fili,
85 Quae gravia audisti, perpessa, et faeta dolosa
Abdita, quae emergent paucis lahentibus annis.
Non tamen invideas vidnis; nam tibi vita
Plus diutuma foret, quam tempus crimina tantae
Perfidiae ulturum. — Postquam subtegffliaa telae,
03 Stamine quam intendit, se sat duxisse, sUendo
Sancta anima ostendit, coepi, ut iqui fluctuat ancops,
ConsiUum poscens quem spectat, vultque seorsim,
Atque amat. Haud equidem, pater, ignoro, ut pede tempus
Yeloci properet me caedere vulnere, multo
05 Asperiore homini, cui mens jam deficit aequa.
Quare si caveam, behe erit, ne, patria adempta,
Quod mihi plus caram est, alias mea carmina propter
Amittam sedes. Loca per sine fine dolenda,
Per montem, ciqus jucundo a cuhnine Divae
100 Lumina pulchra meae me deduxere, per astra
Ex luce in lucem didici, quae, vera referre
Cum sim ausus, multis fuerint acri aspra sapore.
Quod si subtimidus veri deprendar amicus,
Inter eos tuneo ne Titatn amhtere cogar,
105 Antiquum quibus est, quod praesens labitur, aevum.
Lux, sub qua risum pandebat copia tanti
Thesauri mihi ibi inventi, primum ore corusco
Fulsit, ut aurato in speculo flamma ignea solis.
Exin respondit: Tenebrosi conseia facti
110 Sivc} suo sive alterius mens taCta pudore,
Sendet ista quidem verborum tela tuorum.
Tu tamen. amota fingendi qualibet arte,
Quidquid vidisti, raanifesta luce locabis,
Et sine, ubi prurit scabies, ibi scalpere quemqne;
115 Quodsi forte labris tequs invenietur amara
-Yox tua, vitalem succum concocta relinquet.
Iste tuus mugitus erit, ceu flamina venti,
Quae majore ictu magis alta cacumina pulsant;
Idque hominis fuerit generosum pectus habentis.
120 Propterea sphaeris licnit tibi ceitiere in istis»
In monte, in dirae nigra formidine vallis
Tantum animas, quarum smnt nomina cognita fama;
Nam mens illius, qui fanti accommodat aures,
Nescit stare, fidem neque habet, si exempla sequantur,
125 Quorum sit radix plerisque ignota latensque,
Aut si res minime claro se lumine prodat.
XVIII.
Intus jam secum gaudebat vita beata
Ilia ; ego gustabam, quae mecum corde movebam,
Dulce acri miscens; at, quae me ad templa trahebat
Alta Dei, mulier: Muta, qdam pectore volvis,
5 Curam, ait; id reputa, propius me adstare levantem
Omni animas onere injusto. — Haee pia verba profatum
Solamen*mihi suspexi; at quo lumina amore
Arderent sancto, minus aptus dicere mitto;
Non modo, quod veii^is male fidam, sed quia mentis
22
338 PARADISI XVlll.
10 Yirtus haud posset, nuUo doeente, regressum
Per 8e ferre illuc. Id tantum dicere quirem,
Me, dum noslra acies Tisiim pascebat in illa,
Omni alia cura pectus gessisse soluUim.
Dum recta in Dominam radians aeterna voluptas
15 Explebat suspectum oculi pulchro ore secundum,
Illa ait unius domilo mihi lumine tisus:
Respice et auscuita; neque enim modo cernere nostri
Dant Paradisum oculi. — Yeluti hic quandoque videmus
In vultu sensum mentis, si est tantus, ut omnes
20 Auferat huic vires : sanctae sic lucis in igne,
In quem respexi, fuerat mihi iecta cupido
Horlata hanc mecum uUerius non pauca profari:
Hisque infit verbis: In quinto hoc iimine plantae,
Yivere cui vertex donat, quae froctibus usque
25 Luxuriat, nec fronde una spoliabitur unquam,
Felices habitant animae, quae, regna priusquam
Haec devenerunt, magna sonuere per imum
Fama orbem, ut quaevis Musa exsulMiret opima.
Quare, si inspicias venerandi in cornua ligni,
30 Cyjus ego nomen dicam, ille ibi fidgurts instar
Splendebit celeri findentis nubila flamma.
Per crucem ego adspexi jubar.unum, nomine tantum
Josuis audito. Subito qui eruperit ignis,
Nec dictum ante mihi, quam factum, nosse facukas
35 Est data; et excelsi Macabaei ad nomen, adaclum
Yidi alium magno circum sese orbe rotantem;
Vimque a laetitiae ducebat verbere turbo.
Caroli ita est HAGm pro nomine, RoLANDique
Nostra acies sectata duos, ceu suspicit auceps
40 Falconem, rapidis qui sese sustulit alis.
Deinde Gdilblmus simul et Rinoarous et ille
Sub Solyma ductor Godoprbbus lumina ad istam
Nostra crucem traxit, Guisgardi et flamma Roberti.
Deinde alias inter permota immistaque Inces,
r
PARADISI XVlil.
339
45 Ipsius est monstrata mihi vita ante locnti,
Cantores inter coelestes apta magistra.
Tum iatus in dextrum converti lumina, in ore
Aut nutu Dominae ut iegerem, quid poscat honestas;
Hliusque oculos tam pura luce micantes,
50 Ac tam jucunda vidi, ut pulchrum decus horum
Yisa prius solitumque omnino vicerit usum.
Atque ut, quem benefacta juvant, magis ille vir usque
Se magis atque magis sentit virtutihus auctum:
Sic mihi circuitu majore auxisse videbar
55 Arcus et coeli tractum, cum pulchrius iliud
Portentum vidi: qualisque, pudore gravatum
Si levet os mulier, versa vice candida tota est:
Tale meos icit visus, ubi me rota vertit,
Sextae ob candorem stellae, quae lenius ardens
60 Me ingressum accepit Jovis illo in lumine vidi
Fulgentem ciare, qui est sideris incola, amorem,
Signantemque meis oculis, quae nostra loquela.
Ac veluti volucres deserta pabula ripa,
Gratantes sihi paene, petunt, nunc agmine in orbem,
65 Nunc structo in longum: sic intus lumina sanctae
Cantabant animae volitantes, et modo signum
D, nunc I, nunc Lque dahant in luce legendum.
Cantantes prius in numerum ,se quaeque movebant;
Mox versae ex istis unam effecere figuram,
70 Exin constiterunt et conticuere parumper.
divae Aonides, quas propter gloria summa
Contigit ingeniis, et longum vita per aevum,
Illaque vobiscum populos fecere perennes,
Sit vestro gaudere datum mihi lumine, ut harum
75 Signa legam, quo quamque modo mihi mente figuram
Concepi; ex istis pateat vestra inclyta virtus
Yersiculis hrevibus. Se monstravere per octo
Terque novem mistas vocaies, conque sonantes;
Partesque, ut videor scriptas vidisse, notavi.
22*
S40 PAIUDISI XVIIi.
80 Diligite est primuiii visum signare, secundum
Jusiitiam gcriptum. Numeris tria claadere non est
Ultima legitimis, qui judicatis terram.
M dein in quinta scripturae Toce locatam
Circumiere illi splendores ordine stantes
85 Sic, ut ibi argentum distinctum Juppiter auro
Esse yideretur. Reliquos descendere vidi,
Litterae ubi vertex exstabat, ibique manere
Cantanies, credo, qui se ad se versat, amorem.
, Dein, ut percussis quos ignis torribus ussit >
90 Innumerae surgunt, oculo mirante, favillae,
Quas propter stultae sibi captant omnia gentes,
Millia splendorum sunt visa hinc surgere, et illa
Altius attoUi, illa minus, prout sorte parabat
Sol illa accendens. Postquam sed singula sede
05 Lux stetit in propria, tunc istam effingere vidi
£ximiam flammam caput et coUum alitis almi.
Qui depingit ibi, ducenlem haud consulit ullum,
Sed cuncta is ducit, simul illi accepta refertur
Virtus, quae fonna est nidis. Turba altera sancta,
100 Quae contenta prius sua lilia circumferre
M est visa mihi, modico venerabile signum
Exegit motu. — steilae dulcissima flamma,
quae et quanta oculis gemmarum copia nostris
Ostendit, quidquid justi versatur in orbe
105 Terrarum nostro, id totnm deseendere ab isto,
Quod decoras, coelo! Quare illi supplico menti,
Unde oritur motus flammarum visque tuaruro,
Spectet eo, unde fluit vitians tua lumioa fumus;
Ut plena irae iterum jamjam male mulcal ementes,
110 Yendentesque^ intus sacri penetralia templi,
Quondam ex martyriis et multis condita signis.
vos milittae coeli, quarum agmina cerno,
Yos precibus placale Deum pro gente profana,
Quam pravum^ exemplum deduxit tramite recto.
1
PAHADISI XIX.
341
115 Mos fuerat quondam giadiis bellare cruenlis;
Nostri bella gerunt rapiendo hine inde dolosi
Panem, quem nulli patris pia dextera claudit.
At tu, qui scribis tantum delere paratus,
Id tecum reputa, qui profudere cruorem
120 Hoc pro vineto, quod tu vastare laboras,
Et Petrum et Paulum quoque nunc protendere vitam,
Quamvis hoc dicas: Mihi jam stat certa voluntas,
IUum sectari, cui visum est vivere soH,
Et cujus solvit.caput a cervice revulsum
125 Pro saltu pretium fassi inter vuinera Cbristum,
Nec Piscatoris, neque Pauli nomina novi.
XIX.
Ante oculos aderat pansis pulcherrima imago
Alis, exhilarans. pleni in dulcedine gaudl
Consertas animas, quarum mibi singula parvus
Visa pyropus erat, sic flammans solis ab igne,
5 Ut mihi in adversos oculos refringeret Uhim.
Et quod mox opus est mihi pingere, nulla referre
Yox ausa est unquam, nulla unquam scribere dextra,
Nec potuit virtus comprendere Daedala mentis.
Conspexi audivique simul rostrum edere verba
10 Ac resonare Meum simul, et Me gutlura fantis,
Nos ubi, vei Nostrum vere sententia poscit.
Et coepit: Quod vita pie casteque peracta
Est mihi, niinc istfaic splendorem tollor ad istum,
Qui desiderio haud patitur se vincier ullo;
15 In terris ac tanta mei monumenta reliqui,
Vi gentes adeo pravae mea nomina laudent
Et tamen exemplum fugianU Sic pluribus unus
Sentitur calor ex prunis, veluti unus amorum
Multorum sonus effigie veniebat ab ista.
20 Quare ego tunc: aetemum vernantis in aevum
.J
342
PARADISI XIX.
Laetitiae flores, yestros mihi odore sub uno
Mittentes cancti singlariter undique odores,
Solvite, spirantes, nostrae jejunia mentis,
Quam fame torserunt longa, quia pabuia nuila
25 Inveni in terris. Equidem me scire fatebor
Juslum illum patrem, quamyis sese ipse videndum
CJt speculum ostendat coeli per caetera scamna,
Non huic sub velo sese praebere cohorti.
Scitis, ut arrectus consistam audire paratus;
30 Non ignoratis quaenam, male cura molesta, ^
Ancipitem ex longo esuries collecta moretur.
Qualis ubi exsiluit sublato tegmine falco,
Exagiiat caput atque alis sibi plaudit apertis,
Ostentatque inhians formoso in corpore robur:
35 Tale illud signum contextum laudibus almi
Flaminis adspexi, circum resonantibus hymnis,
Quos didicere illic, qui aetema pace fruuntur.
Dein: Qui supremum normam circumtulit orbem,
Totque ibi disposuit manifesta occultaque certo
40 Ordine, non potuit propriam sic sculpere ubique
Yirtutem, sua quin spatium sapientia abesset
Longe infinitum exsuperans. Res ipsa notavit;
Nam Tumidus primus, cui perfectissima forma
Uni erat eximio, indocilis sibi poscere lumen,
45 Speque sua praeceps, casu est delapsus acerbo.
Atque hinc coUigere est vobis, genus omne minoris
Naturae non esse Bono par fine carenti,
Quod sibi mensura est soli et quod se capit unum.
Ergo nostra acies, radio quae oriatur oportet
50 Ex aliquo mentis, cujus sunt omnia plena,
Natura haud potis est tanta virtute valere,
Ut non cognoscat se multo cemere primum
Principium inferius re; fitque, ut lumina, vestri
Qualia sunt mundi, sese in penetralia mittant
55 Justitiae aetemae, velut amplum per mare visus;
PARADISI XIX.
343
Qui, qiiamquain adspiciat riparum ex niargiiie funduio,
Non hunc inveniat, pelagus «i adscendat in altum;
Est tamen ilJe, sed abscondunt vada coeca profundi.
Lux nulla est, quae non effulserit ore sereno,
60 Quod nuUum turbat tempus; tenebrae orauia, camis
Umbra vel illius, dempta ista luce, venenum.
Sat modo aperta patet clare latebra illa, vigentem
Quae tibi justitiam quondam celare solebat,
Et tibi miranti suasit tam crebra rogare;
05 Cum tu dicebas: Quidam Gangetide in ora
Nascitur, atque iUic nemo est, qui nomine Cbristum.
Compellat, neque qui doceat scribatque legatque;
At recti huic mores, at nescia fallere vita,
Omnia facta pie, semper casta, aequa voluntas,
70 Quoad ratio humanae potuit pertingere mentis,
Nou factt aut verbi maculavit crimine vitam:
Occidit, tiaud sam ablutus baptismatis unda,
Absque fide; heu ubi justitia est, quae damnat eundem?
Aut ubi culpa hujus, si nescit credere Christo?
75 Ecquis es, in cathedra qui vis considere judex,
Ut rem discutias positam ultra millia centum,
Vix aptus metiri oculo spatium unius ulnae?
Certe illi, mecum qui percontatur acute,
Ni Scriptura ausis vestris praecideret alas,
80 Mira quidem, fateor, dubitandi caussa fuisset.
curvae in terras animae, o caligine crassa
Obductae mentes! Quae per se prima voluntas
Est bona perfectumque bonum, usque immota manebit:
Id justum esse plita, quod totum congruit isti.
85 NuIIa creata, licet per se optima, res trahit ipsam ;
Quin immo haec radians est istius unica origo.
Qualis, ubi saturam officiosa ciconia prolem
Agnovit, sese nido secura volutat,
Qualis et haec, quae matrem expleto ventre tuetur:
90 Tale fuit, me sic oculos utrosque tenente,
344 PABAD18I XIX.
Sacraturo signum, coram tot mentibus a!as
Excutiens. Seque ultro roians haec voce canebat:
Quale tibi melos est istud, quod nuUa facultas
Est tibi diseendi, tate est mortalibus illic
95 Copsilium aeternum. Dein clara incendia sancti
Flaminis in signo pariter composta quierunt,
Per quod Romulidum est mundo venerabile nomen.
Atque ipsum rursus: Memo regnum istud inivit,
Qui non in solo statuit spem ponere Christo,
100 Aut prius, aut postquam clavis suspensus obivit.
Ast en complures, qui, Christe, o Christe! frequentant,
Quos multo minus huno propter eum corpore vero
Josaphat adspiciet vallis, quam nescia Christi
Pectora queis fuerant; ac talia Christicolarum
105 Saecula Niliacae niger arguet incola ripae,
Cum dao in aversas partes coUegia abibunt:
Unum in perpetuum iocuples, unum omnium egenum.
Dicere quid poterit vestris gens Persa tyrannis,
Post ubi jam coram Hbrum inspectabit apertum,
110 In quo cernere erit cuncta horum turpia facta?
Hic inter titulos Alberti quisque videbit
lUum, quem calarous properilbit tradere cbartis,
Quem propter Pragae regnum invasere ruinae;
Nec non moerorem, quo planget Sequana ripas,
115 Unius ob fraudem nummos corrumpere adorti,
Quem fortis porcus fractum sub Tartara imttet.
Nec non hic rabies stahit spectanda superbam
Immissura sitim, Scotumque Anglumque furentes
Quae trahit, ut nequeant intra consistere metam;
120 Nec non luxuries, et moUis vita Bohemi,
Regis et Hispani, queis nunquam cognita virtus,
Nunquam accepta fuit. Claudi a Solyma hic probitatem
Signiun I declarat, contraria H notat ausa.
Hic et avarities atque excors vita patebit
125 Illius, ignipotens quem detestata tyrannum est
PA^ADISI XX.
345
Insula, ubi ADchisis cecidit longaeya senectus.
Utque satis pateat, quam sit levis iste miserque,
TrunGabit Scriptura notas, quae multa docebunt
Exiguo in spatio. Et patrui fratrisque nefanda
130 Facta apparebunt, per quos tam strenua pubes,
Atque corona duplex it cum grege corrucarum*
Quique Tago est rex, quique Danis dat jussa proterra,
Quique typi Veneti simulavit fraude numisma
Illyricus, noscentur ibi. Pannonia felix,
135 Si quando ulterius vexantem ferre recusell
felix, si, quo praecingitur undique, monte
Sese Navarra armaret! Sie credere dignum est;
Hoc etenim didicit jam Famaugusta, simulque
Nicosia in regem pecudem queribunda susurrat,
140 Qui, dum alias sequitur pecudes, excedere nescit.
XX.
Quum, qui terrarum flammis opera omnia lustrat,
Nostro praecipitat semiorbe, nitorque diei
Undique conficitur, qui aetber tantummodo ab ipso
Ignescit primum, multarum lumine lucum,
5 In quas una jubar fundit, renovata repente
Ostendit decora: atque mihi haec succurrit imago
Aetheris, ut mundi et ductorum insigne suorum
In sancto tacuit rostro. Nam spioula viva
Splendorum, magis atque magis flammantia, cantus
10 Coeperunt mihi pro mentis virtute caducos.
Dulcis Amor, dulci quem vestit gloria risu,
Quantus eras illis medius fulgoribus ardens,
Queis unus sanctos subdebat spiritus aestus!
Posteaquam cari iucentesque igne lapilli,
15 Queis sextum vidi gemmatum fulgere lumen,
Angelicis pariter fecere silentia linguis,
Amnis ego sonitum vicini audire videbar»
346
PARADISl XX.
Qui lapides inter delabens, lucidus errat
Nativum ostentans fecundum gramine culmen.
20 Ac veluti a collo citharae modulamina ducunt
Formam, et ab ore ca?o penetrabilis aura ciciitae,
Non secus illud avis murmur, mora nec fuit ulla,
Per collum adscendit, tanquam si hoc esset inane.
Isthic in vocem se vertit, et exiit isihinc
25 Per rostrum ipsius, formam accepitque ioquelae,
Qualem cor, in quo illa fuit mihi scripta, manebat.
Quae mea pars visu pollet, propiusque tueri
Dat yestris aquilis radiantis lumina solis,
Attente inspicienda tibi est, sic incipit illa;
80 Namque ignes inter, quorum in me iucet imago,
Qui in capite efficiunt oculos fulgore micantes,
Illi prae reiiquis summa ad fastigia scandunt.
Pupulae in orbe meae medius qui fulgurat, ille est
Flaminis aetemi cantor, qui transtulit arcam
85 Ex pago in pagum; nunc discit carmina quanli
Sint sua, propterea quod yero haec pectore panxit,
Cum videat sese pretio majore repensum.
Deque supercilium quinis cingentibus, ilie,
Qui mihi stat propius rostrum, solatus amaras
40 Est viduae lacrimas natum lugentis ademptum :
Nunc scit, quam magno constet contemnere Christum,
, Hanc dulcem expertus vitam, et contraria passus.
Quique orbem sequitur, dictum mihi jam ante, sub arcu
Qui supra est, vero confossus corda doiore
45 Tardavit mortem. Nunc scit non posse moveri
Judicium aetemum, quamvis in crastina verti
Saepe illic hodieraa queant, dum vota precesque
Huc veniant digaae. Quiqne adstat proximus alter,
Codice cum legum, et genti se adscribere mecum,
50 Consilio suadente bono quod cessit amare,
Decrevit Grajae, Pastori cedere certus.
Nunc discit, quare, quidquid deducitur aeqno
PARADISI XX.
347
Atque bbno incepto prave, non possit obesse
Auctori, inde licet foret emersura ruina
55 Eversura orbem. Sed qui spectandus in arcu
Est tibi dedivi, nomen Guilelmus habebal,
Quem pia deplorat tellus, cui Caaolus atque
Fridricus vivi eliciunt ex pectore fletus.
Nunc videt, ut justi regis coelum ardet amore;
60 Idque etiam ipse docet Tultis fulgore coruscans.
Quis, vestros inter priscis erroribus actos,
Crederet Iliacum yersari Riphba in isto
Orbe oculi, et sanctis quintum sese addere flammis?
Nunc sat divinae veniae, quam cemere mundus
65 Non valet, iste videt, barathri licet ipse profundi
Haud oculis possit propriis descendere in ima.
Qualis per liquidos tractus spatiatur alauda
Primum voce canens, ac dein contenta silescit
Extremum modulata melos, quo expletur abunde:
70 Talis imago fuit mihi visa, impressa sigOlo
Aetemi gaud!, quod, prout fert corde libido,
Omne facit quale est. Et quum defixus et anceps
Yitro essem similis referenti veste colorem,
Quo fuit imbutum, non longum est passa morantem;
75 Vique sibi propria: Quidnam hoc? mi extorsit ab ore;
Quare laetitiam ingentem fulgore corusco
Yidi exsultantem. Post haec venerabile signum
Luminibus magis accensis mihi talia reddit,
Ne me suspensum post mira audita teneret:
80 Ut novi, narrata mihi tu credere dignum
Esse putas, quia testor ego; at cognoscere non est,
Qui possint fieri, et te, si sunt credita, fallunt.
Stas homini similis, qui rem sat nomine novit;
Cemere at ipse nequit, quid sit, ni accesserit .auctor,
85 Qui doceat. Regnum coelorum a flamine amoris
Yim patitur, vivaque a spe, cui victa voluntas
Divina obsequitur, non, ut qui cedere victus
348 PAHADISI XX.
Cogitur, at quia vult vinci, et sic victa benigno
Ipsa animo vinciL Quae prima, et quinta figurat
90 Yita superciliom, figit tibi corda stupore,
Quod superum Alitnum regionem cemis ab ipsis
Ornalam. Haud isti, ut reris, sua corpora morte
Deseruere obita venerati falsa Deorum
Numina, sed Cbristum summa pietate colentes,
95 Unus passurum, passum alter. Nam unus ab Orco,
Unde redit nemo ad frugem, remeavit ad ossa,
Idque fuit merces spem vivam cordis babentis,
Sperantis, se posse Denm prece flectere blanda,
lilum morte obita nt superas revocaret ad auras*
100 Istaque, quam veii^is cqmpello, vita beata
Regressa ad carnem, non loogmn ibi jussa morari,
Illius est amplexa fidem, spes una salutis
Qui fertur; credenij veri concepit amoris
Ignem, ut post mortem fuerit dignata secundam
105 Ista laetitia. Coelestis somma Parentis
Gratia, sic alto dimanans flumine, ut unquam
NuUa acies oculi in primam se immiserit undam,
Alterius menti illoxit, quam propter amavit
Is rectum, ac fuit in Teucris justissimus nnus.
110 Idcireo, adspirante Deo, multo ante futurum
Is novit Christum redimentem sanguine raundum.
Credere in hunc igitur statuit, cui deinde mephiti
Vana superstitio baud potuit sufliuidere mentem,
Imo is perversae damnavit crimina gentis.
115 Huic tres pro sacro afl^uerunt baptismate Divae,
Quas orbe ex dextro licuit tibi cemere, mille
Pluresque ante annos quam esset baptismate nasci.
virtus mentis, quae homines praedestinat anle
Ortum principium, qnam te a radice remotam
lao Adspiciunt illi, qneis primam agnoscere caussam
Non est fas totam! Yos, o mortalia corda,
Discite judicium vestram cooipescm habenis;
PARADISl XXI. 349
Nam nos ora Dei propius manifesta tuentes
Ignoramus adhnc omnes, quos ille beandos
125 Legerit; et duice est pars haec detracta levamen;
Nostrum nainque bonum bonitate acquirit ab ista
Perfectam summam, et quod Yult divina Yoluntas,
Yult et nostra simui. Sic haec sanctissima imago,
Ut daret obtusis oculis res cernere clare,
130 Jucundam menti medicinam fecit egenae.
Utque bonum citharista bonus Tibrantia fila
Cantorem hortatur sectarier, unde per aures
Gratior it cantus; sic, dom est mihi talia fata,
Splendores roemini geminos vidisse beatos,
135 Non secus atque oculorum ictus concordat utrimque,
Cum verbis pariter facularum summa movere.
XXI.
Jam defixa iterum Dominae mea lumina ab ere
Pendebant animusque simul, quacumque remotus
Cura alia. Haec autem risu parcebat, et inquit:
Si modo riderem, tu qnalis filia Cadmi
5 Ires in cinerem ; nam quo plus scandere templi
Contigit aetemi scalas, plus aucta decore
Mi facies micat, ut nosti; et ni temperet, ipsa
Flammat ita, ut vis, qua poUes, mortalis ad ignem
Tantum frons esset, tonitru quae scinditur uno.
10 Sublatos nos stella tenet, quae septima fulget
Pectore snb Nemei flammas efOante Leonis,
Quae interius yirtute hujus modo mista coruscat.
Attente vestiga oculis, atque utitor illis
Ut speculo contra, quod se tibi sistit in isto
15 Spectandum speculo, signum. — Cuicumque daretur,
Discere, qualis erat pendentis ab ore beato
Esca mei visus, cnm alio divertere jussus
Mutavi curam; facile esset fingere mente.
350 PARADISI XXI.
Quam mihi jacundum fuent parare magistrae
20 Coelicolae, partem cum animug librasset utramque.
Intra crystallnm, quae mundi circumit oras
Nacta ducis nomen cari, quo rege jacebat
Nequitiae omne genus, scaia aurea clara micante
Sole mihi visa est se sic attoUere in altum,
25 Ut non hanc oculo assequerer. Simul ipse Tidebam
Per cunctos effusa gradus tot millia lucum
Delabi, ut rerer, quidquid splendoris in aethra est,
Isthic diffusum. Ac yeluti sub luce diei
Prima cornices nativo more moventur
30 Una, ut calfaciant torpentes frigore plumas:
Deinde aliae abscedunt, nec tangit cura regressus,
Quaque abiere, aliae redeunt, seseque rotantes
Consistunt aliae; talis splendoribus esse
Visa mihi est illis ratio; namque undique cuncti
85 Ad?enere simul, donec tetigere paratup
Unicuique gradum, et qui proximus adstitit ignis,
Usque adeo fulsit clare, ut sim corde locutus:
Quem mihi praeportas, facile est cognoscere aroorem.
Ast illa, unde mihi tempusque modumque manebam
40 Scitandi ac studium pariter cum Toce premendi,
Stat; nec consuitura male erit mihi, si qua rogare
Ingratis mittam. At quae viderat ima tacentis
Ulius inspiciens in Tuitum, qui omnia cemit;
Solye tuo, dixit, ferrentem in pectore curam.
45 Et coepi: Haud ego sum tanti, ut, cui verba remittas,
Me dignum reputem; sed te sine flectier hujus
Promeritis, quae dat mihi poscere, vita beata
Laetitia occultata tua. Sit discere caussam,
Quae mihi te admovit propius, nec dicere parce,
50 Cur hoc dulce melos Paradisi cesset in orbe,
Quod tam voce pia per sphaeras diditur omnes
Inferius? — Tunc illa mihi: Mortalibus apta
Aure vales yeluti Yisu; quare ista canorem
PARADISI XXI.
351
Sphaera tenet, caussas ob quas tenuisse BfiATRix
55 Est tibi visa prius risum. Tantummodo lapsa
Sum sanctae gradibus scalae, tibi ut obvia fiam
Laetius accipiens verbis, ac, quo induor, igne.
Nec mihi yis major praecurrere suasit amoris;
Tantus enim, majorque animas agit astra tenentes
60 Aestus, nt ex fulgore patet cujusque micantis.
At qui summus amor famulas nos esse paratas
Consilio hortatur, quod digerit omnia solum,
Dat sortes isthic, quales tibi cernere fas est.
Ipse quidem yideo, respondi, sacra lucerna,
65 Quomodo liber amor satis ista regnet in aula,
Ut legem aetemae rationis cuncta sequantur;
Ast istud mihi difficile est cognoscere, quare
Te ratio yentura parans praedestinet unam
Tot tibl consortes inter, quae munere tali
70 Fungaris? — Nondum fueram postrema profatus,
Cum parte usa sui pro centro illa ignea lampas,
Ceu mola, yeloci se circum turbine yertit.
Exin, intus amor qui stabat, talia reddit:
Diyinae radius lucis super adstat acute
75 Insinuans isti, cujus concludor in alvo.
Yis hujus conjuncta meae, qua caetera cerno,
IJsque adeo super extollit me, ut numinis esse,
IJnde emuncta venit, videam. Hinc mea gaudia flammant;
Namque mihi visus acies, quoad clara, redundat
80 Aequo splendorem flammae. Sed da mihi quamvis
In coelis animam, quae pius clarescere digna est;
Da Seraphim, qui plus divini in spicula solis
Obtutus teneat fixos, tibi me ista roganti
Non satis is faciet. Nam sic se immittit in altum
85 Aeternae legis pelagus, quod discere averes,
Ut sit discissum quavis a mente creata.
Cumque feres reditum mundi ad mortalia saecla,
Hoc referes, ne quis nimium confiderit audax
352
PARADISI XXI.
Ad tantum &e posse pedes appellere signum.
90 Quae mens hic lucet, terrarum est fumida in orbe;
Quare fac reputes, qut illic praestare yalebit,
Quod non ipsa queant coelestibus addita Di?is.
Sic mihi sermo hujus praescripsit. Quare ego misi
Quaerere, devenique illuc, ubi Toce rogari
95 Demisse, quaenam fuerit, dnm membra gerebat.
Ilaliae surgunt inter duo littora saxa,
Non procul a vestrae distantia moenibus urbis,
Usque adeo, ut murmur tonitrus immugiat infra;
Gibbarem et efficiunt illum, cui Catria nomen,
100 Infra quam sacrata aedes deserta locorum
Sola tenet, soli cultom exhibitura supremo
Terrae ac Coelorum Domino. — Sic tertius infit
Sermo hujus; deinde haec pergens Terba insuper addit:
Hic yixi senrire Deo sic certus, ut esca
105 Solo adspersa oleo perferrem frigus et aestum
Perieviter, curam contentus figere in unam .
Cor animumque, Deum meditans ac totus in illo.
Ubertim his coelis jam suebat reddere claustrum
Ulud: inane modo factum est, ut oporteat omnes
110 Mox esse admoniros. PcTitus Damuncs habebam
Nomen ibi: Adriacum prope iittus in aede Mariae
Olim Petrus eram Pecgator. Mi breve vitae
Mortalis restabat iter, cum saepe rogatum,
Quaesitumque diu ad rubmm traxere gaierum,
115 Qui ruit in pejus, quo hunc plus transfundere cnrant
Advenere Cephas et sancto flamine plenum
Yas magncm, ambo illi pariter macri ac pede nudo,
Orantcs panem cujusque ad limina portae.
At nostrae aetatis pastores brachia poscunt,
120 Queis fulti hinc atque hinc adscendant, brachia poscunt,
Quae se deducant, membrorum mole gravanlur
Tanta, seqne retro sustollant Tegmftie vesjds
Quadrupedem propriae obvolvunt, ut pelle sub una
PARADISI XXII.
35B
Binae ita bellaae eant. Eheu patientiat qiiae tam
125 Ista diu pateris! — Sed rerba sub ista gradatim
Complures vidi faculas descendere agique
Circum, illisque decus renovabat singulus orbis.
Circumiere istam ac steterunt tantoque susurro
Clamayere omnes, ut nullum quiveris isti
130 Isthinc assimilare sonum ; nec yenit ad aures
Yerborum cantus, tanto superante tonitru.
xxn.
Quum tota haereret mihi mens oppressa stupore,
Quaesifi Dominam, quae me ducebat, ut infans
Confugiens semper, quo plus confidit; at iila
Ilicet, ut mater praesens succurrere proli
5 Pallidae, anhelanti, qua animum solet addere, voce,
Sic ait: An nescis, te coeli templa tenere?
An nescis, sanctum coelorum, quidquid ubique est?
Quaeque isthic fiunt, studio fieri omnia recto?
Quomodo concentus te transmutasset et ore
10 In nostro risus, nunc est tibi fingere mente,
Si tanto is clamor coneiissit pectora motu:
In quo si audisses carmen commune precantum,
Jam tibi nota foret, quam cemes, morte priusquam
Occumbas, poenam. Qui isthinc stat pendulus ensis,
15 Non cito, nec tarde caedit, nec fallere quemquam
Est solitus, praeter properantum optata, metumque
Poenam exspectantum. — Ast alias jam suspice flammas;
Nam Taide illustres animas, si lumina nostro,
Ut dico, a vultu abducas, fulgere videbis.
20 Ut visum est illi, reliqua omnia circumspexi,
Et centum vidi globulos splendere, simulque
Pulchris se alterius radiis ornare vicissim.
Stabam more viri sub corde prementis acutum
Mucronem desiderii, nec voce rogare
23
3&4
PARADISI XXII.
25 Audentis: refagit fixoft transire pudoriB
Fioes urgeudo nimis; al quae maxima, quaeque
Has inter baccas nitidissima luce micabat,
Prodiit, ipsa satis per se factura studenti
Discere; et ex alvo iaterior vox promere yerba
30 Haec audita fuit: Si essel tibi cernere amorem,
Ut mihi, qui hic ardet, timidus quae discere mussas,
Prompsisses; at ne, dum exspectas, tardius altum
Ad iiuem veoias, propere responsa remittam,
Ad quae tu tanto fari prohibere rubore.
35 Mons, ubi Cassinus divo super insidet, olim
Geute fuit celebris multa, quae culmen adibat,
Quo malus hanc error mens et perversa trabebat.
Isque ego sum, primus qui nomen ferre sub auras
Hic studui illius, qui terris vera reclusit,
40 Per quae mortales adeo tolluntur in altum.
Atque hic tanta meis respondit gratia votis,
Ut mihi mox dederit cultu deducere iniquo,
Qui mundum iilexit, vicinoa undique pagos.
Praestantes anlmae, quas contemplatio ad astra
45 Vexit, sunt ignes alii, quos ille perussit
Aestus, qui flores ac sanctos edere fractus
In terris solet. Hic Maggarids, hic Romoalaus,
Hic adsunt fratres, qui gressum in claustra tulere
Coostantes, ut ego. — Tum: Qui tibi talia, dixi,
50 Fanti elucet amor, simul et praesentia comis,
Quam video atque noto manifestam in quolibet igne,
Sic mihi cor fidens expaodit, ut ignea solis
Yirtus saepe rosam, quae, quanta est, crescit aperta.
Quare quaeso, pater, dic et da discere certo,
55 An speranda mihi sit gratia tanta precanti,
Ut modicum detur, posito velamine, formam
Mi spectare tuam? Tunc is mihi: Frater, abunde,
Quae sic alta cupis, venient potiunda recepto
Extremam in sphaeram, quae caetera vota meumque
l
PARADISI XXII. 355
60 Explet Ibi quaerig perfecta, integra cupida
£t matura fuat. Tenet in se quidquid ubique est
Illa ibi sola, ubi semper erat: nam nullibi nixa est;
Non habet iila polos, sed scaia haec scandit ad ipsam,
Quare sese oculo sic subtrahit alta tuenli.
65 Usque iiluc ipsam pertingere parte superna
IsACiDEs Yidit, cum apparuit agmine pressa
Alituum coeli tanto. At yestigia terris,
Hanc ut conscendat, nemo diveliere curat,
Atque ibi chartarum danmo composta remansit
70 Regula, quam dederam. Muri, coenobia quondam,
Sunt modo speluncae facti, nostrique cuculii
Apparent sacci vitiato furfure pleni*
At Deus haud odit tantum grave foenus, ut illum
Fructum, qua monachi sic insanire yidentur.
75 Nam quidquid servat custos ecclesia, id omne
Pauperis est poscentis opem sub imagine Christi,
Non jam cognati, nec deterioris amici.
Yestra adeo blanda est caro, ut haud satis esse putetur
Inceptum felix illic a roboris ortu
80 Ad glandes. Opus hoc Petrds est aggressus inanis
Argenti atque auri : jejunia nostra precesque
Fraihcisci, ac pietas quam demississima ciaustri
Fundarunt proprii murum; et si coepta revolvas
Cujusque, ac repetas inde usque hoc temporis aevuni,
85 Candida nigrantem dices duxisse colorem»
Yere versa retro Jordanis lympha recurrens
PIus fuit, atque, yolente Deo, rubri fuga flnetus,
Hira oculis hominum, quam isti medicina dolori.
Hic ita; et inde suos petiit. Dein turba coacta
90 Tota, velut turbo, sese in sublime recepit
Dulcis me mulier pone illos impulit uno
Indicio, ut sanctae superarem altissima scalae;
Sic virtus hujus naturam vicerat aegram.
Nec fuit hic unquam ioca per sid)Iimia et ima
23*
356
PARADISI XXII.
l
95 Tam celer a nostrae naturae robore motus,
Ut rapido posset cursu me aeqnare volantem.
Sic mihi fas fuerit, rursus spectare triumphum
Illum, mi iector, quem propter crimina vitae
Lugeo saepe meae et plango mihi pectora palmis;
100 Ut tibi demissum tam raptim avertere pruna
Non esset digitum, quam cemere contigit astrum
Post Taurum veniens, sensique ingressus in ipsum.
luces almae, o magna virlule repletum
Lumen, cui, quotacumque esset, debere fatebor
105 Vim totam ingeuiil Yobiscum exibat, et oras
Vobiscum occiduas repetebat praepete cursu
iile pater generans mortalia saecula cnncta,
Cum primum Hetruscis ego coepi vescier auris.
Post ubi largita est tantum mihi gratia donum,
110 Ut praecelsa rotae fastigia adire liceret,
Quae vos circumagit, regionem agnoscere vestram
Est mihi sorte datum. Modo vestros suspicit ignes
Suspirans anima ista pie, ut virtute potiri
Durum iter aggressae detur, quod me attrahit ad se.
115 Jam se summa Salus sistit sic proxima, coepit
Dux mea, ut et claris, et acutis lucibus uti
Jam tc posse rear. Quare consiste, priusquam
Te mergas iiiuc, despectans. Adspice, quantum
Sub pedibus mundum tibi subjecisse videbor.
120 Quare sensa tibi quam jucundissima prodat
Pectus, ubi occurrat venienti turba triumphans,
Per coeli convexa hujus quae laeta propinquat
Septenos iterum coelos ego lumine totos
Lustravi, talemque globum mihi cernere nostnim
125 Contigit, ut vili adspectu decerpserit ore
Invito risum; ac melius sentire videtur
Qui minimi hunc faciat, vereque est aequus habendus,
Longe diversas qui agitat sub pectore curas.
Natam Latona incensam vidi, atque sine umbra.
PARAUISI XXlll. 35
130 Quae mihi caussa fuit, cur olim mente putarim
Hanc raram ac densam. Hic, Hyperione nate, tuorum
Spicula sustinui splendoruro, quoque rotentur
Impete te circum natus Maja atque Dione,
Miratus didici, ut moderetur Juppiter igni
135 Nati, algoque patris. Stationes caussa novandi
Tunc patuit. Vidi septena haec corpora, quanta,
Qualia erant, qualique ibant yelocia motu,
Ctque potita situ distanti singula cedant.
Areola haec, quae nos adeo facit esse feroces,
140 Me simul aeterna verti cum prole gemella,
Tota mihi a summo se ostendit ad usque profundum:
Exin pulchra meis quaesivi lumina rursus.
XXIII.
Ceu nido incumbens frondes avis inter amicas
Dulcia natorum prope corpora, nocte tegente
Omnia, ut optato adspectu potiatur et esca
Hos alat inventa, duros solata labores,
5 Tempus praevertit, ramoque insistit aperto
Et desiderio manet arderiti aurea solis
Spicula, prospectans defixo lumine, donec
Tandem Eos surgat; mea sic arrecta tenebat
Diva oculos speculata plagam, sub qua ire videtnr
10 Sol properante minns cursu. At cum lumina circum
Yolventem adspicerem ac suspensam, ut qui optat, et idem
Quiddam aliud vellet, spem et praecipiente quiescit
Pectore contentus, sic ora oculosque ferebam.
Sed breve praeteriit tempus punctum inter utrumque;
15 Quo mansi, dico et vidi clarescere coelum
Et magis ac magis; et simul haec est fata Beatrix:
Ecce tibi ingentem Christi sectata triumphum
Agmina, et has sphaeras peragrantem qui manet omnis
Te fructus. Mihi visus erat' flammescere totus
358 PAUAOlSi XXUI.
20 Huic vultus, tantamque oculis diffundere plenis
Laetitiam, ut cogar fructns id Iinqnere inane.
Qualis sub noctem ridet pleno orbe serenam
Aethereas inter pulcherrima Delia nympbas,
Omnia pingentes ooeli loca; millia supra
25 Splendorum adstantem ridi, qui lumine cunctis
Donabat splendere suo, solem, ut solet iste
Omnia luce sua perfundere signa supema.
Et jubare ex Yivo caro fulgida translucebat
In yisns tam clara meos, ut ferre nequirem.
30 mihi dux dulcis, dux o mibi cara, Beatrix!
nia mibi: Quae te virtus domat, omnia frangit.
Hic sapientia adest pariterque potentia pandens
Coelum inter terramqiie vias, quas phirima longum
Jam TOta optarunt — Ut ruptis nubibus ignis,
35 Qui non se capit, expansus petit ima, rebellis
Naturae; haud aliter, tanta inter pabula fineis
Exsuperans arctos, se ipsa mens major abivit,
Nec, quae tum fierent, nunc est meminisse facultas.
Pande oculos, qualisque ego sim modo, sus^ce, dixit;
40 Talia vidisti, ut valeas jam ferre tuendo
Risum impune meum. Stabam, ut qui vis^ requirit
Oblita excussus, frustra haec revociare laborans,
Tanta ubi promissa audivi, et tam dtgna favore
Grati animi, et nunquam ex libro delenda docenle
45 Praeterita. At vero si nnnc cuncta ora sonarent,
Jucundo quae lacte magis pinguescere turbae
Aonidum dederunt, mihi opem latura canenti
Risum almum, utque dabat clarescere purius ori
Formoso hic risus, pars haud miilesima veri
50 Huc subeat. Quare Paradisum pingere adortus,
Sacratum saltu me transiluisse poema
Confiteor, qualis qui offendit forte recisum,
Qttod peragrabat, iter. Sed qui grave mente volutel
Pondus materiae ac tergum motrtale gravatum,
PAiuuisi xxui. 35g
55 Haiid iste arguerit tanU sub male treroentem.
Non iter est panrae cymbae, qnod tendit arandum
Prora audax, Don est nayarehi, qui sibi parcat.
Cnr mea te facies, inqnit, tanto ardet amore,
Ut non adspicias pulchri decon alma rireti,
60 Quod se sub Christi radiis florom ornat bonore
Omnigeno? Hic rosa inest, in qua sibi sumere carnem
Divinum Toluit Yerbum, hic se Ulia tottunt,
Quorum pandit odor callem, qui ad sidera duxit
Sic mea Dux; et ego totus parere paraUis
65 Hujus consiliis, aegre certamina iniri
Pupillae rursus. Cen, puro sole micante
Per nubem fractam, jam pictum floribus hortum
Umbris tecta mei Tiderunt Inmina visus;
Sic ego splendorum vidi phira agmina ab igne
70 Desuper ardenti fulgentum ; at cemM^ fontem
Haud mihi posse datiim est. 0, quae sie imprimis illos,
Percomis Tirtnsl Yoluisti scandere in altnm,
lliic largitura locum haud tua ferre valenti
Spicula. Formosi floris, qoem semper adoro
75 Et mane et sero, nomen majoTfo ad ignem
Lucis tota aotma, toto me pectore traxitl
Atque nbi, quae vincit Superos, ut vicerat iroos,
Qualisque et quanta est, oculos mibi vivida pinxit
Stella, intra coelum fax est descendere visa
80 Sub forma annelli, qualis solet esse coronae,
Praecinxitque illam, ac se circumfosa rotavit.
Hannoniae quodcunque gcnus, qood dulcius ain^i
Hic sonat, atque animum magis attrahit, esset ad istam,
Ut nubes quae rupta tonat, cilharam, unde coronam
85 Pulchra refert coelos Sapphirus clarius omans.
En ego sum, sum Amor Angelicus^ qui circumit altam
Laetitiam puro spirantem e YmoiNis alvo,
Qui desiderii statio liait hospita nostri.
Atque ibo circam, o Domiiiatrix inclyta coeli.
360
FARADISi XXIV.
90 Dum prolem ibis pone tuam, sphaeramque supremam
PIus diam eiBcies, iili quod es addita regno.
Ista melos circumductum sub carmiDa habebat
Finem, unaque aliae luces sonuere Mariam.
Regia, quae cingit cunctos yertigine gyros
95 Stelliferos, vestis mage fervida, cuique ministrant
PIus vitae Patris mores atqne halitus almus,
Nos super interius distantia concava habebat
Sic, ut, ubi steteram, mihi se nondum illa videnda
Praeberent: quae caussa fuit, cur copia nulla
100 Sit data luminibus nostris servare sequendo
Posse coronatam flammam sublime petentem
Ad genitum usque suum. — Yelut infans, hrachia tendit
Qui satur ad matrem, dum risu prodit amorem:
Sic se protendit quisque ex candoribus iUis
105 Yertice sublato, ut norim, quam corde Mariam
Diligerent grato. Deinceps illi ante stetere
Ora mihi, usque adeo dulci, Jtejfna, canendo,
Coelil concentu, ut nunquam mihi mente voluptas
Exciderit. Qttanta est ubertas condita in illis
110 Arcis divitibus, terrae bona semina doctis
Handare! Hic vita est, juvat hic gaudere reposto
Thesauro, quem, qui exul erat Babylonis in urbe,
Auro ibi neglecto, aggessit partum haud sine fletu.
Hic sub progenie, cujus genus a Patre summo
115 Cunctorum Domino, et Maria sub matre triumphat
Yictor cum antiquis credentibus atque novellis,
Qui claves servat, per quas regnum itur in istud.
XXIV.
Juncta sodalitio sacra turba, electa beati
Grandem agni ad coenam, te sic pascentis abunde,
Ut desidcrii usque tui sint gaudia plena;
Gratificante Deo, si est praelibare potestas
PARADtSl .XXiV. 361
5 Huic data, quod yestra cadit ex mensa, ante diei
Horam postremam quam ipsi praescripserit aetas;
Stet posita ante oculos Tobis immensa cupido
Ipsius, ac paulum vestro hunc adspergite rore.
Nam fons, unde fluunt, tacite quae cogitat intus,
10 Vobis usque patet. Sic est afiata Beatrix.
Tum yero illae animae laetae se vertere in orbes
Sphaerarum sese circum, stante axe, rotantum,
More cometarum flammantes. Utque yidere est
Usque in machinulis lapsas strepitantibus horas
15 Sic Tolvi circlos, si advertas, ut prior unus
Sit similis stanti, extremusque volare putetur;
Sic iilae choreae plaudentes dispare motu;
Prout rapidae aut lentae, cujusque expendere opum vim
Yisus edocuere meos. Quae est visa notari
20 Dignior egregiam ob speciem, splendore refulsit
Felici usque adeo, ut nullum mage lulgere Inmen
Ferret; terque Beatricem circum igne voluta,
Fudit ab ore melos tam divum, ut yivida mentia
Vis mihi non revocet. Quare hoc mea liltera saltu
25 Praeterit, ac mitto descrihere ; namque facultas
Quaelibet ingenii, nedum oris copia nostri,
Cum studet hos similare sinus, utetur inepte
Yivaci fuco. — Alma soror, quae supplice voce
Sic pia stas coram flammata exercita cura,
30 Tu sphaerae illius pulchrae mihi vincula solvis.
Deinde sacer cessans ignis sua flamina vertit
In Dominam, haec post dicta, meam; et jam talibus infit:
Magni o lux aetema Yiri, cui tradere claves
Est nostro visum Domino, quas detulit alto
35 Ex gaudt regno miri, haud tentare recusa
Istum de levibus gravibusque, ut corde cupido
Fert rogitare, tuae fidei quae dogmata poscunt,
Per quam tu incolumis super undas aequoris ibas.
«
An bene amet, speretne bene, et bene credat, apertum
362
PARADISI XXIV.
40 Est tibi, qui speculam figis tua lumina in illud,
In quo picta vides quaecnoque amplectitur onine.
Sed quoniam ob yeram regna haec coeiestia cives
Accivere fidem, baac juMos decorare triumpbis;
Hanc tractaturum par est te accedere ad istum.
45 Ac yeluti sumptis stat baccaiaureus armis,
Nec mntit, donec, monitus scrutante magistro,
Certet, sed litem non est componere certns:
Sic argumenti mecum genus omne struebam,
Fante illa, ut tanto me respondere paratum
50 Quaerenti ofi^errem, et mibi credita vera fateri.
bone Christicola, hic jam nonc tua promito sensa,
Fare: fides quidnam est? Frontem jubar extuli ad iilud,.
Quod sic spirabat; deinde est inspecta Biatrix.
Annuit illa, ut aquam fonte interiore reolusam
55 Effiindi sinerem. Quae dat mibi gratia coram
Primipilo, qui sit mihi sensus, fari, ego coepi,
Det quoque sat claros edncere peetore sensns.
Tum porro: Ut tibi dilectus, Pater optime, firater,
Qui tecum Romam meliore in calle locavit,
60 Jam scripsit: Jlemm, quas M8 ip$rare jiiiemur,
Vera fides fulcrum est, argumentumque latetUum
Mortales hamtnum vtsus: talis natura Tidetnr
Ulius esse mibi. — Deiii baec audita loquela est:
Tu recte sentis, si recte intelligis, illam
65 Qui inter res simul interque argumenta reponat
Mox ego: Quae sese mihi dant arcana colendat
Sic latitant falluntque imae mortalia geniis
Lumina, ut, haec vere esse, fldes pro teite sit una^
Qua spes alta sedet, stante ut fiindamine, irixa:
70 Inde rei solidae ipsa fides sibi nomina smiiit
Atque fide ex ista par est deducere robur
Argumentorum, haud alia dueente lucema;
Hanc etenim dico logicam. — Tum audita loquela est:
Si, quidquid toIhs doctrina discere fas est,
PARAOJSI XXIV.
363
75 Sic aniino quisqoe acciperet, locus esse sophistae
Ingenio haud posset. Yox haec ex flamine amoris
Illins incenso venit; dein talibus infit:
Tum nota, tum pondus pei|si bene convenit aeris.
At fare, an proprio exloculo deprompseris istud?
80 Huic ego: Ita hoc senro tam fulgens tamque rotundum,
Ut typus haud quidquam incerti mihi habere putetur.
Exin ex luce est tox haec emissa profunda,
Quae splendebat ibi: Gemma haec carissima, qua stat
Nixa omnis rirtus, unde est tibi? Talibus illa.
85 Ast ego : Largifluus diyini flaminis imber,
Cujus in antiquis diffusa est copia chartis
Inque noyis, firma mihi pro ratione yalebit
Semper sic praesente, ut quaelibet esset ad illam
Yis demonstrandi evincens obtusa futura.
90 Deinde haec audivi: Doctrina antiqua recensque,
Quae sic condiidit, cur est tibi sacra loquela?
Tunc ego: Facta ^probant istam testantia veram,
Ad quae non ferro, non est incudibus usa
Daedala naturae virtus. -^ Yox baecce remisit:
95 Quae tibi cautio erit, quaeso, haec narrata fuiss^?
Illud idem, quod adhuc manet argumenta probantis,
Nemo tibi jurat. Si ostentis excita nullis
Amplexa est tellus Christum, haec mirabilis umi
Res facit, nt reliquis non sit centesima virtus,
100 Dixi ; tu campum pauper, jejunus inisti,
Egregiam ut sereres plantam, quae fertilis uvis
Jam fttit, at facta est modo sentis. Yerba sub ista
Insonuere: Deum Imdaamsl carmine in illo
Concentuque, melos quod sunt cantare sueti
105 In coelo Divi. — At majestas Principis illa,
Quae sic ex raiqo ad ramum me traxerat usque
Excutiens, donec jamjam ad folia ultima ventura est:
Quae se mente tua delectat gratia, dixit,
Hactenus, ut decuit, responsis ora resolvit;
364 PARADISI XXIV.
110 Sic ut, quae emersere, probem; sed promere oportet,
Quae credenda putas, atque unde Ubi obvia yenit
Ista fides. — Pater alme, o mens, cui cernere fas est,
Quae jam credideras sic, ut Ticisse feraris,
Qui pedibtts melior properavit adire sepulcbrum;
115 Mi clarare jubes fidei, quae credita prompte est,
Hic formam ac pariter caussam, qua insederit ista
In me credulitas; et respondere paratnm
InTenies, di». Mihi creditur unicus, unus
Aeternusque Deus, qui totum baud motus olympum
120 Ipse moyet desiderio flammante et amore.
Nec solum fecere fidem, subjecta fideli
Quae mihi sunt oculo, vel quae scrutata profundnm
Mens humana refert, sed veri lucidus imber,
Qui pluit hinc large, Mose fundente, Prophetisque
125 Et Psalmis, Evangelio turbaque probante
Yestrorum (nam yos illum scripsistis ob ignem,
Qui vos inseruit Divis), certusque fateri
Sum tres personas aetemas, esseque eorum
Sic unum trinumque, ut et «s patiatur, et estis
130 Conjunctim. Verum alta Dei, quam sic modo tango,
Conditio mihi inusta manet, renovante sigillum
Saepe Evangelio. Hic fons est, est illa favilla,
Quae vivum flammae se deinde effundit in imbrem,
Et, quale in coelo sidus, mihi lumine splendet.
135 Sicut herus, jucunda sibi si quae accipit aure,
Dein servi petit amplexus gratatus ob illa,
Quae sibi laeta tulit, simul hunc videt ore tacentem:
Sic bona verba mihi dixii sub nomine trino
Cantando ac ter me cinxit, simulatque quievi,
140 Lumen Apostolicum, quod respondere jubebat;
Sic placuere illi, quae som verba ore locutus.
PAIUDISI XXV.
365
XXV.
Si quando fiat, sacruin ut fortasse poema,
Cujus ego in partem coelum terramque vocavi,
Sic ut me macie plures tenuaverit annos,
Yincat crudeles animos me excludere ovili
5 Pulchro juratos, ubi somno membra resolvi
Agnus, '^corde lupos horrens sibi bella cientes ;
Yoce ego mutata, mutato vellere, vatem
He referam reditu, sancti et prope marmora fontis,
Unde abii ablutus, cingam mea tempora lauro.
10 Namque et ego ipse fidem, quae animas rata signa ferentes
Non sinit ignorare Deum, hunc ingressus adivi,
Proque fide ipse mihi nutu Petrus annuit isto.
Dein lux ex illo nobis fuit obvia coetu,
Unde prior venit, qui munere functus eorum est,
15 Quos sibi substituit Christus. Tum laeta Beatrix:
Tende oculos, dixit, specta; venit, ecce, Dynastes,
Ob quem Gallaciam properat gens visere terram.
Ut, quum sese addit socio Cythereius aies,
Ambo trahunt gyros et amorem murmure produnt:
20 Haud secus occurrere sibi simul unus et alter
Dux magnus, decore insignis, coelestia laudans
Prandia. Ubi alternis gratatus uterque quievit,
Quisque stelit tacitus me coram^ luce coruscans
Tanta, ut mi obruerit vultuuL Sed dulce Beatrix
25 Ridens: quae, inquit, scripsisti gaudia nostrae,
Inclyta vita, domus, doceas has aetheris altas
Spem resonare plagas; nosti, namque exprimis illam
Tu toties, quoties Christi magis ora videnda
Emicuere tribus. Caput arrige, pone timorem;
30 Qoidquid enim ad Superos mortali surgit ab orbe,
Sub nostris radiis id maturescat oportet.
Hoc mihi solamen pervenit ab igne secundo;
Quare ego ad adstantes haud fugi tollere visum,
366
PAKADISl XXV.
Qui pnus huDC nimio curvarunt pondere, montes.
35 Quandoqnidem tibi gratificans bonus Induperator
Hunc dat congressum, ante obitum in penetrale recepto
Interius, Comitum turba assidente suorum,
Ut, simulac venim perspexeris istius au)ae,
Spes ea, quae in tenis homines incendit amore,
40 Hac tibi ope atque Uiis solamina larga ministrel,
Dic age, quid sit spes, et qui sese instruat iila
Mens tua, et unde tibi est? Sic porro flamma secunda.
Jam pia, qnae monuit tam altiim lentare volatum,
Duxque meis fuerat pennis, sic occupat ultro:
45 Mnnere militiae deftmgi ecclesia nata
Plenius haud quemquam sperantem possidet, ut stat
Scriptum in sole illo totam hanc radiante per aulam;
Quare ex Aegyplo datur huic Solyma inclyta adire,
Ante a militia quam sit requiescere jussus
50 Hoc primum. Uia duo, quae non scitanda videntur,
llt sciam, at ut referat, quam sit tibi amabilis ista
Virtus, huic linquam; quae nec nimis ardua menti,
Nec sint apta nimis dicentem inflare tumore;
Et det ad haec idem responsa; atque a Patre lumen
55 Afferat hoc ipsk — Ut doctoris verba secuiidans
Corde alacri, atque lubens, ad quae est expertus^ aiumnus,
Ne sua vi3 istum lateat, sic ora reaolvi:
Spes stat in hoc: Vitam certo exspectare futuram;
Quod fit dante Deo et meritis simul ante paratis.
60 Istud sat multis mihi venit lumen ab astris;
At prior ille, ducis summi qui sommus habetur
Cantor, spem mihi cordi faaac instiiiavit, ubi inqnit,
Laude Deum celebrans: In te cutMa ediia sperent,
Quae nomeH no^^e tuumi Quis nosse negabit,
65 Dum fidem et ipse meam teneat ? Tua epistola cordi
Hanc instillavit post hunc, nt copia abundem
Inque alios vestram pfaiviam aponte ipse refundam*
Haec me fonte, uitor sabitos creberque micabat
PARADiSC XXV. 367
IUius incendi ex vi\ro interiore recessu
70 Yibrans, ut scissis erunipens nubibus ignis.
Deinde hanc eilQavit vocem: Quae pectus amore
Ardet adhuc virtus mihi semper ad usque coronam
Fida comes, donec funclus certamine obivi,
He jubet adspirare tibi, qui suspicis illam;
75 Atque mihi est gratum, si tu, quid spoudeat ipsa,
Ipse mihi dicas. — Ego tum: Yeteresque novaeque
Scripturae statuunt signum, quod nuntiat horum
Sortem, quos Pater faic noster sibi fecit amicos.
Namque Isaias inquit: Se duplice veste
80 Ornabunt animae propria in tellure; sed ista
Vita hic tam dulcis sua cuique est propria teilus.
Germanusque tuus multo distinctius istud,
Alba ubi commemorat velamina, pandere nobis
Arcanum admonitus potuit. — Me talia fante,
85 Et quasi sub finem, coelorum ex parte superna
Vox, In te sptrent^ est exaudita, chorusque
Omnis ad hanc vocem pariter responsa remisit.
Exin has inter choreas lux una refulsit
Sic, ut, si tali flammaret Cancer ab astro,
90 Una dies hiemem totam aequatura fuisset.
Ac veluti surgitque itque ingrediturque choream
Virgo hilaris, modo dum sponsae persolvat honorem,
Non jactans sese: haud aiiter procedere vidi
Splendorem instructum ad binos se utrosque rotantes
05 In gyrum, alterno ut decuit filammantia amore
Pectora, ibi simul et caatum et modulamina vocum
Ingressum subito. Mea tunc haerebat in illos
Defixa obtutu Domina, ut modo nupta puella
Muta, inuiiota manens. Ecce hic Apostolus ilie,
100 Qui jacuit supra Pelicani pectora nostri,
Cui lecto magnum legavit de cruce munus*
Sic haec; non tamen idcirco divertere visum
Postea, ut ante suas quam funderet ore loquelas.
368
PARADISI XXVI.
Ut stat, qui intentus prospeclat, luce panimper
105 Defectum solem jam certus cernere, et idem,
Ut videat, visu manet orbus; ita ante lucernam,
Ultima quae ardebat, steteram, cum perculit aures
Uaec vox: Cur aciem tibi sic obtundis aventi
Vestigare, quod bic spatium non occupat usquam?
110 In terris est terra meum nunc corpus, eritque
Hoc tam terra diu reliquis cum corporum acervis,
Donec ab aeterna numerum mente ante statutum
Exaequet noster. Sunt hic duo lumina tantum
Duplice pulchra stola, sic coelum adscendere digna ;
115 Idque tuis referes; factoque hic fine quievit.
Ignitus vortex, blanda et discordia concors
Vocum, edens sonitum conflatum fiamine trino,
Ut vitaturi casus maris, atque laborem,
Ante repercussi rapido undarum impete, remi
120 Consistunt omnes, ubi sibiius insonet unus.
Heu mihi! quam violens turbavit pectora motus, >
Ora Beatrigis quaerenti, ubi nulia facultas
Hanc spectare dabat, quamvis ego propter adessem,
Felicemque agitans vitam me mundus haberet!
XXVI.
Anceps dum stabam restincto lumine visus,
Fulgenti ex flamma, mihi quae restinxerat istum,
Exiit aura jubens intentum me ora tenere;
Mamque inquit: Donec redeat tibi copia visus
5 In me consumpti, bene erit, si damna rependas
Sermoni indulgens. Ergo nunc incipe, quoque
Hens tua prospectet, dic atque id volvito, himen
Defecisse tibi, non interiisse peremptum;
Nam quae te hanc diam mulier deduxit in aedem,
10 Virtutem praefert oculis, qua nota valebat
Dextera Ananiae. — ^ Huic contra: Ut fert corde libido.
PARADISI XXVr.
360
Tardius aut citius veniat medicamen ab illa
Istis luminibus, per quae est data porta ferenti
Flammam, quae totam peuitus me incendit et urit.
15 Quae vestrum hunc explet consessum, summa voluptas
Principium ac finis scripti est cujusque legenti
Aut minus, aut magis intensum dictantis amorem, '
Quae me vox eadem arrexit formidine stratum
Defectus subiti, mi acuit sub pectore curam
20 Ulterius fandi. £t: Tibi certe angustius, inquit,
Tranctandum est cribrum, ut recte res cernere possis,
Dicendusque tibi est, qui signum vertit ad istud
Arcus tela tui. Cui tunc: Ope philosophiae,
Per syllogismos, per, quae Scriptura propinat,
25 Hic venit infigendus amor mihi corde sub imo ;
Namque bonum, ut natura boni est, simulatque patescit
Hoc inquirenti, succendit pectus amore,
Qui tanto est major, bona quanto hoc plura receptat.
Illius esse igitur superans genus omne bonorum
30 Sic, ut praeterea, quidquid sit amabile ubique
Mortali, nil sit quam ductum lumine ab isto
Tenue jubar, spectare oculis et mente necesse est,
Cunctis posthabitis, et re in quacunque probanda
Diligere id verum, quod ciare elucet ab ipso.
35 Tale meae menti fuit aptus sternere verum
lUe idem, primum qui demonstravit amorem
Vitae cujusvis, aeternum quam manet aevum.
Hoc auctor sternit verax Mosi ista profatus
De se: Cuncta tibi ostmdam bona. Sternis et ipse
40 Altum exorditus carmen coelestia vulgans
Arcana in terris, nullo praecone sonante
Grandius. — Audivique: Igitur quae discere mente
Humana licuit, quae te docuere magistri
Sacri huic concordes, itcrum te iterumque monebunt
45 Observare Deum finemque caputque tuorum
Ardorum. At quoque dic, an ad hunc te forte trahentes
24
370
PARADISI XXTI.
Experiare alias chordas, tot ut ipse remittas
Voces, quot tacitum tibi deDtibus igte momordit
Pectus amor. «— Non me latuit mens sancta petentis
50 Coelum aquilae, quam Christus amat, quin immo videbam,
Quo moliretur profitentem adducere, et inquam:
Ad summum quicunque valent cor vertere patrem,
Morsus, certarunt istum mihi inurere amorem.
Mundi natura atque mei mors, quam ipse subivit,
55 Ut fruerer vita, et quod sperat nomine Christi
Quisque, ut ego, fldens, et quae cordi intus inhaeret
Cognitio mihi dicta, obliqui ex Yortice amoria
Me traxit rectique dedit contingere ripam.
Nunc folia aeterni toto frondentia in horto
00 Cultoris mihi amanda reor, prout largiter ista
Is donat. — - Postquam tacui, dulcissima coelo
Insonuere mele, et simul est moduiata Beatrix,
Ter plaudens Sancto. Ac veluti sUb lumine acuto
IUico somnus abit, mota virtute ciente
65 Visum, quae rapide splendoris ad ostia currit
Insinuans tunicis, et qui expergiscitur, horret
Cuncta suis subjecta oculis, tam nescius ille est
Evigilans sobito, dum iUi succurrere cessat
Judicium menlis: nostrorum ita depuiit omnem
70 Labem oculis dux diva suis radiantibus ultra
Ingentem tractum. Hic melius mihi copia visus
Quam prius affulsit. Tum victus paene stupore,
Cum prope nos qiiartum vidissem fulgere lumen,
Illam scitabar, quae sic est ore locuta:
75 Hac sub luce suum auctorem miratur et ardet,
Quae prior aethereas anima est emissa sub auras,
Quam quemvis primae virtutis dextra crearit.
Ut frons, quae, vento praeterlabente, reclinat
Summum, dein propria vi surgit: sic ego, fantis
80 Sub verba admirans ; dein me fiducia cepit
Jam desiderio ardentem raea promere seosa;
PABADrSI XXVi.
371
Et coepi: pomum, quod prima ab origine solum
Stabas maturum, pater o antique, maritae
85 Et socer et genitor cijyusque, id te oro piaque,
Qua possum, te mente precor, ne taedeat ore
Edere verba tuo; mecum quae mente voiuto
Et taceo, tibi aperta patent, nec demoror ultra.
Bellua saepe micat sic, ut, qui amor impulit illam,
00 Stare diu tectus non possit, Teste sequente
Quod natura jubet: sic ex velamine prima
IUa anima ostendit, quam se indulgere parato
Laeta animo offerret. Dein vocem efflavit et inquit:
Yel te dissimulante, tuo quam pectore versas,
95 Curam, hanc inspicio meiius, quam quidquid habebis
Certum. Haec in speculo nunquam fallente videnda
Stat mihi, dupliciter quod res dat cernere, nilque,
Quod se conduplicet, patitur. — Te audire voluntas
Nunc fert, quam dudum posuit me numen in horto
100 Alto, ad quem scalis tam longis reddidit aptos
Haec artus tibi; quamque diu percepta voluptas
Luminibus sit tanta meis, quae propria magnam
Caussa iram accendit, tum queis sim vocibus usus,
Quarum inventor eram. — Nunc, o mihi cara propago.
105 Non tanti per se fuerat gustata palato
lllius esca meo ligni, ut mihi tanta pararit
Exsiiia, ast intra fines consistere recti
Indocile ingenium. Hinc ex sedibus, unde Beatrix
ViRGiLiuM excivit, quater auctos millibus annos
110 Et ter centenos, et bina volumina Solis
Hoc ego concilium optavi; atque ad lumina cuncta
Orbibus hunc novies centum et triginta peractis,
Dum me terra habuit profugum, flammescere vidi.
Quae mea lingua fuit, periit restiacta, priusquam
115 Non profecturo Nimrod conamine grande
Maturaret opus. Nam quae ratione libido
It duce, nuUa homini vario, prout. astra secaiidaC,
24*
372
PARADISI XXVII.
Duravit semper. Natnra dat ipsa loquelam,
Quae sit cunque, homini; vestris vos viribus uti
120 Pro lubito sinit. Ante Orco quam illaberer atro,
El inter vestros nomen sibi summus habebat
Tunc Amor, unde fluunt, quae me isthic gaudia cingunt.
Deinde Eli est dictus, quod yestmm haud dedecet usum
Consimilem in ramo frondi: dum lapsa putrescit,
125 Altera succedit. — Qui mons altissimus undis
Imminet, hic fuerat vitae puraeque pudendaeque
Hospitium, a prima mihi lucis ad usque secundam
Horaro, ubi sub sextam sol a quadrante recedit
XXVII.
Et Patri et Genito et Paracleto gloria sancto!
Yoce una coepit Superorum exercitus omnis
Sic, ut me abstulerit dulci mens ebria cantn.
Quocunque adspicerem, mihi laetum expandere risum
5 Cuncta videbantur, nam aures ac lumina inibat
Ista mihi ebrietas. inenarrabile gaudl
Atque voluptatis pelagus, o integra amoris
Aetas ac pacis, securaque copia, nuila
Exstimulante siti! Ante oculos mihi quattuor ignes
10 Incensi stabant; ast increbrescere coepit
Qui prior adstiterat, factus mihi imagine talis,
Qualis stella Jovis, si Martis sidus et illa
Jam volucres fiant et pennas mutet uterque.
Quae mens hic divina suo regit omnia nutu,
15 Partiturque vicem officiumque, silentia toto
Fecerat in coelo, cum vox haec venit ad aures:
Noli admirari, si me mutare colorem
Cernis; naro hos omnes, me nunc dicente, videbis
Mutari pariter. Qui in terra est sede potitus,
20 Sede data mihi, sede data mihi, quae vacat ante
Ora Deo geDiti» de nostro idem ille sepulchro
L
IMRADISI XXVII.
373
Latrinam fecit maoantein sangaine, odorem
Tetrum exhalantem, qua infra deterrimus isthinc
Lapsus piacatur. — Quem, adverso sole, colorem
25 Indueret nubes sub prima crepuscula noctis
Yel lucis, vidi totum conspergere coelum.
Ac veluti secura sui stat femina honesta,
Ac tantum timida est aiienae ob crimina culpae,
Sic mihi visa fuit vultum mutare Beatrix,
30 Atque fuisse reor talem splendoris in alto
Defectum coelo, cum passa est summa potestas.
E^in usque adeo mutata voce profari
Institit, ut nunquam adspectum converterit oris:
Christi sponsa meo non est nutrila cruore,
35 Atque Lini et Cleti, prolato ut veneat auro ;
At vitam hanc pacti iaetam SixTUsque Piusque,
Et post Calixtum IJRBAifus, cum lumina filetu
Rorassent multo, sacrmn effudere cruorem.
Non fuit iste animus nobis, ut dextra sederet
40 Ad latus illorum, quibus est succedere nostram
In sedem, altera Christiadum pars, altera laeva:
Non ut concessae claves mihi bellica versae
In signa urgerent sacrato fonte renatos;
Nostra nec effigies fieret gemma apta sigiilo
45 Ad privas ieges, quas falsas vendere mos est,
Quas propter rubeo, atque oculi exarsere frequenter.
Hinc se mendaci pastorum veste tegentes
Est spectare iupos per pascua cuncta rapaces.
tuteia Dei, quianam hoc in lempore cessas?
50 Jamque Caorsini, jam nostro Vascones acrem
Sanguine avent satiare sitim. rudimenla secunda,
Huccine deciditis? Sed quae Sapientia Romae
Scipiadis dextra mundi defendit honorem,
Quam primum, ut video, rebus succurret acerbis.
65 At tu, qui pondus propter mortaie redibis,
Fiii, iiluc, pande os, qiiaeque haud ceianda retexi.
374 FAKADisi xxyii.
Ne cela. — Veluti glacie concreta ▼aporam
Copia per nostrum delabitur aSra, solem
Cornigera tangente capra: sic aethera vidi
60 Desuper ornari totum et quasi Teliera lucum
Ire triumphantum, quae mecum sedibus iliis
Adstiterant. Istas oculo servante sequebar,
Atque secutus eram ripa tenns intervalli,
Quod medium est, donec distantia non dedit ultra.
65 Quare ubi suspectu me vidit Diva solutnm,
Dcjice nunc oculos, mihi dixit, et adspice, quo te
Invenies versum. — Qua primum ex temporis hora
Despexi, vidi me percurrisse quadrantem,
Quem plaga prima facit medium transgressa diei
70 Extremum ad finem. Quare mihi cemere aratum
Stulte trans Gades fuerat maris aequor Ulyxi,
Et citra propius ripas, ubi Agenoj^ nata
Dulce stetit pondus. PIus et patinsset aperti
Areola ex ista, sed sol processerat ultra,
75 Sub pedibus nostris, plus quam unum tramite signura.
Quae sese oblectat semper mens percita amore
Cum Domina, magis atque magis tunc rnrsus ad illam
Ardebat revocare oculos: ac si afferat omnes
Ars simul et natura escas, quae lumina captant,
80 In came humana pictaque in imagine carais
Capturae mentes, divina ad gaudia, nostris
Quae affulsere oculis vultum mirantibus illum
Ridentem, una omnes junctas nihil esse faterer.
Quaeque mihi virtus oculomm indulserat usum,
85 Pulchro me nido Ledae divulsit, et illam
Impulit in sphaeram, quae velocissima fertur.
Singula pars hujus quam vivacissima, et alta
Convenit, et simili sunt cuncta ita praedita forma,
Ut, quam Dux legit non sit mihi dicere sedem.
90 At desiderium quae noverat illa tacentis,
Ridens tam laeto tunc coepit farier ore,
PAilAUlSl XXVU.
375
Ut Deus exsnltare mihi sit yisus iD illo:
Axem quae medium motus natura quietom
Postulat et rapida yertigine caetera torquet,
9d Prosilit hinc, ut fine suo ; nec continet ulla
Res alia boc coelum, quam mens divina gubernans,
In qua ignescit amor vertens, et quae pluit alto
Virtus. Lux et amor coelum hoc praecingit, et ipsum
Coelos praecingit reliquos, mensque unica cingens
100 Praecinctum, sola hoc inteiligit. Haud ciet ipsi
Extera vis motum, proprio sed turbine motus
Coelorum reliquos ipsum metitur, ut audis
Dimidium quinasque decem metirier ulnas.
Jamjam per te nosse potes, ut tempus ,in ista
105 Radices testa, inque aliis dicatur babere
Frondes. — 0, quae mortales, malesuada cupido,
Usque adeo mergis sub te, ut deducere ab undis
Lumina nemo tuis valeati Bene yestra Tohmtas
Floret; at assiduo mutantur vera sub imbre
110 Pruna, et degeneri vos ludunt vana sapore.
Pura fides pietasque ac nescia faUere vita
In teneris tantum pueris reperi^ur, et unus-
Quisque prius fugit has, quam plumis mala tegatur.
Est qui, dum balbutit adhuc, jejunia serrat,
115 Interea lingua pastus genus orone soluta
Devorat audacter quovis sub luroine limae.
Est qui, dum balbutit, aroatque auditque parentem,
Quam cupit, integro sermone, videfe sepultaro.
Sic solita est nigro tingi eutis alba colore
120 In primo adspectu formosae illo patre natae,
Qui, cum mane refert, abiens sibi subrogat urobras.
At tu, ne ignarus stupeas, id peclore volve,
In terris nuUum esse ducem, qoi regna gubernet;
Quare hominum soboles dedinat tramite recto.
125 At prius hiSemis totus quam excedere mensis
Jani sortitus nomen cogatur, ob Ulam
376
PAKADlSi XXVlll.
Neglectam a vestro, quae est pars centesima, partem
Caesare, sic orbes snperos rugire yidebis.
Nam exspectata diu puppes fortuna revolvet,
. 130 Stant ubi nunc prorae, et classis directa feretur ;
Verus et erumpet post florem ex arbore fructus.
XXVIII.
Posteaquam ostendit manifesto lumine vere,
Qualcm nunc agitent mortalia pectora vitam,
Quae facit ex omni mulier me parle beatum;
Vt flammam videt incensam quadruplice lychno,
5 Qui speculum inspiciat, pos tergum luce micante,
Ante hanc quam possit oculo vel mente tueri,
Alque is, visurus, num vitrum vera reportet,
Respicit atque utrimque videt sibi congrua cuncta,
Ut metro numerum: memori sic mente repostus
10 Stat mihi suspectus pulchris in lucibus haerens,
De quibus insidiatus amor mihi vincula fecit.
Utque ego respexi, atqne mei mihi lumina visus
Attigerat species descriptjt volumine in illo,
Sese acies oculi quoties intenderit iliuc,
15 Adspexi punctum radians ita iumine acuto,
Ut sit claudere opus, vehementis acumine lucis
Quos ardet, visus. Et quod nostrae incola terrae
Cerneret hinc minimum sidus, pleno orbe refulgens
Lunae esset moies, si hoc propter forte iocetur,
20 Ut sidus propter sidus. Non iongius absens,
Quam qui praecingit lucem, qua pingitur, haio,
Cum vapor, unde oritur, fit crassior; igneus iilud
Punctum se circum tanto impete circlus agebat,
Omnia ut amplectens quam .velocissimus orbis
25 Tardior esset ad hunc motu. Circumdabat ipsum
Aiter, tertius hunc; dein quarto tertius, iste*
Quioto, tum sexto quintus circumdatus ibat.
L
d
PAKADISI XXVlll. 377
Desuper assurgens comitabat septimus illos
Amplus ita, ut minus apta foret Thaumantias arcu
30 Hunc capere. Haud secus octavus nonusque patebant,
Quorum quisque movebatur, prout visus abesse est,
Si numerum relegas, a puncto longius uno,
Tardior; ardebatqueilli sincerior ignis,
Qui minus a purae distabat luce favillae,
35 Quod phis naturae verae insinuarat, opinor.
Cum me suspensum muiier vidisset ob altam
Curam : Pendet, ait, coelum naturaque tota
A puncto hoc uno. Nunc iHum suspice circlum
Huic mage conjunctum, et scito ferri ocius illum
40 Ob, qui ipsum penitus penitusque infiammat, amorem.
Huic ego: Si mundum hic idem possederit ordo,
Qualem his miror inesse rotis, satiata maneret
Mens mihi spectanti tanta haec miracula rerum;
Mundus at is, nostris qui sensibus obyersatur,
45 Cernere dat sphaeras tanto divinins auctas,
Quanto illas magis a centro distare videmus.
Quare, si desiderio meta uUima nostro
Debet in hoc miro Angelico consistere templo,
Extremum cui lux et amor tantummodo jGnem
50 Constituunt, 6pus est, ut adhuc mihi discere detur,
Qui fit, ut minus exemplum moveatur eadem,
Qua lege exemplar. Nam fnistra id pectore verso.
Si talein ad nodum es digitis minus utilis aptis,
Nil mirum; usque adeo, nullo faciente periclum,
55 Obdurat solidus. Sic illa atque insuper addit:
Accipe, quod dicam, si vis satiatus abire,
Inque isto fac mentem acuas. Quae corpora circum
Yolvuntur, vasta constant ea mole vel arcta,
Prout plus aut minus est illis virtutis ubique
60 Sese extendentis. Bonitatis copia major
Dat majore salute frui cumulumque salutis
Majorem capiet majore volumine corpus,
378
PAHADISI milL
lUad ubi expletis constabit partibug aeque.
Hoc igitur nooum coelum, quod corripit omne
05 Secum, respondet circlo, quem plurimus igne
Ardet amor, nec non major sapientia ^itat.
Quod si virtutis mensuram attendere mavis,
Quam speciem renim, quae apparent mole rotundae;
Obvia succurret tibi convenientia mira,
70 Si mens huic major, si huic maxima, si iila minore
Yirtute, haec minima est, ubi singula sphaera notetur.
Ut, si forte gena Boreas, quae lenius halat,
Spiret, pura nitet vultu laetata sereno
Aurarum regio, quia, quae turbaverat ante,
75 Scindit se nubes, et in aethera purgat apertum,
Uttde suo rident sublimia templa decore.
Sic ego, ubi mea responso succurrere daro
Dux mihi non renuit, verumqoe ego cernere quivi
Ceu steilam in coelo. Postquam cessaverat iila,
80 Non secus ac vibrat ferrum, quod fervet ab igne,
Tunc omnes pariter circii emisere favillas.
Quaeque sequebatur scintilla incendia eorum,
Totque inerant, ut, si numero quod duplice constat
Sexaginta tibi vicibus duplicaveris, inde
85 Non milienorum exsurgent tot millia dena.
Hosanna, hosannal shnul omoes voce frequenti
Insonuere chori circum non mobile punctum,
Quod stabili his dederat nunquam secedere nido,
Aetemumque ipsos retinebit, ubi usque fuere;
90 Ast ea, quae vidit, dubia quid mente moverem:
Ecce, inquit, primae Seraphih CHERUBmqoe coronae,
Ostenduntque tibi, quanto sua vimina cursu
Sectentur, cupidae puncto assimilarier illi,
Qua possunt, possuntque, prout qui aitiasima spectaat;
95 Quique illos alii circum vertuotur amores,
Esse Thronos scito, divina in imagine semper
Haerentes, per quos finitur de tribus unus
PARADISl XXVIll.
879
Ordinibus sanctis. Verum id te adrertere oportet,
Tanto plus cunctos gaudt deducere, quanto
100 In verum penetrant illi, in quo tota quiescit
Mens animi. Hic facile est jam nosse, ut vita beata
Pendet ab intuitu, non cordis amantis ab aestu,
Qui dein subsequitur. Merces mensura tuendi est,
Gratia quam peperit simul et bene sana voluntas;
105 Sic mos in regno est nostro prodire gradatim.
Ordo alter trinus, qui aeterno vere sub illo
Germina tot generat, quae dispoliare nequibit
Arjes nocturnus, sine fine ac tempore yemat
Hosanna triplici harmonia, quam gaudia terna
110 Effundunt sonitu ter tres testante coronas.
Hanc bierarchiam trina omat forma Dearnm,
Quae yeniunt primae, a Dominatu nomina sumunt;
Dein sunt Virtdtes; quae nectit tertia gyros,
Turba Potestatum est. Quo dein penultima dantur
115 Gaudia PRmciPiBUS plaudenda, simulque ministris
Legatos inter primis; totusque cohortes
Continet Angelicas Indentcs ultimus orbis.
Istis ordinibus suspectum figere in altum
Mos est, atque infra sic vincere, ut usque trahantur
120 Ad Dominum atque trahant. Quare Dionysios acre
Totus in his posuit studium speculatus, et horum
Nomina signavit distinxitque ordine eodem.
Ast alia est usus ratione Gregorigs, illi
Non concors. Quare, simuiatque arrexit ad istud
125 Coelum aciem visus, idem se risit aperte.
Noli admirari secreta haec tanta locntum
In terris mortale genus; namque ille retexit
Ista, suo qui se vidisse haec lumine dixit,
Multaque praeterea yerissima de orbibus istis.
380
PARADISl XXIX.
XXIX.
Cum gemiDi fratres Latona matre creati»
Arjetis hic tergo velatus, et altera Libra,
De circlo, medium sphaerae qui terminat orbem,
Effecere sibi zonam, pars quantula it horae,
5 Ex qua quod punctum supra caput adstat, utrumque
Librat utrimque aeque, donec quisque exsilit illo,
Semiorbem mutans, cinctu; pars tantula lapsa est
Horae, cum tacuit risu suffusa Beatrix,
Inspiciens oculis contento lumine punctum,
10 A quo Tictus eram; verbis dein talibus iniit:
Dico, nec scitor, quod ayes; namque omnia vidi,
Prospectans, ubi adest locus omnis, tempus et omne.
Non ut, quod nunquam fieri nos posse videmus,
Auctet opes; sed ut, a tanto quod lumine splendet,
15 Dicere, Subsisto, possit, qui semper, et uUo
Est sine principio: idcirco extra tempus et omnem
Normam aliam exempli voluit se ostendere Amorem
Aeternum ipse novis in Amoribus ultro creatis.
Nec, quasi torpuerit, prius est jacuisse putaqdus ;
20 Non processit enim prius aut post has super undas
Aura Dei. Exsiluere actu junctae, atque merae res
Forma ac materies, ubi nulla est menda reperta,
Non secus ac triplici ex chorda tria spicula missa.
Ac velut in vitro, electro, sive in crystalio
25 Sic radius micat, ut tibi temporis intervallum,
Cum venit ac simul est totus, dignoscere non sit:
llaud secus effectus, sic Rege jubente, triformis
Quantus erat simul emicuit, discrimine in ortu
Nullo, jam totus. Rebus simul ordo creatus,
80 Constructusque fuit, quaeque actu simplice constant
In mundo formae, summum tenuere cacumen,
Puraqiie vis imum, medium actu praedita eoque
Yimine consUricta, ut nunquam sua vincula soivat.
PARADISI XXIX. 381
Hieronymus scripsit, multo ante in luminis oras
35 Exisse Aligeros, et saecuia Japsa, priusquam
Hic mundus fiereL Sed verura hoc flamine Sancto
Multi afflante viri passim scripsere iegendum:
Et tu, si inspicias defixa mente, videbis.
Id quoque paulisper ratio videt ipsa, negatque,
40 Tam cessasse diu motores vi sine plena.
Scis modo, ubi fuerint, quoque isti tempore Amores
Facti, quoque modo. Sic ardor, tripiice flamma
Qui desiderii stimulabaj;, adurere parcit.
Yix unum numerans decies duplicaveris, ex quo
45 Pars magna Aligerum turbavit vestra ferentis
Terrae elementa statum totum. Stetit altera et istis,
Quas tn discernis, tam laeta est artibus usa,
Ut versabundo nunquam discedat ab orbe.
Fastus, triste malum, illius, quem pondere summae
50 Yidisti toto compressum, prima ruinae
Caussa fuit. Quos hic est cernere, corde modesto
De se senserunt, fassi, se cuncta referre
Indulgenti accepta Deo bona tanta tuenda.
Quare horum intuitus iliustrans gratia pensis
55 Evexit meritis, quin ipsos firma voluntas
Destituat. Nolo dubites, sed mente tenebis
Certa, parenti stimulis, quos gratia subdit,
Augeri meritum, prout cor expandit amorem.
Jamque hoc de coetu veniunt tibi multa videnda,
60 Si mea verba legis, nuUo auxiiiante magistro.
At quoniam in terris vestrae docuere palestrae
Maturam Angelicam triplici virtute valere,
Scilicet hanc intelligere et meminisse simuique
Velle, ut germanum possis cognoscere verum,
65 Quod solet a vestris confundi, queis male cessit
Iste liber lectus, juvat ulteriora profari.
Ut semel bas vitas proprio Deus ore beavit,
Nusquam devertunt oculos in imagine fixos,
382 PARADISI XXIX.
Quae nihil abscondit: quare intercidere eanim
70 NuUa potest novitas yisum. Hinc concludere oportet,
Non opus esse ipsis nunc has» nunc diTidere itlas
In partes animum, et rerum meminisse seor»im.
Sic Yos, mortales, yigilantes somnia vana
Captatis, scu yera rati, seu dicere falsa,
75 Quorum unum culpae plus affert, plusque pudoris.
Non Tobis cura est per iter delabier unum
Philosophi; usque adeo yos versat imagine primae
Frontis amor studiumque, leyi quod pascitur aura.
Idque etiam coelo minus indignante feretur,
80 Quam cum negligitur Scripturae littera sacrae,
Yel detorquetur. Nemo est, qui expendere sumat.
Sanguine stet quanto in terris hoc spargere semen,
Qnamque Deo placeat posito quicunque tumore
Pronus in obsequium divino credere fonte
85 Ardeat. At quisque ingenio, dum doctus haberi
Yult, studioque omni sua dum commenta propinat;
Oratorque sacer populis baec vendere curat,
Et canit, atque Evangelii doctrina tacetur.
Hic dicit, Lunam, Christo patiente, retrorsam
00 Fugisse atque ingens interposuisse volumen,
Quare non ultra indulsit sol lumina terris ;
lUe, suum lucem per se celasse nitorem,
Atque ideo Hispanos defectum iuminis iUum,
Indos Judaeosqae simul turbasse colonos.
05 Non tot habet Lapos, nec tot Florentia Bindos,
Quot simiies tricas resonant suggesta per annum.
Interea redit a pastu saturatus inani
Aura grex ovium ignarus, nec crimina purgat»
Qui dicit, labem se non vidisse malorum.
100 Non dixit Christus primis, quos foedere junxit:
Ite et per totam nugas diffundite terram;
At dedit his verax fundamen; et iUud in ore
Unum ejus sonuit, de qao sibi scutaque, et hastas
PARADISI XXX. 383
Hi fecere sibi, luctati, accendere puram
105 Lucem Evangelii. Nostri scurriiia, lusus
Yerborum, male salsa crepant; et dummodo abundent
Risus, inflatur, sola haec est cura, cucullus.
Ast in fasciola talis cubal ales, ut, ipsum
Si Tulgus videat, gauderes cemere, qualem
110 Exspectet veniam, cujus fiducia creyit.
Ob quam stultitiae tantum grassatur in orbe,
Ut sine teste ullo cupiant quodcunque pacisci
Promissum. Atque ideo porcum pinguescere sancti
Yidimus Antoni, atque alios hoc de grege, porcis
115 Pejores, solitos non cusos pendere nummos.
At quoniam placuit longum divertere calle,
Nunc jam respice iter rectum, ut via damna rependat
Temp.ons. Ista gradus per cunctos crescit adauctu
Natura immenso, ut percurrere niilla loquela,
120 Nec yis mortalis nnmerum subducere possit.
Et si, quae Daniel, coelo monstrante, revelat,
Tecum animo reputes, ea millia millenomm
Huic praefinitum numerum celare videbis.
Quae prima hanc omnem illustrat lux, dispare norma,
125 Totque modis variis proprio communicat ipsam
Lumine, quot sunt splendores sibi foedere juncti.
£t quoniam affectus sequitur, qui concipit, actum,
Isti dulcis amor varie fervetque tepetque.
Nunc fac sublime adspicias pariterque profundum
130 Yirtutis pelagus summae, quae tot speculoram
Perfecit millena sibi, in quae frangitur, in se
Dum manet una atque una aeque subsistit, ut ante.
. ra.
MiUia forte procnl bis hinc tria millia fervet
Sexta hora, atque umbras hic mundus ad usque cubile
Inciinat planum, cum sensim se arduus aether
384 PARADISl XXX.
Altius assurgens nobis ostendere talem
5 Incipit, ut stella ex minimis spectantis in isto
Fundo aciem fugiat; et prout clarissima solis
Ancilla adventat, sic coelum clauditur uni-
Cuique extra flammam, quae agmen pulcherrima claudit;
Non secus hoc circum ludens sine fine triumphus,
10 A quo Tictus eram, punctuni, simile ignibus iUis
Incluso, quos includit, vanescere sensim
Yisus et exstingui est. — Quare me quaerere rursus
Os Dominae rerum penuria amorque coegit.
Hac mibi dicta tenus si onmino includere in una
15 Omnia laude velim, minus hac ego sim vice functus.
Non modo, quam vidi, trans fines unica nostros
Forma modum excedit, sed dignum est credere, solum
Artificem ipsius toto hoc gaudere crealae
Formae portento. Hic me victum sponte fatebor
20 Plus, aliqua quam parte sui superatus et haerens
Argumenti unquam steterit, qui comica tractat,
Aut tragicos animos. Namque ut minus apta tuentis
Lumina sol, mihi sic risus meminisse beantis
Parte sui minuit mentem. Quo ex tempoiNs primum
25 Ulius in terris mihi cernere contigit ora,
Hoc usque ad visum, non intercisa sequenti
Hactenus ista fuit vati via; sed modo oportet
Praeterlabentem ulterius desistere cura.
Ut solet, ad summum cum venit, quisque peritus
30 Artis; non aliter qualis nunc ipsa renidet
Missa erit, utentique tuba hanc majore reservo,
Quam nostra ista fuit, quae altam deducere cantu
Materiam properat, longo quasi functa labore.
More ac voce ducis prompti rursum illa locuta est:
35 Nos sumus egressi majore ex corpore ad illud,
Quod mera lux coelum est; lux mentis amore repleta,
Oplimi amore boni, cui gaudi copia abundat,
Gaudl vincentis gustando dulcia cuncta.
FARADISI XXX.
385
Hilitiam hic dabitur Paradisi cernere utramque,
40 Unamque ore illo, quod tu veniente videbis
Tempore judicii exlremi. — Ceu nube repente
Elisum fulgur, quo visus tota facultas
Dejicitur sic, ut fraudetur imagine rerum
Fortius irritantum oculos; lux vivida talis
45 Me circumfulsit tali et velamine liquit
Fulgoris cinctum, ut nihii internoscere quirem.
Semper Amor coelum hoc componens, coUigit intus
Yim talem, ut proprio candelam accommodet igni.
Yix brevis hic sermo, quem accepi, venit ad aures,
50 Cum sensi fines ultra virtute potitus,
Incensusque nova sic vi, ut iux nuUa niteret
Tam mera, quam mea non defendere pupula posset.
Et lumen fluvio vidi simiie, inter utrasque
Effulgens splendore oras, quas undique mirum
55 Ver depingebat. ScintiUae ex flumine tali
Yivae erumpebant, florum et genus omne subibant,
Ut circumscriptus nitido carbunculus auro.
Exin, multiplici ut temulentae copia odorum,
Sese iterum miro mergehant gurgite, et, una
60 Ingressa, exibat mox altera. — Summa cupido,
Quae nosse haec tibi visa modo ardet pectus et urget,
Quo plus turgescit, nisi eo plus grata probatur:
At prius haec potanda tibi unda est, quam sitis aestum
Exsatures tantae. Sic sol, qui nubila ademit
65 Cuncta meis oculis, ait atque haec insuper addit:
Flumen et hae. gemmae, ingrissus semper repeteutes.
Risus et herbarum veri praeludia et umbrae
Sunt hujus gaudi; non quod sint talia acerba
Per se, verum oculi arcta tui est culpanda facultas.
70 NuIIus tam propero vultu in lac irruit infans,
Cunctatus praeter morem se solvere somno,
Qualis ego, cnpidus speoulis melioribus uti,
Cemuus inspiciens undam, quae plucima circum
25
•i^^""!-"^""» '^ " ■ ^ 1" II— •-^■-— T-^^^BII^*"^"— • ■ ■ ' • ", ■»■ «
388 PARADISI XXX*
Sese effuodebat» yisus meliore datura
75 Gonditione frui. Ulque illam bibit utraque circa
Palpebras guggrunda meas, eic illa rotunda
Yisa mibi est fieri speciea, quae longa patebaL
Deinde, instar gentis sub lanra et tegmine falso
Longe diversum Tultumque habitumque ferentis
80 A primo, si aliena sibi haee unquam exuat ora,
In quibus evasit: sic flores, atque fayillae
In msijora mibi pompae sunt gaudia versae ;
Quare ambos coeli potui lustrare cohortes.
lux alma Dei, per quam spectare triumpbum
85 Regni mi iicuit veri, vim tu ipsa mini^stra,
Ut, qualem hunc vidi, talem describere verbis
Nunc possim. In coelo est lumen^ quod eernere donat
Ora Creatoris cuicunque hoc patre oreato;
Qui modo, amore avidos inbians dum pascit in ipso
M Yisus, pace sua fruitur; quod creseit in orbis
Formam sic ampli, Phoebea ut lampas ad istud
Arcta foret. Quidquid nMs est cernere io ipso,
Tantum uno constat radio, quem mobile primum
Parte sui summa retrorsum flectit, et inde
95 Yita sibi ac virlus venit; et ceu clivus in imo
Lympharum speculo sese inspicit, instar avenlis
Cemere se ornatum varie pulchreque virentem
Luxurie ac florum ditem: sic luminis orbem
Hunc circa superadstantes affigere vultum
100 Huc, veluti in speculura, per plus quam millia yidi
Limina digestos, de nostris quotquot ad illa .
Sese contulerant reduces coelestia seamna.
Quod si splendoris tantum gradus infimus in se
CoUegit» foliis in cunctis quanta patebit
105 Haec rosa? Nec visus me deficiebat in alto
Atque amplo spatio, yerum est mibi cognita lota,
Quanta erat, et qualis gaudi bqus summa beanlis.
Hinc procul, et impias consistere nec juval hilum.
PARADlSi XXXI.
387
Nec oocet. Omne regente Deo DiiUius egeno,
110 Naturae lex pro nihiio est Fiayente rosai
In centro aetemae augescit, deerescit oletque
Laudis odor varius vernanti tempus in omne
Soli. — Non secus, ac mutum farique studentem,
Me traxit secum subridens duice Beataix
115 Atque ait: £n quanta est albarum turba stolarum
Ornatu fulgens! Cerne urbem, quam arapia patescit!
Nostraque scamna vide numero sic plena frequenti,
Perpaucam ut gentem noster desideret orbis.
Magno ilio in soiio, intenta quod mente tueris
120 Ob superimpositum soiio sertum, ante noveliam
Quam sponsi hanc coenam delibes, vita sedebit
Magni Henrigi, quae in terris Augusta coietur,
Erectum, prius huc quam sit migrare parata,
Itaiiam veniet. Sed quae vos coeca cupido
125 Fascinat, infanti simiies jubet esse, premente
Qui miser esurie perit aitricemque repellit.
Divinique fori Praefectus tunc erit unus,
Qui occuite atque palam caiiem haud insistet eundem,
Quem premet is rectum. Sed iongum munere sancto
130 Non sinet hunc fungi Deus, at detrudet in arcam,
Simon ubi magus est merito; inferiusque, daturus
Huic iocum, Anagninus pastor peiietur in antrum.
XXXI.
Candidulae ergo rosae sub imagine tota videnda
Militia alma mihi patuit, quam sanguine Christus
EfTuso sponsam sibi scripsit: at aitera piaudens
Aiis, quae decus inspectat ceiebratque canendo
5 Illius, qui corda sibi succendit amore,
Et qui se ad tantum bonitate evexit honoreiil;
Non secus atque examen apum, quod florida poscit
Rura modo atque modo celiaSf ubi dulce saporem
25*
388
PARADISI XXXI.
Auget opus; florem m magnum, qui orniktus abundat
10 Tot foliis, hinc descendebat, et inde redibat,
Adscendens ubi semper Amor propriam incolit aedem.
Fulgebat vivo facies his omnibus igne,
Auro remigium alanim; sic caetera candent,
Ut nix nulia aeque. In gremium dilapsa rosai
15 Ilanc per et banc seriem candorum, quidquid adepta
Pacis et ardoris fuerat, dum ventilat alas,
Turba dabat. Nec jam Tolitantnm exercitus, inier
Florem quodque supra est positus, spatio undique pleno,
Obstabat quidquam splendori, oculisque tuentum;
20 Nam, prout est digimm, se lux divina per omnes
Naturae inimittii partes, ut nulla potestas
lluic obstare queat. Tuta illa beataque regna,
Usque adeo antiquaque novaque frequentia gente,
Yisu et amore suo signum contendere ad unura
25 Gaudebat simul. lux triplex, quae unico in astro
Flamine splendoris scintillans lumina cuncta
Sic exples, nostros de coelo respice fluctus.
Baii)ara si quondam gens ex regione profccta,
Quam semper Tegeaea tegit pia mater amata
30 Se cum prole rotans, Romam mirata simnlque
Arduum opus stabat longum defixa stupensque,
Gum res mortales Lateranum se extulit ultra;
Qui modo ab humano ad divinunh, a tempore fluxo
Teneram ad aeternum, atque a te, Florentia, justum
35 Ad populum ac sanum, quo tunc haerere stupore
Plenus debuerim! Hunc inter et gaudia tanta
Nil audire mihi linguaque silere lubebat.
Utque peregrinus, qua yotum solvit, in aede
Gaudet pascendo yisum, ac se posse referre
40 Sperat quidquid in hoc vidit, sic luce sub illa
Yiva iter intendens oculis per cuncia yagabar,
Et sursum et deorsum mihi saepius orbe remenso.
Vidi compositos ad amorem fulgere yultus.
PARADtSl XXXI. 389
Oraatos risuque suo alteriusque nilore,
45 Et praeportantes gestu decora omnia honesto.
Janique inspecta mihi generalis lomia beati
Regni tota oculis fuerat, quos nuUibi fixos
Detinui, et, desiderio infiammante, petebam
Divae oculos Dominae, cupidus, quae mente tenebant
50 Res me suspensum, scitarier. — Unus ad ista :
Responditque alter. Tum qoi spectare putabam
Ora Reatrigis, seniorem tegmine vidi,
Qao Superi, indutum, suffusum oculosque genasque
Comi laetitia gestuque pium, ut decet esse
55 Corde patrem tenero. Ast ego mbx: tJbinam iila? Mihi iste:
Ut tibi sat fiat, me movit sede Reatrix;
At si suspicias qui tertius ordine summum
Circlus habet scamnum, rursns manifesta videndam
Se dabit in solio, benefactis ante paratis
60 Quod sortita fuit — Yisns sine voce levayi,
Deque repercusso aeterni splendore Parentis
Hanc suo ego vidi capiti fecisse coronam.
Quantus ab extrema regione, libi flammeus aer
Plus tonat, humanus tendit dcspectus, ad imum
65 Oceani magis extremum, mihi tantus ab ista .
Ad Dominam suspectus erat. Sed nuila nocebat
Mi ratio spatii; neque enim ad me forma meabat
Mista interposito medio. mihi femina dia,
in qua spes viget ista mihi, cui tanta salutis
70 Cura meae fuit, ut sineres claustra infima leti
Signa tui portare pedis! Quot quantaque novi,
Haec accepta tuae virtuti cuncta, bonoque
Ingenio refero! Mihi servo posse dedisti
Libertate frui, rationibus usa modisque,
75 Queis fieri id posset. Tua splendida dona tuere,
Ut, quam tu sanasti, animam de corpore solvam
Dlgnam, quae placeat tibi! — Sic sum voce precatus.
Ast ea, tam longe distans mihi visa, benigne
390
PARADISI XXXI.
L
Risit respexitque, aeteraum deinde petivit
80 FoDtem. Sed senior saoctus mihi dixit: Ut istam
Conficias omnino viam satiatus abunde,
Quo me prex simui et sancti vis misit amori^,
Fac properes acie hoc circumvolitare viretum;
Hujus enim adspectus divini luminis igni,
85 Plus ubi conscendas, oculorum aptabit acumen.
Et Superum Regina, sui quae me ardet amore
Totum, quidquid opus fuerit, non nescia fidi
Berfiabdi, qui ego sum, praebebit larga favoris.
Qnalis, qui venit ex populis fortasse Liburnis,
90 Ut, quem nostra refert sacrum Veronica, yultnm
Inspiciat, nondum satiatos mnrmure priscae
Famae; ast haec secum, pignns monstrante ministro
Jesu Cbriste, Deus, vere fuit istane imago
Hic tua? Talis eram mecum, miratus amorem
95 Hujus Tivacem, qui, dum isto degit in orbe,
Contemplando illam pacem gustasse pntatur.
Fili, gratificans, cui large gratia favit,
Cognita erit nondum, dixit, sors haec tibi pulchra,
Donec defixa haec ocnlo miraberis ima;
100 Arrecta sed utraqoe acie circumspice eirclos,
Et circlum invenies, qui semotissimus alte
Surgit, Reginam donec spectare sedentem
Sit tibi, quam pietate colunt baeo subdita regna.
Sustuleram obtutus, et sicut mane novello
105 Quae pars in plano plus vergit solis ad ortum,
Exsuperat partem, qua lux festinat in aequor:
Sic, paene ad montem pergens ex valle profectus,
Partem orae extremae reliquam fulgore videbam
Yincere prospectum totum; utque videmus in ora
110 Exspectante axem, Phaethonti qui male cessit,
Hinc magis atque magis lumen clarescere, et inde
Passim diminui, ric iilius Aurisflammae
Pacificae magis ac magis increbrescere fnlgor
PABAUiSi XXXU. 391
In medio, similique modo leDtescere ubique.
115 Inqne illo mcdio plus quam millena Tolantum
Agroina ego vidi passis plaudentia pennis,
Singula splendoris distinctaque lumine et artis.
Lusibus illorum, et concentibus arridentem
Mirabar faciem, qaae oculos inspecta beabat
120 Cunctorum Superum. Quod si mihi copia tanta
Esset dicendi, quanta est vis yiyida mentis,
Hujus ego gaudi minimam ienUre canendo
Non ausim partem. Ut defixa intentaque in ignem
Lumina nostra suum vidit BsRNAiincs, ad iilam
125 Mox sua convertit, tanto inflammatus amore,
Ut mea in obtutu haererent ardentius isto.
xxxn.
At contemplator, sua qnem trahit alma voluptas,
Non dedignatus doctoris sponte subire
Officium, has primum sanctas dedit ore loquelas:
Quod yulnus Yirgo geDitrix occlosit et unxit,
5 Quae stat sidi plantis hujus tam pulchra, reclusit
Ac pupugit, sub qua .Rachel juxtaque BfiATitrx
Considnnt, ut et ipse vides, ubi tertius ordo
Sedes designat. Ddn Sara, Rebbcga, Jt^niTHA,
Et quae iUi proata est, qui errorem flevit amare
10 Clamando: Miserere mei! ^ Per limina cuncta
Sic deseendentes poteris spectare gradatim
Has series, ut ego, proprio qui oomine cunctas
Appello, unumquemque rosae percurrere crinem
Doctus. Postque gradum, qui est septimus ordine, ad usque
15 Hlum succedunt prognatae a s^guine Judae
Heroinae infra: cunctos in flore cafpillos
Hae dirimunt; nam, prcmt sese dedit ipsa videiidam
In ChristiUEt conversa fides, ita parjetis instar
Sacras partiri scala^ hae rite jubentur. ^
392 PAiUDisi iim.
20 Hic, ubi multiplicis foliuni matuniit omne
Floris, considunt queis spes stetit omnis in uno
Christo Yenturo. Yerum qua ex parte secantur
Semiorbes spatio vacuo, stant pectora yersa
In Christum missum, hac una spe freta salutis.
25 Utque hinc Reginae sedes praesignis, et hojus
Sub pede dispositae reliquae distare.Tidentur
Tanto sejunctae spatio, sic prima JoAnifis
Magni stat sedes contra, qui solus in antro
Vixit perpetue sanctns, dein coUa securi
30 Pro Christp dedit, atque duos habitaverat annos
Vallibus infernis, Atque infra contigit iUa
Partiri pariter loca FRAifC|SGo, Bsnbdigto
Atque AuGUSTiNo, reliquisque, huc usque per omnes
Qui sibi succedunt circos* Nunc adspice, quantum
35 Divini pateat sapientia summa Parentis;
Nam verae fidei suspectus et unus et alter
Aequali numero complebit scamna Tireti.
Idque volo discas, a prima sede supoma
Incipiens atque inde oculo descendere pergens
40 Ad medium spatii, duo quod discrimina finit,
Sedem ibi habere suam, qui, nullis ante paratis
Promeritis propriis, tamen ha*ec sunt gaudia adeptt
Ob meritum alterius sub oondjtione statuta.
Istae namque animae sunt membris ant^ solutae,
45 Libera delectum quam sciret babere yoluntas;
Tuque id nosse potes ex Tultn et voce loquentum,.
Qua pueri soliti, si inspectes, et sonitum aure
Accipias. — At tu dubitas, dubitansque silescis;
Verum ego dissolvam vinclum tibi forte tenaxque^
50 Quo te judicium mentis subtile coercet.
Hoc amplo in regno data forte sediiia nunqum
Apparent, ut nec dolor, esuriesve «tisve;
Nam quodcunque vides aeterna est lege paratum;
Sic sese digito hic accommodat annulus aeipije.
PARADISI XXXII.
393
55 Quare isti, ante dietn vera qui pace fruiintur,
Plusve miimsye inter se excellunt non sine caussa.
Rex, per quem in tanto pansat regnum istud amore,
Inque hac laetitia, qua majus nulla cnpido
Quidquam ausit, mentes, ut Tisum est, sponte creatas
60 Omnes diyersae donavit munere dotis.
Atque id scire sat est, quod clare sancta notavit
Scriptura in foetu gemino, quem ventre parentis
Inclusum alternis commoverat impetus irae.
Quare prout praefert ea gratia prima colorem
65 Crinis, ita et dignum est, ut lux altissima sertum
Det capiti. Non ulla igitur mercede suorum
Horum stant ipsi diversa in sede gradatim,
Nilque in iis differt, nisi primum gratiae acumen.
Cum yita culpae immnni, satis esse saluti
70 Temporibus poterat primis in corde parentum
Vera fides tantum. Sed postquam saecula pnma
Explerunt certos revolutis orbibus annos,
Ut plumis marium innocuis satis apta daretur
Virtus, taos fuerat circumcidisse necesse^
75 Ast ubi corripuit decretum gratia cursum,
Qui sine perfecto Christi baptismate obiyit
Culpae insons propriae, inferno stetit orbe retentus.
Adspice jam faciem, quae plus Chrislo esse yidetur
Adsimilis; nam sola dabit tibi cemere Christum
80 Quae lux inde fluit. — Super hanc descendere tantam
Yim gaudi yidi, quae mentibus insinuabat
Discurrens sanctis regnum hoc sublime creatis
Pervolilare ultro^ ut qyodcnnqne mihi ante tueri
Fas fuerat, nupquam tanto mea corda stupore
85 Fixerit, aut tantum diyini ostenderit oris.
Quique illuc descendit amor prior, ipse canendo
Carmen : Ave, Maria l et quae quondam. caetera jussiis
Dixerat, expansis ante illam restitit alis.
Undique divinum ad carmen (urba illa beata
394
l'AIUUISl IXIII.
90 Respondit sic, ut cuncti magis igoe micarent*
pater alme, iathic me propter posae morari,
Dulci posthabito nido, qua sede sedere
Aetema est tibi aorte datum» quisnam Angelus ille esl
Reginae tanto suspectans lumina ludo
95 Nostrae? Ita amore ardens, ul possit et ipse videri
Igneus. <— Haec rursum Tisum est scitarier hiiyus
Doctrinam, omantem» solis de more Mariae
Matutinum astrum. Mibi contra is talia reddit:
Quanta unquam esse potesl fiduciat quanta venustas
100 Angelico in vultu inque anima, lota ardel in illo;
Quod decet ac fial Yolumus; nam detulil ipse
Ad Hariam in lerris pafanam, quo tempore Verbum
Divinum nostra voluil se caroe graYare.
At jam sic oculis adsis, ut verba sequantur
105 Quae dicam, magDOsqoe notans cireumspice patres,
Imperii ista pii justissima regna colentes.
Copia, cunctoram quae felicissima in iUo
Stat septo, AuGusTAM propius considere digna,
Haec duplex radix istius paene putaoda
110 Est floris. Laevus, qni sese accommodat ilti,
Antiquus pater est, qui gusUi audacior omne
Humanum genus usque adeo dape pavil amara.
Stat dexler v^s ille pater, qao ecclesia sancla
Usa duce est, daves quem Chrislus jussit habere
115 Pulchri hujus floris. Dein qui omnia saeda, priusquam
Yitam exhalaret, vidil graviora decorae
Sponsae, quae leli el davorum vuhiere parta esl,
Assidet hunc propter; juxtaque alium iUe quiescit
Dux, sub qno vulgus male gratum, naobile,^ durae
120 Cervicis vixit manna. AnnAU conspice stantem
Adversus PfiTRUM, propria sic sorte bealam,
Dum figil visus in natam, ul lumina nusquam
Declinare alio hanc videas, 4mk cantal: B0$anmal
At contra sobolis genitoffem Locia sidit
PARADisi xxxni. 395
125 Illa, tuam quae olim movit, cum prona ruinam
Jamjam spectabant tna lumina territa monstro.
Sed quia tempus abit sorani, bic mihi denique flnis
Haereat, experto ut sartori ducere certo
Yeslis opus, dum suppeditat sibi copia panni.
130 Atque aciem ad primum nos couTertemus Amorem
Sic, ut suspiciens illum, ut fert vestra facultas,
Lumen in ipsius penetres. Nec forte recuses,
Dum pennas agitas, ratus ultra tendere cursu,
Est opus, ut studeas tibi opem impetrare precando,
135 Exorando illam, quae te virtute juvare
Lacga potest, et corde tuo mea dicta sequaris
Sic, ut nusquam abeas animo, dum taiia pango;
Atque precem hanc sanctam diffundere pectore coepit.
miii.
Yirgo, tui simul et genitrix et filia nati,
Corde humilis, simui alta super genus omne creatum,
Consilii aetemi stans tennine! Tu illa fuisti,
In tantum naturam hominum quae yexit honorem,
5 Hujus ut ipse opifex non dedignatns ab ipsa
Esse opus in terris fuerit. Yis arsit amoris
Yentrem ingressa tuum, cujus calor edidit hujus
Floris in aeterna germen mirabile pace.
Tu nobis isthic medii pro luce diei
10 Fax sanctae es flammae, deorsum mortalibus aegris
Spes fonte ex yivo. Sic virgo es magna potensquei
Ut, qui eget auxilii, in rebus nec confugit arctis
Ad te, idem ipse velit sua TOta volare sine alis.
Non modo poscenti auxiliiim tua cura benigna
15 Succurrit, sed saepe preces prior occupat ultro.
In te cor miserans, in te pius ardor, et ample
Magnificum ingenium concurrit, et una receptas
Quidquid ubique boni est in re quacunque creata.
396 PARADISI XXXIlf.
Hic, qui ex valle ima, summaruin quae ullima summa est^
20 Singula Testigans exutas corpore vilas
Huc usqae inspexit, sibi te induigente, vigoris
Implorat tantum, ut visus attoUere possit
Altius ad primae auctoremque caputque salutis.
En ego, non ardens tantum studio ipse videndi,
25 Quantum hujus propter curam, te qua prece possum .
Oro omni suppiex, ne sit prex ista minoris;
Ut, quae nunc hebetant mortalis lumina visus,
Omnes dissolvas buic nubes ipsa precando,
Ne se ipsi celet Superum ac tua suouna voluptas;
30 Idque etiam te oro, (tibi enim, Regina, quod optas .
Posse datum est), ut post, quae tanta kc plurima vidit,
Ipsi incorruptos serves in pectore sensus,
Et vigil humanos vincas custodia motus.
Ceme Beatricem circumstantesque beatos,
35 Conjunctis illi manibus mea vota secundant.
Tam dilecta Deo venerataque lumina in illos
Defixa orantes nobis testata fuerunt,
Quam grato illa animo accipiat pia verba rogantum.
Exin aeternum haud dubitarunt quaerere lumen,
40 Ad quod nuUa foret natura creata putanda
Clarius inspiciens aciei mittere robur.
At qui cunctarum rerum, quas discere avebam,
Jam prope eram finem, consumpsi, ut rite dabatur,
Ardorem desiderii. Bernardus ad ista
45 Annuere atque mihi arridere, ut suspicerem alte;
Sed jam talis eram per me, qualem esse volebat.
Nam mibi facta acies sincera, magisque magisque
Se radio insinuans lucem penetravit in altam,
A se quae vera est. Ex illo tempore major
50 Yis oculi venit, quam posdim dicere lingua.
Nam cedit sermo, cedit meminisse facultas,
Pressa ictu tanto. — Ut qui in somnis somnia vidit,
Postque ea, qiiae vidit, manet intus cura reposta,
PARADtSI XXXIII.
397
Nec res siiccumt revocanti; non secus ipse
55 Nunc maneo, cum visa mihi paene omnia cessant,
Et cor intus adhuc blanda inde exorta voluptas
Mi liquat. Haud aliter dissolvi, sole tepente^
Nix solet; haud aliter foliis commissa Sibyllae
Carmina perturbata ibant ludibria ventis.
60 lux summa, adeo exsuperans mortalia sensa»
Suffice parva tui nostrae vestigia menti,
Qualis eras tunc visa mibi, fantisque loquelae
Yim tantam, ut possim genti mandare futurae
Tantum ex divina, qua immense gloria abundas,
65 Unam slcintillam. Namque huc redeunte frequenter
Mente, meique oris cantu resonante parumper, '
Forte magis populi discent, ut tu omnia vincas.
Credo ego, ob ardentis jubaris quod lentus acumen
Sustinui, passus defectum forte fuissem,
70 Lumina si quando statuissem aversa tenere.
Et memini hoc propter me contra audacius isse,
Immensam donec virtutem tutus adivi.
mihi gratia opis dives, qua dante, meare
Non timui aeternam in lucem sic, ut, quod' habebam
75 Yisus, consumptum fueritl Mihi, quidquid ubique est,
Hoc alto centro demersum, et amore revinctum
Cernere contigerat, simul omne, quod occupat orbem
Terrarum studiis curisque, volumine in uno;
Rem per se atque modum, et quod privi est moris utrique,
80 Sic conflata simui cuncta, ut quod dicere conor,
Sit simplex lumen* Tunc me vidisse putarem
Totam hujus fqrmam nodi; nam copia gaudi
Largius irrorat mentem haec mihi visa locuto.
Unum horae punctum mihi plus 9olet esse vetenii,
85 Quam si saecla decem bis sumpta et quina manenda
Auso illi fuerint, per quod Neptunus in umbra
Argus suspiciens stupuit. Sic tota morata est
Mens animi suspensa, haerens, immobilis, -alte
1—
398
PARADISI mill.
Intenta, inque suo obtutu magis ueque flagrabat.
90 Istam qui adapiciat lucem, fit talis, ut inde
Declinare oculum atque alio divertere nunquam
Yere contentus possit; nam cuique voluptas,
Meta voluntati, tota huc concurrit et exlra
Hanc, quaecunque alibi sunt optima, manca labascunt.
95 Parcus ad haec, quae commemoro, jam verba profundam,
Ut qui matris adhuc humectat ad ubera linguam.
Non quia constaret plus simplice imagine vivum,
Quod suspectabam, lumen; nam tempus in omne
Semper idem est, quod erat; sed visus propter aciunen,
100 Hajor ab intuitu cui vis veniebat, imago
Una, roihi tantum mutato, est visa laborans.
Hujus in excelso puncti claroque uitore
Tres orbes triplicem referentes luce colorem
Cernere sum visua tripUcemque hunc ambitu in uno*
105 Unus de alterius dissultans lumine lumen
Visus erat, veluti Iris de Iride; tertius ignis
Hinc atque hinc aeque elBatus. Qnam angusta loquela
Haec mea ineptaque iis est, quae mens concipit intus!
Atque haec tantula sunt, ad quae ilio tempore vidi,
110 Ut non sofficiant conanti pauca referre.
0, quae sola super te sidis, lucida fiamma
Aetema, et qoae te solam una intelligis, a te
Et percepta et percipiens te, huio annue curae.
Ille orbis visus, te ipsum generante, moveri
115 More repercussi splendoris, fixa moratus
Lumina nostra diu, ille idem intus imagine pictus
Nostra erat, lianc proprio ipsius monstrante colore:
Namque ego pendebam totus d^us in illum.
More geometrae, qui totiis inhaeret in una
120 Circli mensura intentus, neque multa moventi
Invenisse fuit, quod primnm postulat usus;
Restiteram iUiiis tactus novitate figurae:
Cura erat inspicere, a drdo convenit imago.
PARADISI XXXlil. 399
Al^ue ut se huic aptat; sed non sat ad ista fuere,
125 Quas babui pennas; at mens fuit icta nilore,
Qui desiderium explevit, Me bic alta reliquit
Pbantasiae virtus. Sed jam studium omne meaeque
Begna voluntatis, motae aeque more rotai,
Circumagebat Amor, solem astraque caetera torquens.
F I N I s.
Upsiae, typis j. b. hirscbfeldii.
1 '
y
(hv
v^vA,
1.1PSIAE MDCCCXLVin
SlMTrBIIS lOA», AMItnns. IlABTii
